Μίλοραντ Πάβιτς

Το μυθιστόρημα ως κράτος

Превод на грчки: Мина Радуловић

Το μυθιστόρημα αποτελεί μεγάλο ή μικρό κράτος. Eχει τους νόμους του, τους πολίτες του, το νόμισμά του, το οποίο άλλοτε ισχύει κι άλλοτε όχι εκτός συνόρων. Εχει τις όχθες και τα όριά του, τον πόλεμο και την ειρήνη του, αλλά και τον χρόνο του που δεν σχετίζεται με τον χρόνο του Greenwich. Εχει το κλίμα του, τα οροπέδια και τις καθιζήσεις του, καθώς και τους γείτονές του. Εχει την οικονομία του, καλή ή κακή, βρίσκεται ή όχι σε θέση να θρέψει τους υπηκόους του. Το μυθιστόρημα, όπως και κάθε κράτος, έχει τη γλώσσα του που ο ξένος κόσμος, έξω από τα σύνορά του, μπορεί να καταλαβαίνει ή να μην καταλαβαίνει. Το μυθιστόρημα έχει τον Αγνωστο Στρατιώτη του, τα χρόνια του λιμού και της αφθονίας, την άγονη γη αλλά και τις εύφορες κοιλάδες του. Ενα κράτος καταστρέφεται εάν εκεί ζουν καλά όσοι το υπονομεύουν και ζουν άθλια όσοι το συντηρούν. Τα ίδιο ακριβώς ισχύουν για το μυθιστόρημα. Ενα μυθιστόρημα έχει τη διπλωματία του, τις εξαγωγές και τις εισαγωγές του. Αν στα σύνορά του αρχίσουν να συσσωρεύονται ξένες βίζες, τις οποίες πρέπει να ζητάει κάθε φορά που θέλει να ξεμυτίσει από τη χώρα, δεν πρόκειται να φτάσει μακριά.

Είναι γνωστές οι περιπτώσεις στις οποίες το κράτος καταδίωκε το μυθιστόρημα (οι διώξεις του μαρκησίου Ντε Σαντ ή του Μπουλγκάκοφ εξαιτίας του «Μαιτρ και της Μαργαρίτας» κ.λπ.). Ομως, υπάρχουν και αντίστροφα παραδείγματα - το μυθιστόρημα εναντίον του κράτους («Τα κακά πνεύματα» του Ντοστογέφσκι κατά της τότε ανύπαρκτης αλλ' ωστόσο ανερχόμενης Σοβιετικής Eνωσης κ.λπ.).

Το σπίτι χτίζεται από τα θεμέλια, το μυθιστόρημα από τη σκεπή. Η ανάποδη τούτη προοπτική δείχνει ότι το μυθιστόρημα γεννιέται στον αστερισμό του «Καρκίνου». Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, ζει από τις μεταστάσεις του και με αυτές θρέφεται. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει σε τούτο, όπως και σε άλλα βιβλία μου, μερικές επαναλήψεις. Και αυτό γιατί κάθε τι πρέπει να λεχθεί δύο φορές ώστε ν' ακουστεί μία. Το ζώδιο του μυθιστορήματος, λοιπόν, είναι ο «Καρκίνος» rextacensia άλφα: 09 h. οριακή αξία 7h.55m. - 9h 20m. declination δέλτα, μέση αξία +20. Είναι το ζώδιο του πιο καθαρού νερού. Το νερό θυμάται τα πάντα, ανέκαθεν. Ο «Καρκίνος» είναι τέταρτο στη σειρά ζώδιο του Ζωδιακού Κύκλου. Και πιο συγκεκριμένα, από τις 21 Ιουνίου έως τις 22 Ιουλίου˙ τότε που η Σελήνη κυριαρχεί. Δηλαδή, το μυθιστόρημα είναι θηλυκό, παθητικό και βασικό ζώδιο, ένα ζώδιο του νερού. Το συμβολικό του φυτό είναι το νούφαρο. Ο ζωδιακός αστερισμός του βρίσκεται βόρεια από τον ουράνιο Πολικό Κύκλο. Το μήνυμα αυτού του αστερισμού είναι: «όπως δέντρο φρούτου καρποφόρου και ντόπιο φυτώριο αρχοντικό, είναι ρίζα κόρης και κορμός της. Κάθε παγίδα πλεγμένη του βρίσκεται στο χέρι. Με τα μάτια του σε δίχτυα πιάνει τους δρόμους νεαρών ανδρών. Και είναι νερό, όχι Γη, μήτε γοργός οίνος...».

Οπως κάθε κράτος έχει μια γλώσσα, και η γλώσσα αυτή τη γραμματική της, τα έχει και το μυθιστόρημα. Οπως το κράτος, έτσι και το μυθιστόρημα έχει τον γεωγραφικό χάρτη του. Είναι ο χάρτης της γλώσσας του. Σημαντικό ρόλο στην επιβίωσή του παίζει η «ράτσα» του. Οπως υπάρχουν δυνατά κράτη με «pedigree», των οποίων οι ρίζες τραβούν από μακρινή και τρανή καταγωγή, ή άλλα που είναι σαν κουνουπάκι του κρασιού και ζουν μόνο μια χρονική περίοδο, έτσι συμβαίνει με τα μυθιστορήματα. Με άλλα λόγια, μπορούμε σύμφωνα και με τον Χέγκελ να δεχθούμε ότι στην ανθρώπινη κοινωνία κυριαρχούν δύο «αντικειμενικές δυνάμεις» - το κράτος και η οικογένεια. Και το μυθιστόρημα πάντοτε ανήκει σε κάποια οικογένεια. Εχει τον πατέρα του και τη μητέρα του. Αλλά μπορεί να είναι και ορφανό. Θετό, enfant terrible. Oπως και το κράτος, μπορεί να είναι «από τζάκι» με «pedigree» ή νεοσύστατο. Μπορεί να εκδίδεται ή να πωλείται ακριβά. Μπορεί να είναι ωραία ή άθλια ντυμένο. Μπορεί να είναι αποστάτης του σογιού του. Γιατί, σε διάφορες περιόδους της ζωής του ο άνθρωπος (αλλά και το κράτος) θυμίζει τους προγόνους του, μια τους αρσενικούς και μια τους θηλυκούς. Ισως κάποια στιγμή αρχίσει να μοιάζει με τον μελλοντικό εγγονό του ή με τη δισέγγονή του, την ακόμη αγέννητη που ποτέ του δεν θα γνωρίσει. Οπως ακριβώς δεν γνωρίζουμε τους μακρινούς μας προγόνους και τους απογόνους εξ αίματος, συχνά δεν τους ξέρουμε ούτε στην περίπτωση των μυθιστορημάτων. Αλλά και τα μυθιστορήματα έχουν τους προγόνους τους όπως και τους απογόνους τους, τους γιους και τις θυγατέρες τους, καθώς και τους δισ-δισέγγονούς τους. Και τούτοι είναι δεσμοί αίματος και γάλακτος, μόνο που στην περίπτωση του βιβλίου αίμα και γάλα είναι η γλώσσα, όπως στην περίπτωση του κράτους είναι ο νόμος, μα την ίδια στιγμή είναι γλώσσα και νόμος μόνο σχηματικά ως νόημα που μπορεί και αλλάζει ρυθμό και ήχο, αλλάζοντας ταυτόχρονα και το ίδιο.

Και ακριβώς αυτή η διακύμανση του ρυθμού, του νοήματος και του ήχου μέσα στον χρόνο και στον χώρο, δηλαδή από γενιά σε γενιά της ίδιας γλώσσας ή από τη μια γλώσσα στην άλλη, αποτελεί τη μοίρα και την έσχατη ουσία κάθε μυθιστορήματος, κάθε γλωσσικού καλλιτεχνικού δημιουργήματος. Αντίθετα απ' ό,τι λέει ο Ντερέκ Ουόλκοτ, η καταγεγραμμένη μορφή ενός κειμένου είναι μόνο η γραφική σκιά του σώματος του ήχου του. Το μυθιστόρημα είναι ρυθμός που με την πάροδο του χρόνου και τη μετάφραση όλο και περισσότερο απομακρύνεται από τον συγγραφέα. Στην απομάκρυνση αυτή συμβάλλουν και οι ανακρίβειες στη μετάφραση καθώς και η λανθασμένη πρόσληψη του κειμένου, αλλά και οι εγγραφές του εκάστοτε αναγνώστη μέσα στο κείμενο, οι οποίες εγγραφές αποτελούν το μείζον εικονικό μέρος της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τη μεταβλητή της. Ωστόσο, μόνο τα κακά έργα δεν αντέχουν τις κακές μεταφράσεις, δεν αντέχουν και δεν επιβιώνουν στις αλλαγές του ρυθμού, στις μεταφορές από τη μια γλώσσα στην άλλη, από τον ένα αιώνα στον άλλο. Κατά κάποιον τρόπο το μυθιστόρημα εάν ζήσει και «διαδοθεί», συνεχώς εξαπατά τον συγγραφέα του και τη γλώσσα στην οποία δημοσιεύτηκε.

«Το λεξικό των Χαζάρων» απομακρύνεται από εμένα όχι μόνον μέσα στον χώρο με τις μεταφράσεις του σε όλο και πιο μακρινές γλώσσες, όπως π.χ. στην κινεζική, την ιαπωνική ή την κορεατική, αλλά μου ανήκει όλο και λιγότερο και ως προς τον χρόνο, ανήκει όλο και περισσότερο στις νέες γενιές, στη δική τους γλώσσα και στις δικές τους προσδοκίες, ανήκει όλο και περισσότερο στις λογοτεχνικές δημιουργίες που θα γίνουν υιοί και θυγατέρες του «Λεξικού των Χαζάρων». Με αυτή την έννοια έχω πει ότι σήμερα είμαι λιγότερο συγγραφέας του «Λεξικού των Χαζάρων» ή του «Τοπίου ζωγραφισμένου με τσάι» απ' όσο ήμουν χθες και πολύ λιγότερο απ' όσο ήμουν όταν έγραφα τα εν λόγω μυθιστορήματα. Και αυτό, μεταξύ άλλων, διότι εάν θέλετε να γράψετε ένα άλλο βιβλίο, πρέπει πρώτα να ξεχάσετε το προηγούμενο. Με αυτή την έννοια είμαι όλο και λιγότερο συγγραφέας των βιβλίων μου, και μια μέρα θα πάψω να είμαι εντελώς γιατί θα βρεθώ πολύ μακριά από τα έργα αυτά σε σχέση με οποιονδήποτε από τους αναγνώστες μου. Και τούτο το θεωρώ όμορφο και ευχάριστο γεγονός.

Οπως ακριβώς ένα κράτος έχει τον δημιουργό του, έτσι και το μυθιστόρημα. Είναι ο συγγραφέας του. Ο συγγραφέας μπορεί να είναι σοφός, μα ατάλαντος, όπως μπορεί να είναι και χαζός, μα προικισμένος. Αυτή είναι η χειρότερη περίπτωση. Ο συγγραφέας μπορεί να φέρει το δικό του ή ξένο όνομα, μπορεί, δηλαδή, να παρουσιάζεται ψευδώς. Οπως και να 'ναι ο συγγραφέας, κατά τη διάρκεια της συγγραφής του μυθιστορήματος περνάει μέσα από δύο κρίσεις. Στην αρχή και το τέλος της συγγραφής. Η πρώτη συμβαίνει αμέσως αφού αρχίσετε να γράφετε το μυθιστόρημα, τη στιγμή που βρίσκεται σ' εξέλιξη. Είναι πιο κοντά στην αρχή παρά στο τέλος. Είναι ακόμη ανώριμο, και δεν ξέρει τι θ' απογίνει, όπως δεν το ξέρετε κι εσείς. Στη φάση αυτή εσείς είστε πιο γρήγοροι από το μυθιστόρημα και πασχίζετε να στοιβάξετε μέσα του όλα όσα έχετε στο μυαλό σας, ενώ το ίδιο το μυθιστόρημα είναι ακόμη ασχημάτιστο, δεν έχει αποκτήσει τη δική του ταχύτητα και δύναμη, και σας φρενάρει. Οπως και ο Σίσυφος, εκείνο πρέπει να σπρώξει την πέτρα του στην ανηφόρα. Στην ουσία, σ' αυτή τη φάση, εκείνο είναι πιο έξυπνο από εσάς. Οπως ακριβώς τα παιδιά μας συχνά είναι πιο έξυπνα από εμάς. Είναι δύσκολο, μα πρέπει να το ακούσετε. Η δεύτερη κρίση αρχίζει όταν μετά από το «απόγειόν» του το μυθιστόρημα φτάσει στην κορυφή του όρους και ριχθεί από την άλλη πλευρά, στην κατηφόρα, αποκτώντας δική του ταχύτητα. Τώρα εκείνο γίνεται πιο γρήγορο από εσάς γιατί εσείς έχετε ήδη κουραστεί, αλλά δεν επιτρέπεται να το αφήσετε για να πάρετε μιαν ανάσα, γιατί μετά δεν θα το ξαναβρείτε στην ίδια θέση. Πάει εκείνο χωρίς εσάς και ποιος ξέρει προς τα πού. Σε μια τέτοια στιγμή της συγγραφής το μυθιστόρημα είναι πιο δυνατό από τον συγγραφέα του και πρέπει να του είστε άξιος αντίπαλος που καταφέρνει να ρουφήξει και τις τελευταίες σταγόνες ενέργειας από τον εαυτό σας. Αν αυτό γίνει με σωστό τρόπο, το μυθιστόρημα έχει σωθεί, ενώ εσείς θ' αρρωστήσετε και θα υποφέρετε έναν χρόνο περίπου. Η αίσθηση αυτή μοιάζει μ' εκείνη που ακολουθεί την ερωτική πράξη και την έχει υμνήσει ο Πούσκιν σ' ένα ποίημά του γραμμένο την ίδια νύχτα που τελείωσε τον «Ευγένιο Ονιέγκιν».

Αν είστε τυχερός, το μυθιστόρημά σας θα ζήσει περισσότερο από εσάς, και τ' όνομά του θα ξεπεράσει το δικό σας. Αυτό δεν πρέπει να σας ανησυχεί. Οι πιο διάσημοι ζωγράφοι νωπογραφιών και δημιουργοί ψηφιδωτών δεν υπέγραφαν. Ο Μπόρχες επιθυμούσε να μνημονεύονται τα κείμενά του, και να λησμονηθεί τ' όνομά του.

Η εμπειρία μου ως συγγραφέα στο σύνορο δύο αιώνων και δύο χιλιετηρίδων, λέει ότι ήδη εν ζωή μ' έχουν αποκαλέσει με διάφορους τρόπους. Εγώ και τα βιβλία μου αποκτήσαμε διάφορα ονόματα στην αγγλοαμερικάνικη Δύση και τη Γερμανία: «Συγγραφέας του κυβερνοχώρου, αλληλεπιδρώσα λογοτεχνία, μη γραμμική γραφή, μεταμοντέρνα γραφή» (R.Coover, L.Olsen κ.ά.). Στη Γαλλία και την Ισπανία με αποκάλεσαν «πρώτο συγγραφέα του 21^ου αιώνα» και με κατέταξαν σ' εκείνο το είδος λογοτεχνίας το οποίο η εκεί σύγχρονη θεωρία της λογοτεχνίας αποκαλεί «la litterature a contrainte», δηλαδή με κατέταξαν μεταξύ των συγγραφέων του παρελθόντος και του παρόντος οι οποίοι εκτροχιάζονται από τις ράγες και χαράσσουν δρόμο για τις αλλαγές και το μέλλον της λογοτεχνίας (B.Schiavetta, περιοδικό “Forumle”). Στη Ρωσία συσχέτισαν τα βιβλία μου με τον «μετα-γουτεμβεργιανό κόσμο» (Α. Γκένις) και τα προσέλαβαν ως «μαγικό κονσεπτουαλισμό» (M. Epstein). Στην Ελλάδα θεωρούν ότι είμαι ένας συγγραφέας που ενώνει τον «μυστικισμό του Βυζαντίου με την ενέργεια της Βαλκανικής, των παραδόσεων και των μύθων της» (βλ. εφημερίδα «Ελευθεροτυπία»).

Κι εγώ λέω, αν θέλεις ονόμασέ με ακόμη και κανάτα, μόνο μην με σπάσεις.