Michał Łuczyński

Alatyr, Bujan - dwa mitotoponimy na tle kulturowym

Ruś kijowska wytworzyła oryginalny w skali ogólnosłowiańskiej folklor, łącząc prasłowiańskie dziedzictwo z wpływami greckimi, germańskimi czy orientalnymi. W przeważającej części zachował się on i jest znany z materiałów etnograficznych XIX i XX wieku. Świadczą o tym terminy i pojęcia literatury staroruskiej (np. tzw. wierszy duchownych), poza Słowiańszczyzną wschodnią szerzej nie znane, za to w folklorze rosyjskim niezwykle popularne. Do tych terminów należą Alatyr i Bujan.

Badania nad ros. alatýr, olatyr' itd. 'mityczny kamień ' i ros. bujan 'bajkowa wyspa na wschodzie' to w istocie dociekania nad różnymi profilami stereotypu kamienia najstarszej, archaicznej warstwy kultury ludowej. Mówiąc o nim, nie sposób więc pominąć tradycyjnych wyobrażeń i wierzeń związanych z kamieniem, oraz wielu opisów praktyk wykorzystujących kamienie w magii i religii.

W literaturze przedmiotu temat popularnego zwłaszcza w folklorze rosyjskim kamienia (A)latyra i wyspy Bujan był wielokrotnie opracowywany (ostatnio np. Kowalik 2004: 17-30, 225-236; Świerzowska 2004). Tu zwrócę uwagę tylko na jeden z aspektów tego zagadnienia, mianowicie kwestię pochodzenia tego motywu i proces nominacji leksemów Bujan, Alatyr itd.

Pierwsze wzmianki o kamieniu (A)latyrze wiążą się z ustną literaturą dziadowską i apokryfami biblijnymi. Staroruski "Stich o gołubnoj knigie" zawiera taką oto historię Alatyra:

Belyj latyrь-kamenь vsemъ kamnjamь otecъ (...)
sъ-podъ kamešnja, sъ-podъ belago latyrja
Protekli reki, reki bystryja
Po vsej zemle, po vsej vselennuju

i:

Počemu belъ-latyrь-kamenь matь vsemъ kamnjamъ?
Na belomъ latyre-na kameni
Besedovalъ da opočiva deržalъ
sam Isusъ Christosъ (...)
Potomu belъ-latyrь-kamenь kamenjamъ mati!

Poza tym, jest on częstym motywem zamawiań i bylin rosyjskich. Jako motyw bylinny, (a)latyr / altyn to tajemniczy przedmiot znajdujący się u brzegów morza (sinego, chłodnego), i taki pojawia się w bylinach o pojedynku Ilju Muromca z jego synem Sokolnikiem:

Ot togo že ja morja sinëgo,
Ot togo že ot kameška ot latyrja.
Ja ot toj že devki ot Zlatygorki.

albo:

Ot togo že ot kameška ot Latyrja,
Da ot toj že ja devočki da Zlatygorki.

W magicznych zamawianiach, stereotypowo rozpoczynających się od formuły "Na more na Okijanie na ostrovie na Bujanie" itp., Alatyr (ros. Alatyrь kamenъ; [belъ] gorjučъ kamenь Alatyrь; bel[yj] Latyrь kamenь; belolatyrь-kamenь; błrus. kamenь latyrь, latar kamjanь, i in.), nabiera różnych właściwości. Między innymi, skrywa w sobie siłę ("ni kemъ ne vedomoj. Podъ temъ kamniemъ sokryta sila moguča, i sily netъ konca"), ogień ("... razbitь i razpilitь sej [kamenь] i vynjatь iż ... [kamnja] paljaščij i guljaščij ogonü"); jednocześnie może on służyć do stawania na nim ("... [na kamenü] stanovilasь, krepkimъ slovomъ zagovorilasь"). W jednej z formułek białoruskich, jest on tak ciężki (?), że nie można go podnieść ("jak nichto ne možetú sinjago mora vypitь, a latara kamnja podnjatъ...").

Wyspa Bujan, na której zwykle znajduje się kamień Alatyr, to bajkowa wyspa na dalekim wschodzie; bylinne wyrażenie na Bujanie 'gdzieś daleko', 'za górami, za morzami', spotyka się w sytuacji, gdy bohater ma zadanie pokonać lutego zwierza na Bujan-wyspie:

Narjadi ego v službu dalünjuju, nevzvoróšivuju,
Na Bujan ostrov;
Veli tam ego ubitь zverja ljutago...

i dalej:

Podъezžajet dobryj molodec
Ko Bujanovu ostrovu
Uvidal on zverja ljutago.

Motyw ten pochodzi z języka zamawiań magicznych, gdzie nazwą Bujan określa się wyspę, będącą miejscem opisywanych w formułach obiektów i zjawisk, por. ros. Na more na Okijanie na ostrovie na Bujanie; Na gorie-na gorjunie, na gorie-na Bujanie; błrus. Na mory na kijani, na vostrovi na bujani.

Etymologiczne dociekania na temat tych obu terminów podsumowują Budziszewska 1992 i Judin 1999. W świetle nich, najdłużej utrzymał się wywód słowa (a)latyr z gr. elektron 'bursztyn', które (za pośrednictwem tureckim lub zniekształcone przez wędrownych dziadów) na gruncie słowiańskim przybrało formy: ros. ilitor, a/latyr', alatr, aladyr, alabyr', olatyr', latar, zlatyr', ilatyr, i błrus. latyr', altyr', lakir, latar', latra, *lotra, latrij 'kamień, kamień szlifierski' --> 'bajkowy kamień' --> 'vsem kamniam mat'. Etymologii leksemu Alatyr > strus. u/a/latyr/er jest kilka, ale najpewniej jest to orientalizm (Judin 1999: 188-189; por. Kowalik 2004: 91).

Leksem Bujan jest przez autorów słowników etymologicznych uważany dość zgodnie za słowiański, utworzony od *bujanъ 'to co urosło, rozwinęło się' (od *bujati 'gwałtownie się rozrastać / róść', 'stawać się silnym' itd.), 'górka' (por. ros. dial. bujan 't.s.', Judin 1999: 185-186). Na uwagę zasługuje jednak również inna hipoteza. O. Pritsak ("Two names of steppe plants" [1964]; za: RS 273, nr 158) przedstawia etymologię strus. bujanъ z tur. *bururgan 'adherent (plant)', analogicznie do: burzan (burjan). Zgodnie z tą interpretacją, bujan byłby turkizmem (dosł. 'krzak, krzew').

Abstrahując od różnych możliwości etymologicznych i pozostając przy najprostszych, wywodzących oba terminy od 'kamień' i 'góra, górka' (tym bardziej że zgadzają się one z określeniami formuł magicznych), należy zwrócić uwagę na synonimiczne do Alatyr, Bujan określenia. Pozwala to bowiem wyodrębnić starszą warstwę w leksyce tych tekstów, a zarazem uznać Alatyr, Bujan itd. za wtórne i dość późne innowacje w zakresie słownictwa kultowego. Poprzedzały je w tej funkcji formy apelatywne typu ros. bel kamenь, kipъ-kamenь, samocvetnyj kamen, seroj kamenь, sinej kamenь, bieł(yj) kamień, błrus. belú kamjanь, kamenь ljutyj, ukr. skała itp.; oraz ros. ostrov, ostrof, vyspa, błrus. vostrov, ukr. (wisoka) hora, co szczególnie ważne czasami wymiennie z: ros. bujevoj ostrovú, božij ostrovú, svjatъ ostrovъ, ostrov Kurgan, i in. Można więc przyjąć, że pierwotnymi terminami kultowymi były w zamawianiach u Słowian: *kamenь i *ostrovъ, które zyskiwały różne określenia (m.in. *belъ kamenь, *bujevъjъ ostrovъ), itd.

Na temat charakteru i pierwowzoru bajkowych: wyspy Bujan i kamienia Alatyra pojawiały się w nauce różnorodne hipotezy. Między innymi A. Afanasjew (1994, 1996) dostrzegał tu relikty wiary w zaświaty, upatrując w wyspie Bujan 'rajską stronę'. Miało to pewne przesłanki: lokalizację na morzu / nad morzem, por. "Na more na Okijanie...", "na mori na kijani", "na mory na lukomorъi", "na mori, na pormori", błr. "na sinëë morë", "u mory", ukr. "na kraju Czornoho moriy" itd.; wschodnią stronę, por. "v vostočnuju storonu"; i charakter wyspy. Z kolei V. B. Vilinbachov dopatrywał się prototypu wyspy Bujan w Rugii. A. Kowalik (2004) nawiązał wyspę Bujan do obrazu pierwszej ziemi, pojawiającej się w dualistycznych legendach ludowych, itd.

Jak już powiedziano, z analizy filologicznej wynika, że w najwcześniejszych dających się odtworzyć etapach rozwoju motywu wyspy i kamienia w zamawianiach i bajkach, występowały toponimy apelatywne typu *kamenь, *ostrovъ, co wydaje się istotne - w zamawianiach rosyjskich waloryzowane sakralnie (božij / svjatъ ostrovъ). Nasuwa to myśl o realnym, religijno-magicznym kontekście użycia ich w zamawianiach. Znajduje to potwierdzenie m.in. w ustaleniach S. G. Šindina, który w szeregu rozpraw (1993a, b; 1996; 1999) dowiódł ich rytualnej genezy, odzwierciedlającej etapy składania ofiary zwierzęcej (rekwizyty takie, jak kamień, ołtarz na polu / wyspie / morzu / na wschodzie; drzewo; ogień i jego ekwiwalenty, itd.).

Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć szereg wzmianek, w których wspomina się o miejscach obejmujących kamień, drzewo, wodę i inne elementy jako ośrodkach kultowych średniowiecznych Słowian, np.: "ono v prežnije leta tu było molbišče za oltarem, bereza da kamenü, i tu berezu vyrvalo i s kornem, da i kamenь vzjalo iz zemli da v Ščeksnu i potopilo"; "[w Cavoreto] gdzie wśród gór niezliczeni Słowianie czcili jako boga drzewo i źródło u jego stóp bijące"; "Był tam nadto ogromny i rozgałęziony dąb, pod nim zaś rozkoszne źródło; ten dąb lud otaczał wielką czcią, uważając go za święty"; czy relację z IX wieku, zgodnie z którą Rusowie na wyspie św. Grzegorza składali pod dębem w ofierze koguty (Ključevskij 1990: 52; Urbańczyk 1947: 67-68, 69; Mansikka 323; Meyer 6). Na stereotypowym "ostrowie" rosły tymczasem dęby, lipy, jabłonie, iwy, brzozy, leżał kamień, itd.

W słowiańskich wyobrażeniach kosmogonicznych ważną rolę odgrywał kamień. Staroruska "Księga głębi" zawiera motyw kamienia-omfalosa, por. Belyj latyrь-kamenь vsemъ kamnjamь otecъ itd. Analogiczne bajki słoweńskie pozwalają założyć, że chodzi tu o wierzenie wspólne niegdyś Słowianom, sprowadzające się do postaci: "Od kraja je bila zemlja pusta, nikjer ni bilo nić drugega kakor gol kamen", czy "... je bila zemlja od konca pusta, vse sama skala", itp. (Kelemina 1930: 282, 281). Podsumowując ten przyczynek, stwierdzić można, że terminy Bujan i (A)latyr nałożyły się na archaiczne wyobrażenia o kamieniu, mające przede wszystkim mito-rytualne źródła.

Bibliografia

• Afanasjev 1994 - A. Afanasjev, Poetičeskije vozzrenija slavjan na prirodu, t. 1-3, Moskva.
• Afanasjev 1996 - A. Afanasjev, Proischoždenije mifa. Stati po folkloru, etnografii i mifologii, sost. A. L. Toporokova, Moskva.
• BSM - A bibliography of slavic mythology, by Mark Kulikovskij, Columbus 1989.
• Budziszewska 1992 - Wanda Budziszewska, Z terminologii starego folkloru rosyjskiego (alatyr', plakun, erek, gorezovica), "Etnolingwistyka" 5, Lublin.
• Gieysztor 2006 - Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian, wyd. III, Warszawa.
• Ivanov, Toporov 1974 - V. V. Ivanov, V. N. Toporov, Issledovanija w oblasti slavjanskich drevnostej. Leksičeskije i frazeologičeskije voprosy rekonstrukcii tekstov, Moskva.
• Judin 1994 - A. V. Judin, Alátyr [w:] Russkaja onomastika i onomastika Rossii. Slovar, pod redakcijej akademika RAN O. N. Trubačeva, Moskva.
• Judin 1999 - A. V. Judin, Mifotoponimia russkich zagovorov, "Etnolingwistyka", nr 11.
• K - Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, Wrocław. K 22 Łęcz - T. 22 Łęczyckie, 1964.
• Kelemina 1930 - Jakob Kelemina, Bajke in pripovjedke slovenskega ljudstva z mitološkim uvodom, V Celju.
• Ključevskij 1990 - V. O. Ključevsьkij, Istoričeskije portrety, Moskva.
• Korobka 1909 - N. Korobka "Kamen na more" i kamen alatyr, "Živaja Starina", v. IV, g. XVII, 1908, Sankt-Petersburg..
• Kowalik 2004 - Artur Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków.
• Hanna Lewicka-Kowalska, Wątki kosmogoniczne we wschodniosłowiańskiej i polskiej pieśni ludowej, Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta litteraria, VII, Wrocław 1981.
• Mansikka - V. J. Mansikka, Die Religion der ostslaven, I. Quellen, Helsinki 1922.
• Meyer - Fontes Historiae Religionis Slavicae collegit Carolus Henricus Meyer, Berolini 1931.
• Romanov - E. Romanov, Belorusskij sbornikъ, t.1-8, Kievъ-Vitebsk 1885-1912.
• RS - Przegląd Bibliograficzny za rok 1964, "Rocznik Slawistyczny", t. 29 (1969).
• Sacharov 1885 - I. P. Sacharovъ, Skazanija russkago naroda, S.-Peterburg.
• SD - Slavjanskije drevnosti. Etnolingvističeskij slovar pod redakcijej N. I. Tolstogo, t. 1-3, Moskva 1995 - 2004.
• SSSL - Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I, Lublin 1996.
• Szuchiewicz 1908 - W. Szuchiewicz, Huculszczyzna, t. IV, Lwów.
• Świerzowska 2004 - Agata Świerzowska, Tam, gdzie zaświaty łączą się ze światem. Alatyr - biały kamień, "Nomos. Kwartalnik Religioznawczy", nr 47/48.
• Šindin 1993a - S. G. Šindin, O vozmožnosti prisutstvii refleksov archaičeskogo rituala v russkich zagovorach, "Slavjanovedenije", nr 3.
• Šindin 1993b - S. G. Šindin, Prostranstvennaja organizacija russkogo zagovornogo universuma: obraz centra mira [w:] Issledovanija v oblasti balto-slavjanskoj duchovnoj kultury. Zagovor, Moskva.
• Šindin 1996 - S. G. Šindin, Semantičeskaja transformacija archaičeskoj ritualnoj praktiki v vostočnoslavjanskich zagovorach [w:] Koncept dviženija v jazyke i kulture, Moskva.
• Šindin 1999 - S. G. Šindin, Ob. odnom vostočnoslavjanskom "protorituale" (na materiale zagovornoj tradicii), "Studia Mythologica Slavica", II.
• Urbańczyk 1947 - S. Urbańczyk, Religia pogańskich Słowian, Kraków.
• Vilinbachov 1965 - V. B. Vilinbachov, Baltijsko-slavjanskij Rujan v otraženii russkogo folklora, "Russkij Folklor" 11.
• Voskresenskij 1881 - V. Voskresenskij, Russkaja narodnaja poezija. Sbornikъ skazokъ, bylinъ, istoričeskichъ i bytovychъ pesenъ, obrjadovъ, poslovicъ, zagadokъ i dr., S.-Peterburgъ.