Dejan Ajdačić

Motiv Vampira u evropskoj književnosti i književnosti balkanskih Slovena

Za razliku od grotesknih, poluljudskih antičkih demona ili kanibalskih stvorenja hrišćanskog pakla ili iskušeničkih vizija, vampiri su, kao i rumunski Drakula, bića ljudskoga lika i porekla. Kao noćni zastupnici smrti i antisveta oni ugrožavaju i uništavaju život. Mada je demon koji ustaje iz groba da bi sisao krv postojao je i u antičkoj književnosti, tek je, pod uticajem brojnih sudsko-medicinskih zapisnika iz južne Ugarske, putopisa Fortisa iz Dalmacije, Šomet de Fosea iz Bosne, učenih spisa poput dom Kalmeovih "Dissertationis", u učenoj Evropi XVIII veka imenom vampira i njegovim svojstvima on vezan za balkansko slovenski prostor. Iako potekao iz našeg folklora, vampir se kao književni lik najpre pojavljuju u evropskim književnostima u okviru sadističke demonologije predromantizma i romantizma, a tek nešto kasnije u bugarskoj, srpskoj, hrvatskoj književnosti romantizma i realizma. Jedan književni istoričar tim povodom piše "morali smo se okrenuti Evropi da bi smo u punoj meri shvatili mogućnosti koje nam je nudila vlastita baština".

Tumačenja vampirskih pojava su uslovljena razumevanjem njihove destruktivne potrebe i njihovog dvostrukog života. U doba raščlanjavajućeg pogleda na svet tragalo se za onim delom vampirskog, nekada ljudskog bića, koji vampira nagoni na razaranje i ispijanje krvi. U kvaziracionalističkim spisima osamnaestog veka kao izvorište vampirskih moći su spominjani telo, duša ili duh (corpus, anima, spiritus). U doba analitičke psihologije pretpostavke o poreklu patološke motivacije simbolički shvaćenog vampirizma usmerene su ka nesvesnom i podsvesnom. Prevladavanje sinteze nad načelom raščlanjavanja ogleda se u razumevanju vampira kao demonskog otelovljenja jedne od razornih sila koje razdiru raspolućenog čoveka. Luj Vaks vampira posmatra u svetlosti dvojstva žrtve i čudovišta u jednom biću. U socijalno-funkcionalnoj analizi folklornih verovanja u vampire ove demone predstavljaju kao devijantne, od strane kolektiva odbačene ličnosti. Sa stanovišta univerzalnog pesimizma vampiri predstavljaju jedan od tipova sveprisutnog zla.

Mogućnosti piščevog uobličavanja svojstava vampira kroz odnos aktera, kao i aktera i naratora u književnom tekstu, nalaze se u velikom rasponu od jednostavnog preuzimanja narodnih verovanja u ovo demonološko biće do njihovog delimičnog korišćenja uz psihološki, sociološki, književno preobražena i bogato naslojena značenja. Mera u kojoj se u književnom delu poštuju odlike demona iz folklora određuje meru impliciranih ideja koje taj demon i okviru tradicije nosi. Odstupanje od tradicije omogućava razvijanje novih ideja koje nisu imanentne folklornom izvoru. Neka svojstva demona se preuzimaju u svakom slučaju, ali se njegov lik i menja zavisno od intencija autora koji je preuzeo vampirski motiv. Zavisno od odnosa prema vampiru iz verovanja balkanskih Slovena učeni pisci Evrope uključuju u svoje tekstove elemente njima nepoznate, čak i egzotične narodne tradicije, proširujući demonološki panteon novim bićem. Na razmeđi XVIII i XIX veka svojstva vampira odgovarala su određenim potrebama duha gotsko-romantičarske književnosti, kao književnosti kojom dominiraju strašno i grozno.

Zapadnoevropski pisci poznaju manje elemenata folklornog praznoverja, ali iako im ono nije blisko, ne živi u njima, pa ih prema tome ni ne sputava, oni te elemente potpunije slede. Ukoliko vampirski motiv upotrebljavaju na klišetiziran način, njegove mogućnosti su relativno ograničene. Tako se opštepoznata zaštita od demona belim lukom sreće u Darelovom "Baltazaru", a moći crkvenih lica koje uništavaju vampira u Gotjeovoj priči "Zaljubljena pokojnica" ili Merimeovom "Konstantinu Jakuboviču". Kao primer odstupanja od folklora može se navesti Merimeova balada "Kara Ali" u kojoj povampireni turčin ostavi Kuran sa magijskim moćima čoveku koji ga je ubio, posle čega mu ispija svu krv. Nasuprot klišeu ili potpunom odstupanju od verovanja balkanskih naroda, domaći pisac može da u svoj tekst uključi manje poznate, poetski plodotvorne delove tradicije, kao bugarski pisac Jordan Radičkov u priči "Cigansko petle" ("Baruten bukvar") u kojoj vampira zaustavljaju dajući mu da izbroji rupe na jednom situ.

Pisci kojima su narodna verovanja deo lične i kolektivne kulture veći su zarobljenici vampirske tradicije samo u pričama bliskim narodnim umotvorinama, što je karakteristično posebno za period osvajanja tema. U domaćim književnostima vampirski motiv ostaje tematski izazov i u periodima kada on u stranim književnostima više nije u modi. Posebno su zanimljivi primeri slobodnijeg razvoja vampirističkih motiva, kao u pričama "Vodolej" Radičkova, "Hazarskom rečniku" Pavića, Pekićevom romanu "Kako upokojiti vampira".

Utisak sveukupnosti narodnog života u književim delima se motivom vampirizma nije nužno uslovljen isrpnošću prikazanih verovanja i običaja o vampirima. Duh izvornog folklora se u pisanoj književnosti može postići i preplitanjem verovanja u vampire sa drugim verovanjima i običajima, koji se npr. odnose na pobratimstvo, kult predaka, postupke zaštite dece od demonskih sila. Razlika u tretmanu motiva vampirizma proizilazi iz potpunog ili nepotpunog preuzimanja narodne tradicije. Domaći pisci uključuju motiv vampirizma i prilikom pripovedanja o smrti, kao npr.Crnjanski koji opisuje kako mrtvoj majci Čarnojevića neko metalnim iglama hoće da probode srce. U delima stranih pisaca, nema te sveprožimajuće podloge, pa se lokalni duh pojavljuje ili kao egzotična atmosfera, kao u delu grofice Rozenberg, Nodjea,ili kao prikrivajući element neautentičnosti mistifikovanog folklora. U mistifikacijama folklora balkanskih Slovena prisustvo vampira je čak i potvrđivalo navodnu autentičnost dela. Oslanjajući se na putopise i naučne spise o okultnim pojavama Merime u "Guslama" piše analitičko "etnografsku" belešku "O vampirizmu" i pet tipološki veoma raznovrsnih balada. Levaser takođe mistifikuje praznoverje o vampirima u plagijatu "Dalmacija stara i savremena". Međutim, postoje i dela poput Fevalovog romana "Vampir-grad", koja ne pripadaju rodu mistifikacija, a u kojima se prostor Balkana prikazuje kao carstvo vampira. Tako vampir Geci pošto ispije krv nekoj grofici pevuši pripev na srpskom jeziku, kojim se vampiri obično služe. Geografski locirajući deo radnje u Dalmaciji, a vampirski grad Selenu u okolini Beograda, pisac imaginativno predstavlja mističnu atmosferu onostranog sveta. Mitsko uobličavanje smrtnicima nevidljivog kružnog prostora sa galerijama od poluprovidnog kamena koji ne ostavlja senke, u opustošenom polju, sa bledom i hladnom polusvetlosti usred okolne tame zasniva se na imaterijalizaciji urbanog prostora.

Posedujući raznovrsne mogućnosti preobražavanja vampirskog motiva, umetnici ih predstavljaju kao fantastičke, ali i kao alegorizovane likove bića opsednutih porivom za uništavanjem drugih. Način prikazivanja vampirskih likova u pisanoj književnosti uslovljen je piščevim namerama i postupcima uveravanja ili pokolebavanja u realnost njihovog postojanja. Uobličenje demonskog bića potvrđuje ili osporava racionalno iskustvo, skrivajući ili razotkrivajući potrebu da se demonsko stanje prikaže kao moguće.

Odnos žrtve kao živog bića, i nasilnika kao oživljenog mrtvaca, pokazuje se u svetlosti opsednutosti vladanjem i moći. Zbog toga se vampirizam razvija u književnim delima kao unutrašnji sukob greha i savesti, kao dvosmisleni slučaj kobne vezanosti brata i sestre ili pobratima, kao nerazdvojna vezanost ljubavnika, ili kao bolestan odnos potčinjenog i nadređenog bića.

Razorni makabrični erotizam kroz psihološko građenje fantastičnog motiva vampira oslanja se na neumerene porive u odnosu ljubavnika čija želja nadvladava kob smrti. U folkloru vampirizam nije izražen kroz dominantno erotski odnos (osim uslovno, u pričama o prevari lažnog vampira koji zastrašivanjem seljana dolazi do nedozvoljene ljubavi). Tek je pisana književnost upustivši se u razvijanje psihologije kobne ljubavi mogla doći i do erotskog preznačenja vampira. Erotska strast je obostrana ukoliko ljubavnik želi vampirsko biće, ili jednostrana ukoliko ljubavnik ili ljubavnica protivno svojoj volji bivaju žrtve vampira. U oba slučaja strast prekoračuje granicu smrti da bi se neutažena vratila objektu svoje opsednutosti.

U Geteovoj "Korintskoj nevesti", zasnovanoj i na Fortisu, hrišćanska devojka, zavetom zaručena za paganina, izlazi iz groba da siše krv dragom, ali potom poručuje da mora da ide i drugima - jer mladi uvek podležu njenom besnilu. Geteova balada je još u svom vremenu ispraćena brojnim pohvalama i osudama. Mnogi prevodi raširili su njenu slavu širom Evrope. Ona je inspirisala Gotjeovu pesmu "Žuta mrlja", i novelu "Zaljubljena pokojnica". Mrtvu kurtizanu Klarimondu poljubi mladi sveštenik, a ona tada želi da voljenom isisa krv iz srca a potom pređe na druge mladiće. Opat opasnu pokojnicu posipa svetom vodicom i ona se pretvara u pepeo i kosti. Žena vampir javlja se i u priči iz četvrte knjige Hofmanove Serapionove braće, kao i kod Šeridana le Fanijea. U priči "Berenis" Edgara Alana Poa prelepa devojka koju junak voli se razboli i umre. U trenutku kada on čita u biblioteku ulazi prebledeo zastravljen sluga koji priča o oskrnavljenom grobu i još živom srcu. Sluga mu skreće pažnju gospodaru da mu je odeća blatnjava i krvava, a iz kutije ispadaju zubi kojima je junak bio opsednut još dok je Berenis bila živa. U Poovoj priči atmosfera jezovitog događaja do krajnosti se pojačava neobjašnjivom posetom grobu i samo naznačenom opsednutošću žene-vampira i njenog dragog. Junak Turgenjeva u poovskoj priči "Aveti" u svojim noćnim letovima sa bledom i nestvarnom devojkom kroz prostor i vreme oseća slabost kao da mu ona pije krv. Miris krvi na njenim usnama budi njegove sumnje da je ona vampir, ali ona nestaje kao priviđenje. Edvin Klep je Kitsove stihove o žrtvama "La Belle dame sans mercy" pročitao u kontekstu vampirizma lepe dame.

Bodlerova predstava o ženi vampiru u pesmi "Preobražaji vampira" se već potpuno udaljila od balkansko slovenskog demona. Pesnik prikazuje nezasitost ljubavnice i njenu samo prividnu lepotu i strast kroz pretvaranje pohotne žene u smežuranu, gadnu mešinu i kostur.

U Merimeovoj baladi "Vampir", koju je slavni mistifikator navodno zabeležio kao fragment, leš Mlečanina porasle brade i noktiju, koji ne prestaje da krvari, a od koga beže gavrani zove prevarenu devojku Mariju da poljubi njegove blede i krvave usne. Pisac neutaženu želju vampirizovanog zavodnika predstavlja poređenjem njegovog osmeha sa osmehom usnulog čoveka koga muči grozna ljubav.

Muški vampir je u romantizmu poprimio odlike amoralnog i pustog čoveka koji je prezreo svet i ljude. Priča "Vampir", koju je doktor Polidori nastavio po Bajronovom početku i objavio pod njegovim imenom, govori o lordu Ratvenu, ciniku koji je poginuo u Grčkoj, zaveo sestru prijatelja i udavio je prve bračne noći. Siprijen Berarova francuska prerada Lorda Ratvena, koju je potpisao Nodje, postala je veliki pozorišni hit i uzor za stvaranje novih dela Skriba i Melvila, Brazjea, Gabriela i Armana, Aleksandra Dime. Na Bajronovog Đaura bačena je kletva da njegova lešina ustane iz groba i pije krv svog plemena. U Maturinovom Melmotu lutalici ukrštaju se likovi lutajućeg Jevrejina i bajronovskog vampira.

Pri kraju XIX veka vampiri su, iako manje prisutni u književnosti, zadobili osobine dendija. Delo Abrahama Stokera "Drakula" (1897.god) prihvaćeno je kao plodotvoran model za trivijalnu književnost i filmska scenarija. Glavni junak, rumunski grof, istovremeno predstavlja i individualizovanog egzotičnog junaka i tip junaka koji je moguće oponašati. U Stokerovom romanu se kroz poteru demona razvija sukob puritanskog moralizma i opasnog erotizma grofa koji na kraju biva poražen.

Demonizovanjem želje i njenim povezivanjem sa nekim elementom vampirskog motiva i neumrli srodnici ili ljubavnici mogu biti prikazani u stanju obuzetosti vampirskom strašću. Pri tome nema oživljavanja mrtvog tela, kao glavnog elementa vampirizma. Pokolebavanje vere u mogućnost nemogućeg prati prevođenje fantastično čudesnog u neobično, neobjašnjivog u ono što se može objasniti snom, priviđenjem, umorom, uzbuđenjem, vizijama posle uzimanja opojnih sredstava, zabludom izazvanom prestankom stanja prividne smrti. Ni akteri, ni žrtve, ni čitaoci nemaju potvrdu za to da je razorni ljubavnik, rođak ili demon bio mrtav, ali je izvesno da se oni ponašaju poput vampira. Čitava radnja sa vampirima se premešta u svet izvan stvarnosti. Tako, npr. u romanu o vampirskoj otmici devojke Kornelije, Feval na kraju dela celu radnju razotkriva kao san En Redklif, slavne autorke gotskih romana. Majstor izmenjivanja čudesnog i neobičnog u jezovitom, Edgar Alan Po u "Padu kuće Ašer" pojavu sahranjene žene koja dolazi u belim krvavim haljinama iz podruma i ruši se na telo brata kao na lešinu, što prati i rušenje zamka, objašnjava kataleptičkim stanjem sestre iz koga se ona probudila.

U književnim delima u kojima ne postoji oštra odeljenost fantastike i ključa kojim se ona racionalno objašnjava postoji izraženije poigravanje između stvarnog i nestvarnog. Likovi kao žrtve ili svedoci destruktivnog ponašanja demonizovanih ljubavnika mogu u njima naslutiti neka svojstva vampira. U Merimeovoj dramskoj mistifikaciji "Lepa Sofija" vampirski motiv je pripremljen predosećanjem tek udate devojke da će uskoro umreti. Ona poziva u pomoć kada je beg, kao olovni leš na grudima - guši, grize za vrat i pije joj krv. Ljubavnik obuzet razornim osećajem erotizma može sebe doživeti kao vampira. Mlada devojka Lea Barbe d'Orvijia ("Lea") pred smrt grli Režinalda koji misli na vampirovo zabadanje zuba u grlo i sisanje plena, dok njena majka na usnama nezasitog ljubavnika vidi krv. Vampirski motiv se u drugim delima Barbe d'Orvijia pokazuje kroz psihološki preobraženu mostruoznost.

Zanimljivo je da se u našim književnostima vampir ljubavnik pojavljuje ređe nego u evropskim književnostima. U Kostićevoj sladunjavo orijentalnoj priči "Maharadža", u kojoj se iz balkanskih okvira egzotizam ostvaruje vezivanjem radnje za Indiju, Maharadža koji prezire ljubav zaljubljuje se u Mejmu i ljubeći je zubima - ubije. I u evropskoj književnosti ima dela u kojima se vampirizam prikazuje u dalekim istočnim zemljama. U romanu "Nišči" Vidosava Stevanovića pustog Mladena premlate, a nakon njegove smrti pojavljuje se grdna senka na rasrksnicama, na kućnim vratima počinje neko da lupa i zavija, a cvetojevačke žene pričaju o čivitnim ugrizima na vratovima.

U drugom delu "Aleksandrijskog kvarteta" ("Baltazar") Persvorden priča o pesniku Negroponteu koji na karnevalu sreće idealnu ženu sa prstenom sa žutim dragim kamenom i pomišlja da je ona možda vampir. Karnevalsko vreme raskalašnosti i slobode se, i u istočnoj i u zapadnoj tradiciji, predstavlja kao nečisto doba kada su sve sile, pa i sile smrti u punoj snazi. Kao žrtva savršene ljubavnice, žene - vampira, pesniku ostaje na vratu ujed nalik tragovima zuba lasice. Ostao mi je samo utisak belih zuba...Sad najzad, pored ljubavi ovog vampira, osećam da mogu ponovo da živim ponovo da osećam, ponovo da pišem. Pripovedač navodi "čuvenu" pesmu Negropontea o usnama koje ispijaju zatrovana voljena tela i o ljubavi koja se hrani smrću. On izlazi noću na venecijanske kanale, vraća se iscrpen. Kada umre, tragove ujeda posipaju talkom da bi telo mogla da vidi njegova sestra. Darel kroz reči Persvordena opisuje Negropontea kao obožavaoca đavola i sledbenika Bajrona i Bodlera, ukazujući time na književni kontekst vampirskog motiva u ovoj epizodi svog romana.

Makedonski pisac Vlada Urošević u priči "Višnjev liker" ("Lov na jednoroge") prikazuje studenta koji tražeći sobu ulazi u tajanstvenu kuću tri sestre. Kada legne u krevet jedna mu prilazi gola, a zatim nasrću i druge dve, da bi potom osetio da ga je neko ujeo za vrat. Pripovedač koristeći fantastiku čudesnog prikazuje studenta koji se ne budi u sobi u kojoj je zanoćio, već ispod vedra neba, i utvrđuje da su tri sestre nastradale u zemljotresu istog onog dana kada su objavljene novine po kojima je on našao njihovu adresu. Motiv vampirizma provučen tek u jednoj polurečenici daje smisao i celoj pripoveci.

Kazna za prekršeni zavet. U pripovetkama u kojima se opisuje zavetovanje i smrt jednog od zavetovanih ljubavnika, ili pobratima, brata ili sestre, umrla osoba se javlja u vidu vampira da bi povela u smrt prekršitelja.

Kombinujući razorni erotizam sa poimanjem vampirizma kao kazne za kršenje zaveta, Edgar Alan Po u priči "Ligeja" pripoveda o junaku koji nakon smrti prelepe, strastvene i učene žene prekrši svoju reč da se neće vezivati za drugu, i oženi se plavookom devojkom koja se i sama razboli i ubrzo umre. Kada nad njenim telom on počne da misli na Ligeju, ono kao da oživljava zadobijajući crvenu boju, ispušta jecaj i pokreće se. Junak, konačno, ispod vela ugleda crnooku Ligeju. U priči, međutim, nema destruktivnosti, pa se može reći da je motiv vampira kao oživljenog mrtvaca samo delimično ostvaren. Srpski pandan Ligeji je poema Jovana Subotića "Sablja momče, cvet-devojče" u kojoj je odnos polova obrnut - devojka se zavetuje momku, koji potom umre, da se neće udavati, a kada prekrši svoj zavet momče u ponoć dolazi u mrtvačkom ogrtaču i odvodi je. U srpskoj književnosti postoje i priče o smrti jednog od zavetovanih pobratima i vampirsko odvlačenje onog drugog sa svadbe u grob (At.Nikolić, J.Veselinović, B.Nušić).

Ismevanje straha od vampira prati demistifikacija narodnog sujeverja. Ono se na šaljiv način osporava kroz prikazivanje neumerenog i neprikladnog straha junaka ili zloupotrebi tog straha od strane koristoljubivih saplemenika koji izigravaju vampira. Osobenosti kritičke etnologije u svakom pojedinačnom tekstu zavise od srazmere humorne i kritičke intencije pisca koji upotrebljava element narodnog praznoverja, kao i od slojevitosti psihološke motivacije u odnosima među akterima književnog dela. U ironičnoj pesmi Joca ("Jeannot") Merime prikazuje debelog Jocu na groblju, u noći. Uplašen nekakvim, on misli vampirskim glodanjem, on želi da se zaštiti i sagne se da uzme zemlju koju bi pojeo, ali tada ga ujede pas. Razvijenije se pripoveda o obesnim dovitljivcima koji se prerušavaju u demona da bi se narugali hvalisavim glupacima i lakovernim strašljivcima (M.Glišić "Raspis hvalisavog kapetana"). Matavuljev junak Bukar ("Bakonja fra Brne") koristi strah fratara da bi poharao njihov bogat manastir. Kod Glišića i Vrčevića, tajni ljubavnik, dok ga ne otkriju, izigrava vampira i neometano uživa kod mlade udovice jer se seljani plaše da priđu njenoj kući (V.Vrčević "Seoska osuda na smrt novog vukodlaka", Glišić "Bata Mata"). U drami Antona Strašimirova "Vampir" neočekivanu noćnu pojavu junaka koji je iščezao stare žene smatraju vampirom, ali se naknadno pokazuje da je on kao hajduk-osvetnik došao da ubije ljubavnika svoje žene. Crnjanski u "Seobama" sa humornim elementima pripoveda epizodu o Ananijevom zabadanju kolca u vampirizovanu Dafinu i njegovo strašljivo bekstvo.

Strani pisci nemaju potrebu da prosvećuju balkanske narode, kojima njihova dela nisu ni prvenstveno upućena, pa su pobude za njihove demistifikacije manje vanknjiževne, a naglašenije književne prirode. Brojne su parodije, posebno na već spomenuto Polidorijevo delo. Među parodijama na srpske pesme poznata je Zmajeva parodija "Čemer deka i pelen baka", po motivima zaveta na večnu vernost iz Subotićeve pesme "Sablja momče i cvet devojče", u kojoj baka sačeka svog dedu vampira sa glogovim štapom Pa se sad više ne vampiri.

Iako se krvopijska priroda moći lako može vezati za vampira vampirski motiv se relativno retko javlja u pripovedanju o vlasti i njenoj destruktivnoj potrebi da isisava život iz svojih podanika. Sima Milutinović Sarajlija u "Odpevu na prevratni strmoglav" prikazuje Obrenoviće sa vampirskim svojstvima. "Vampir-voda", jedna od najuspelijih Vinaverovih parodija zasniva se na šaljivom preznačenju čitavog niza narodnih pripovednih oblika koji svojim osmišljenim krajem govore o večitom smenjivanju vladara kao vampira. U Pekićevom romanu gestapoovskom isledniku se pričinjava kao vampir Adam Trpković žrtva njegove lažne čovečnosti.

Tek naznačeni primeri korišćenja motiva balkansko slovenskog vampira u različitim književnostima, otvaraju niz književno-istorijskih i poetičkih pitanja o odnosima kultura prilikom preuzimanja dela tuđe tradicije. Preobražaji ovog demonološkog bića svedoče nam o osobenim promišljanjima destruktivnih poriva u odnosima među ljudima koja su bila određivana kako duhom umetnosti vremena, tako i ličnim odnosom prema tradiciji kao posredniku opšteljudskih sadržaja.

Literatura

• Clapp, Edwin R.: La belle dame as vampire, Philological quarterly, 27, 1948, str. 89-92.
• Georgieva, Ivanička: B'lgarska narodna mitologija, Sofija, 1992.
• Đorđević, Tihomir: Vampir i druga bića u našem narodnom verovanju i predanju, Beograd, 1953.
• Damjanov, Sava: Koreni srpske fantastike, Novi Sad, s.a.
• Hock, Stefan: Die Vampyrsagen und ihre Verwertung in der deutschen Litteratur, Berlin, 1900.
• Jovanović, Vojislav: Vampirizam u evropskoj književnosti, Srpski književni glasnik, 1912, str. 48-54; 128-135.
• Yovanovitch, Voyslav M: "La Guzla" de Prosper Merimee. Le origines du livre - ses surces - sa fortune, Grenoble, 1910.
• Miceva, Evgenija: Svjat i antisvjat, Edinstvo na b'lgarskata folklorna tradicija, Sofija, 1989, str. 336-349.
• Pavlović, Mihailo: Vampir-grad, u: Jugoslovenske teme u francuskoj književnosti, Beograd, 1982.
• Perkovski, Jan: Vampires of the Slaves, Cambridge, 1976.
• Praz, Mario: La carne, la morte e il diavolo nella letteratura romantica, Firenze.
• Ana Radin: Tipovi transpozicije vampirskog motiva u srpskoj proznoj književnosti, u: Srpska fantastika. Natprirodno i nestvarno u srpskoj književnosti, Beograd, 1989, str. 261-276.
• Stojanova, Ljudmila: Preobraženijata na fantastičnoto v b'lgarskata hudožestvena proza, u: Literatura i kultura, Sofija, 1992.
• Todorov, Tzvetan: Introduction a la litterature fantastique, Paris, 1970.
• Vax, Louis: L'art et la litterature fantastique, Paris, 1963.