Dejan Ajdačić

Transformacija žanrova u narodnoj književnosti balkanskih Slovena

Iako je usmena tradicija zasnovana na načelu čuvanja i prenošenja nasleđa, pored pojedinačnih odstupanja zapisa folklornih tekstova od relativno fiksiranog varijantnog i žanrovskog modela, u određenim prilikama menjaju se žanrovska svojstva niza srodnih umotvorina usled istorijskih promena narodne kulture i njene usmene tradicije, prožimanja različitih jezičkih, rodovsko-plemenskih i regionalnih tradicija, i individualnog menjanja utvrđenih žanrovskih oblika. Odstupanje pojedinačnih usmenih tekstova od poetike odgovarajućeg žanra, te njegovo približavanje drugim žanrovima ili osnaživanje svojstava samo jednog, ukazuje se u sinhronoj ravni kao pojedinačna promena unutar žanrovskog sistema. Višestruko i tipsko ponavljanje tih promena svedoči o tendenciji menjanja žanrovskog statusa, poližanrovskog prožimanja i, suprotno tome - "kristalizovanja" odlika samo jednog žanra. Ispitivanje istorijske poetike usmenih žanrova usmereno je na te procese u vremenu. Proširujući zadatke istorijske poetike Veselovskog kao traganja za genetskim še "Najvažniji problem čini uočavanje znaka, umetničkih pomaka, graničnih preobražaja, evolucione pojave raznih etapa i nizanja, stvaranja novih svojstava i konfiguracije umetničkih sistema žanrova. Istorijska poetika po svojoj suštini nije samo nasleđivanja, kontinuiteta, već i sfera novih načela" (Gacak: 13).

Ispitivanje transformacija usmenih vrsta moguće je preduzeti sa stanovišta pojedinačnih žanrova, ali i žanrovskog sistema. Pri uočavanju opštih, tipološki nadžanrovskih transformacija valja imati u vidu i neke posebnosti pojedinačnih žanrova. U usmenoj tradiciji neke vrste su otvorenije za međužanrovske uticaje i prožimanja, dok su neke zatvorenije i manje podložne promenama. Valentnost ili otvorenost žanra kao njegova sposobnost da se prepliće sa drugim žanrovima zavisi od obima, strukture, prisustva improvizacionog načela stvaranja, mere obavezujućeg značenja konteksta, funkcije i sadržaja žanra u odnosu na žanr u koji se uključuje ili sa kojim se stapa. Odnos dva žanra u jednom tekstu zavisi od prisustva, i srazmere žanrovskih elemenata, odnosa nadređenosti - podređenosti unutar celine, korespondentnosti vrsta koje se prepliću.

U poližanrovskom tekstu sa srodnim intencijama i funkcijama dva žanra ostvaruje se značenjsko i izražajno preobražavanje kojim se ne osporava, već dopunjuje njihova suština. U sučeljavanju opozitnih žanrova, najčešće dolazi do složenih promena, dvostrukosti tekstova ili nadvladavanja jednog žanra nad onim drugim.

Jednostavni žanrovi. Uključujući Bahtinov pojam jednostavnih žanrova, koji nisu jednaki Jolesovim i Rankeovim jednostavnim formama, može se reći da je njihova valentnost veća od valentnosti složenih žanrova. Apelativni žanrovi, u obraćanju drugom direktno iskazuju stavove i potrebe (kletva, blagoslov, zakletva, gonjenje, ruganje, pohvala, pokuda, oproštaj, molitva, i dr. Zbog jednostavnosti apelativnih iskaza izuzetno su široke mogućnosti nijansiranja njihovih poruka. U pojedinim iskazima značajno mesto imaju međuodnosi apelativnih žanrova i promene koje se dešavaju prilikom različitih tipova njihovog vezivanja. Iako žanr kao idealan tip, svakako, ostaje nepromenjen, pod transformacijom apelativnih žanrova se podrazumeva način preobražavanja njegovog smisla, cilja i strategije.

Transformacija apelativnih žanrova predstavlja promenu iskaza koji je žanrovski određen pod uticajem osobenosti nekog drugog žanra. Preobražaji pojedinačnih iskaza i njihovog žanrovskog određenja, nosi opšte odlike tipskih promena unutar usmene kulture. Promena izvršena u jednom iskazu se ne stabilizuje u žanrovskom smislu, ali svedoči o latentnoj mogućnosti tog tipa preobražaja.

U transformacijama apelativnih žanrova zadržavaju se ili pojačavaju neka svojstva žanra, dok se druga potiru, slabe, preznačavaju i prilagođavaju drugom žanru. Osnovni tipovi transformacija su u izvesnoj meri uslovljeni odnosom žanrova koji utiču jedan na drugog.

Apelativni žanrovi su po sadržaju kontrastni, nesrodni i srodni, pa od njihovog sučeljavanja i prožimanja zavise i transformacije žanrova koji se dodiruju i prepliću. Blagoslov, molitva i pohvala predstavljaju žanrove koji iskazuju blagonaklon odnos prema sagovorniku. Njima suprotni žanrovi: kletva, pokuda, ruganje, pretnja, psovka izražavaju na različite načine negativan odnos prema drugome.

Žanrovi koji izražavaju suprotne poruke u jednostavnom iskazu međusobno imaju težnju da se isključuju - jedan mora biti potvrđen, a drugi osporen. Drugim žanrom se osporava poruka prvog. Preobražavanja ovakvih žanrova proizilazi iz usmerenosti ka nadvladavanju ili dopunjavanju.

Osporavanje celog iskaza njegovim preobražavanjem u njemu suprotni žanr oslanja se na obrtanju njegovog smisla. Preplitanje suprotnih žanrova zasniva se na "igri" prividnog i stvarnog značenja, na korišćenju formula i frazeoloških modela jednog žanra u iskazivanju poruke ili želje suprotnog smisla. Lažna pohvala se otkriva kao pokuda ili ruganje, lažna kletva kao blagoslov, lažni blagoslov kao kletva, lažni plač kao veselje. Posle nagoveštavanja lažnog žanra, sledi njegovo transformisanje kroz koje se pojavljuje pravi žanr, konačno osporavajući stav nagoveštavan korišćenim formulama i frazeološkim modelima. Često se osporavanja žanrovskog svojstva iskaza obrtanjem zasniva na ismevanju, u parodičnim oblicima u kojima dolazi do preobrtanja smisla osnovnog iskaza.

Ukoliko su žanrovi bliski, zasnovani na korišćenju sličnih ili istih formula i izraza dolazi do odstupanja, modifikacije kojom se uspostavlja žanrovska razlika. Kletve i zakletve zasnovane na fiktivnom samoproklinjanju, često koriste iste formule prizivanja zla, s tim što je želja da se ono ostvari u kletvama stvarna, dok se u zakletvama-samokletvama jamči pravednost ili istinitost upravo željom da se nesreća izbegne. Različiti modaliteti vremenske ostvarivosti onoga što se želi drugome, a ne želi sebi, omogućavaju variranje izražajnih sredstava i značenja kletve i zakletve samokletve.

Prožimanje je žanrovski oblik transformacije žanra u kojima dolazi do spajanja žanrova. Zbog jezgrovitosti i jasnoće jednostavnih govornih žanrova retka su njihova međusobna preplitanja u jednostavnim iskazima, ali se često sreću u žanrovima složenim iz apelativnih iskaza. Sa stanovišta stabilizovanosti forme i sadržaja, i osvešćenih ili neosvešćenih namera da se spoje dva iskaza njihova veza može biti žanrovski osvojena, iznuđena kontaminacijom ili nehotična. Žanrovski nestabilizovani iskazi proizilaze iz spoja iskaza koje tradicija nije učvrstila. Nehotična poližanrovost ne proizilazi iz namere preplitanja dva iskaza, već iz otkrivanja i skrivanja nehotičnog, nesvesnog ili nejasnog. Posebnu vrstu predstavljaju iskazi čiji je jedan deo stabilizovaniji, dok se drugi može slobodnije menjati.

Neki od jednostavnih žanrova mogu se umnožavanjem iskaza proširiti u složene žanrove. Niz pohvala, smisaono i estetski sabranih, čine lirsku pohvalnu pesmu ili pohvalni govor. Niz pokuda, molitvi, blagoslova, kletvi, rugalica, slično tome, čine zaokružene poetske ili govorne složene žanrove. Najizrazitije primere oblikovanja složenog žanra od apelativnih iskaza čine tužbalice i molitve.

Kao u pojedinačnim iskazima i prošireni apelativni žanrovi se u sučeljavanju sa žanrovima koji iskazuju druge poruke preobražavaju osporavajući značenje jednog žanra, odstupajući od njega ili prožimajući se sa njim. Pohvala i molitva su često isprepleteni u iskazivanju - poštovanja sa jedne, i molitvenih zahteva, sa druge strane. U govorima ili pesmama u kojima se žanrom pokude izražava pohvala, ili pohvalom kudi neko biće ili pojava ironični duh izvrtanja uz šaljiv ton prevodi dvosmislenost sadržaja u iskaz u kome nema mesta za sumnju zašto se hvali ono što nije za hvaljenje, ili kudi ono što je za pohvalu. Šaljivi tekstovi sa osporavanjem žanra posredstvom njemu suprotnog žanra u svom nedvosmislenom vrednovanju podruguju manama, neprikladnosti ljudskih želja i potreba i u kumulativnim pesmama, u kojima se svakoj sledećoj strofi dodaje po jedan novi element. Tako ješna mlada večera najpre samo jednu ticu, da bi na kraju malo večerala:

Devet pogač’, deset sira,
Osam volov’, sedam krava,
Šest ovnova, pet gusaka,
Četir’ patke, tri goluba,
Dvije tice jarebice,
Jednu ticu prepelicu,
Ticu gospodsku,
Ticu gospodsku.

Mogućnost vezivanja iskaza dozvoljava sklapanje različitih emotivnih stavova i iskaza o njima u iskaz koji je sastavljen iz više apelativnih žanrova. Nizanje iskaza u izražavanju sukobljenih osećanja, namera, stavova, potreba ili namera rezultira kroz ambivalentu sukobljenost ili naporednost apelativnih iskaza. Oni osvetljavaju dvojnu ili višestruku prirodu subjekta ili aktera. U tekstu sastavljenom iz složenih apelativnih žanrova nalaze se različita osećanja, potrebe ili namere. Osnovni oblik ove vrste tekstova je stvarni ili fiktivni dijalog, izmenjivanje iskaza dva sagovornika (uključujući i razgovor sa sobom). Kako se izmenjuju iskazi onako kako osećanja, stavovi ili iskazi o njima pokazuju svoju višestrukost. Razaranje dijaloškog žanrovskog modela se ostvaruje kroz narativizovanje ili monologizovanje "razgovora".

Unošenjem jednostavnih i složenih apelativnih žanrova u narativne tekstove najčešće ne dolazi do promene iskaza ili teksta u odnosu na kontekst stvarnog govora, već do njihovog prilagođavanja fiktivnoj govornoj situaciji u tekstu i funkciji unutar narativnog žanra proširenjem ili skraćenjem iskaza. Takve, formalne promene ne dovode do promene njegovog smisla. U lirskoj pesmi, devojka koja žali nad svojom nesretnom sudbinom se obraća pelenu: Oj pelen, pelenče, moje gorko cveće. Tužbeni uzdah Oj, a ritmizacija ponovljenog imena biljke, melodiji stiha daje poetsku vrednost. U pesmama pri versifikacijskom zaokruživanju iskaza sledi se osnovni stih pesme: apelativni iskaz u dvanaesteračkoj pesmi je u dvanaestercu, u osmeračkoj pesmi - u osmercu (Oj pelen, pelenče, moje gorko cveće; Oj peline, bel peline).

Dopunjavanje fragmenata apelativnih iskaza zasniva se na podrazumevanom poznavanju iskaza čiji se deo koristi i njegovog žanrovskog statusa. Reč je najčešće o veoma raširenim i opštepoznatim predstavama, verovanjima koja se mogu iskazati u više verbalnih varijanata. Sama dopuna najčešće se oslanja na žanrovsko određenje osnovnog iskaza. Elementi zagonetki mogu biti iskorišćeni i u opisu fantastičnih bića, predmeta i pojava (Samardžija 1986: 232id).

Uloga apelativnih žanrova posebno je naglašena u uvodnom ili zaključnom delu tekstova. U uvodnom delu niza lirskih pesama, figurativno ili nefigurativno nazivanje lirskog junaka najavljuje emotivni ton cele pesme. Apelativnim iskazima na kraju izriče se stav aktera ili kazivača-pevača. Tragični događaji u nekim epskim pesmama prati tuženje majke ili zaručnice, Kosovke devojke (Jao jadna! Ude ti sam sreće! Da se, jadna, za zelen bor vatim ...).U baladama uključivanje tužbalica nije tipično, ali u pojedinim varijantama opis kobne sudbine prati tuženje aktera bliskih nastradalom. Pohvale junacima na početku ili kraju pesme utvrđuju njihovu slavu. Iako tekst poslovica nema direktnost i personalnost apelativnih žanrova one u govornoj situaciji zadobijaju ta svojstva, te se navedenim primerima mogu priključiti i poslovice koje imaju važnost zaključka, poente, jezgrovito iskazane pouke. Latentna višekontekstualnost poslovice Teško svuda svome bez svojega, na kraju epske pesme o ženidbi cara Dušana iz zbirke Vuka Karadžića pokazuje se kao zaključna poenta i pouka cele radnje. U procesu dvostrukog razumevanja njen smisao se shvata i u narativnoj situaciji i u opštem značenju.

Iskazi apelativnih žanrova u izvesnim slučajevima mogu da imaju i naglašenu sižejno aktivnu funkciju. Magijska moć kletvi, zakletvi i blagoslova, zaveta potvrđuje se razvojem radnje, a njima prizvana sudbina se ostvaruje - kletve sustižu razbojnike, izdajnike, okrutne vladare, neblagodarne sinove ili neverne momke kroz kaznu za učinjeni greh. Magijski apelativni žanrovi i njihovo dejstvo zaokružuju tekst dokazujući moć reči. Aktivnu funkciju u pričama o nadmetanju pameću imaju u pripovedni tok ugrađene zagonetke ili zadaci-zagonetke koje rešavaju domišljata devojka, Solomon, ili Era.

Transformacije složenih narativnih žanrova izazivaju uključivanja za osnovni žanr netipičnih segmenata sižea, ideja, motiva, formula, hronotopa, aktera i njihovih atributa ili motivacije, struktura, i dr. Prisustvo jednog žanra u drugom može biti tek naznačeno žanrovskom naznakom. Ukoliko se inicijalna formula jednog teksta ne potvrđuje njegovim nastavkom kao nagovešteni žanr žanrovska naznaka se napušta. Isto tako, tekst može biti završen finalnom formulom čija žanrovska naznaka nije u potpunosti saglasna sa tekstom koji je prethodio kraju. Žanrovski pomak ostvaruje se i u slučajevima kada se u istom sižeu pojavljuju za taj žanr netipični glavni ili sporedni junaci. Odlike aktera pesme ili priče, kao i njihovo fabulativno razrešenje odražavaju i izražavaju interes pripovednog teksta različitih žanrova. Promene u varijantnim oblicima su izazvane preobražavanjem interesa pripovednog teksta, ali i mehanička promena varijantnog oblika se odražava na odstupanje od interesa varijante iz koje je tekst proistekao. Vladimir Prop je u studiji "Transformacije bajki" izdvojio tipove koji bi mogli da se primene i na transformacije drugih žanrova: izmene osnove, zamene, asimilacije. Žanrovske transformacije mogu proizilaziti iz evolucije usmenog stvaranja koje proizilazi iz promene pogleda na svet, mogu biti plod zamene različitih vrsta, i rezultat preplitanja i spajanja njihovih elemenata unutar jedne usmene tradicije. Mehanicističke transformacije nastaju u kontaminacijama tekstova, ulančavanjem formulnih motivskih i sižejnih fragmenata.

Kako nije moguće poznavati tekstove jedne usmene tradicije u stvarnom i evolutivnom nizu varijanata, pojavu transformacije žanrova, sa stanovišta istorijske poetike žanrova i istorijske poetike žanrovskog sistema, u najboljem slučaju možemo ustanoviti u nizu tek jednog broja - dostupnih nam zapisa. Na osnovu žanrovske analize postojećih zapisa, kao i međuodnosa varijanata i različitih vrsta moguće je uočiti i smerove menjanja unutar narodne književnosti.

Mitska priča se oblikuje kroz pra-žanrove kao različite mogućnosti iskazivanja mita. Mitovi poseduju određene žanrovske elemente, ali nisu žanrovski stabilizovani, već se prelamaju kroz različite vrste. Elementi izvedeni iz jednog mita imaju različite funkcije u drukčijem žanrovskom, tekstualnom i kontekstualnom okviru. Preuzeti, pa stopljeni, zamenjeni, redukovani, narativno prošireni ili naslojeni elementi mita transformišu se sa drukčijim strukturnim i sadržinskim funkcijama formula, motiva, upisanih kodova svojstava aktera i radnji. Mit je kolektivno usvojena priča o prvobitnom vremenu, večnoj promeni ili dalekoj budućnosti.

Skup mitskih verovanja i znanja čini temelj tematsko-sižejne građe čiji se posebni elementi mogu koristiti u različitim funkcijama, i u različitim vrstama. Motivi i sižei mogu biti genetički srodni, ali sa različitim žanrovskim intencijama, funkcijama i strategijama. Ukoliko se govori o smeru transformacije vrsta usmene književnosti oslonac razmatranja moraju biti ishodni žanrovi i rodovi.

Mit kao mnogolika pra-priča se otelovljuje u različitim žanrovima, uliva, gubi, menja, spaja i obnavlja potčinjavajući se njegovim sadržinskim i formalno-stilskim modelima izražavanja. U procesu demitologizacije i deritualizacije usmene književnosti elementi verovanja i obreda, hronotopa, motiva, aktera se prilagođavaju pojedinačnim žanrovskim strategijama, promenama izazvanim estetskim i vanestetskim razlozima. U narativnim vrstama motivi magijskog porekla, zavisno od žanra i varijante, uglavnom dobijaju fantastično, fantastično-humorno ili psihologizovano objašnjenje. Kada se gube obavezujući elementi i funkcije obredne kulture i obredne pesme njena estetska funkcija može da postane dominantna.

Razlaganje složenih odnosa magijsko-obrednog delanja - govorenja, opisa magijske radnje i motiva magijskog porekla, mora da uvaži intencije magijskog "teksta" i intencije žanra. Način tekstualizovanja neverbalnih i verbalnih elemenata obreda se potčinjava tipu predstavljanja stvarnosti uz odstupanja koja su uslovljena žanrovskim modelom. Od analize motiva, koja podrazumeva transformacije u pripovednom folkloru, jednostavnija je, ali izuzetno značajna, analiza verbalnog i neverbalnog folklora u obredu.

Žozef Kurte u knjizi Le conte populaire, polazeći od Gremasa, smatra konfiguraciju nosiocem figurativnih kategorija, a figurativni kod, nasuprot tematskom, nosiocem paradigmatskog označavanja (1986: 200-209). U sistemu narodne tradicije postoji složeno prožimanje sintagmatsko tematskog i paradigmatsko-figurativnog koda u kome dolazi do njihovog prožimanja i pretapanja. Bogatstvo značenja u usmenoj kulturi proizilazi iz višestrukih korespondencija i međuzavisnosti pojedinih njenih segmenata. Estetsko razvijanje sintagmatskog toka i paradigmatskog koda zavisi od realizacije formula, figurativnog i tematskog koda u umotvorini.

Elementi magijske radnje sadržani u magijskim formulama i modelima magijskih formula često čine motive: zabrane i obaveze koje obezbeđuju uspeh radnje koja se izvodi, opis postupaka magijske radnje, simboličko značenje reči, predmeta i postupaka. Motiv magijskog porekla se uključuje u vrste usmene književnosti sintagmatično ili paradigmatično. Narativni oblici preuzimaju elemente magijskih postupaka na različitim nivoima strukture, uz sužavanje, razvijanje ili transformaciju magijsko obrednog značenja.

Uključivanjem magijske radnje u pripovedne oblike ne preuzimaju se svi, čak ni karakteristični njeni elementi. Tako magijska radnja, koja poseduje imanentna estetska efsvojstva, istovremeno gubi i zadobija izvesne elemente i njihove funkcije. Načini pretvaranja magijskih postupaka u motive ili njihove varirane oblike zavise od mere i načina preobražavanja tih postupaka u usmenim pesmama ili pričama. U fabulatima, prevashodno pragmatična logika magijskog mišljenja se nadograđuje estetskim osmišljavanjem njihove motivske funkcije u okviru "teksta". Opis magijskih postupaka prilagođava se žanrovskim i narativnim svojstvima radnje pesme ili priče, pri čemu se neki od elemenata te radnje gube, budući da nisu uvek jednako važni u magijskom delanju i njegovom predstavljanju. Neprikazivanjem dela magijske radnje, međutim, ne gubi se u potpunosti magijsko "obredno značenje" (Mal'cev 1989: 94; Krnjević 1988: 124). Kolektivno pamćenje to značenje čuva kao latentno znanje onoliko dugo koliko traje živa matica narodne kulture.

U narativnim tekstovima uspostavlja se na još složeniji i posredniji način korespondencija verbalnog čina i magijskog čina. Magijska radnja, preobražena u motiv, u tekstu se podvrgava njegovoj žanrovskoj strategiji. Magijsko značenje se aktivira prema žanrovskom interesu pripovednog teksta (Biti 1987) i njemu primerenog odnosa aktera i žanrovskog smisla prikazane radnje. Odstupanje od uobičajenog žanrovskog značenja magijskog dejstva u varijantama zavisi od stepena odstupanja od građe, verskog preobražavanja, skraćivanja, proširivanja ili kontaminacija žanrova.

Razmatranje mitsko-magijskih aspekata drevne usmene tradicije predstavlja polaznu tačku u istoriji pojedinih žanrova. Brojne pokušaji rekonstrukcije najstarijih tekstova dolaze do različitih pretpostavki o strukturi žanrovskog sistema i njegovoj daljoj evoluciji. Bez pretenzija da ulazim u složena pitanja nastanka i razvoja drevnih žanrova, ali oslanjajući se na njihovu dokazanu mitsko-magijsku osnovu, pokušaću da ukažem na prelomnu tačku u doživljaju čovekovih moći da svojim delovanjem utiče na promene u svetu. Ta se tačka, naravno, morala odraziti i u usmenoj tradiciji i njenim žanrovima.

Nortrop Fraj je u knjizi Anatomija kritike izdvojio četiri književna modusa kojima odgovaraju simboličke predstave četiri godišnja doba. Ovakvim pristupom sugerisan je razvojni luk u književnim pristupima temama. Mit proleća predstavlja - komedija (kao opšti tip, a ne kao poseban dramski žanr), mit leta - romansa, mit jeseni - tragedija, i mit zime - ironija i satira.

Polazeći od četiri arhetipska književna modusa Fraja - romansa (agon), tragedija (pathos), ironija (sparagmos), komedija (anagnorisis/prepoznavanje) koji proističu iz odnosa prema prikazanoj stvarnosti, Džejms Liska u razmatranju o strategijama narativne transvaluacije pokazuje da oni uobličavaju odnos hijerarhije i nasilja. Anagnorisis predstavalja pobedu prekršaja nad hijerarhijom (starim poretkom), agon pobedu hijerarhije nad prekršajem, sparagmos poraz hijerarije od prekršaja, pathos poraz prekršaja od hijerarhije (Liska 1989: 132-134). Ovakvo objašnjenje oblikovanja rodova i žanrova koji iz njih proizilaze pretpostavlja socijalno antropološku funkcionalizaciju tekstova kao tumačenja odnosa hijerarhije i njenog rušenja. Ukoliko su hijerarhija i prekršaj su u stvarnosti i tekstu, u saglasnosti - u mimetičkom odnosu usmeni žanrovi se ne udaljavaju mnogo od tradicijskih saveta, preporuka i zabrana. Ukoliko se stvarnost stilizovano prikazana u folklornim žanrovima prikazuje boljom ili gorom odnos suprotstavljenih aktera i ideja koje oni izražavaju određuje žanrovsku sliku sveta.

Zabrane vezane za demonske vremeprostore upozoravaju pojedinca u ime kolektiva na opasnosti prestupa, ali sa druge strane, u poimanju svetog vremeprostora praznika kao obnove krize (Žirar 1990), može postojati upravo suprotna potreba da se kroz žrtvovanje pojedinca iskoristi njegov prekršaj ili njegova različitost u odnosu na druge radi očišćenja kolektiva. U prvom slučaju se veza opisanog događaja tragičkih fabulata sa obrednim događanjem ističe, dok se u drugom ona prikriva. Signifikativno tumačenje pripovednih tekstova (Levinton 1975: 314) sa motivom kršenja zabrane, dakle, otkriva ili prikriva obred koji se po pojedinca ne svršava srećno. Polazeći od Liskinog tumačenja tragedije, kao Frajevog književnog mitosa, pobeda hijerarhije nad prekršajem (Liska 1989: 132-134) se ukazuje kao pobeda demonskog poretka nad ljudskim redom ili kao pobeda ljudskog demonizovanog poretka u ime kolektiva nad pojedincem. U svetlosti Liskinog tumačenja književnih modusa, mit se može posmatrati kao izbegavanje prekršaja ili kao održavanje zahvaljujući prekršaju. Razvijeno pripovedanje opisuje i interpretira delimično deritualizovano i estetizovano žrtvovanje, obredno isključivanje iz zajednice ili neuspešnu inicijaciju u demonološkim predanjima, mitološkim baladama.

Verbalne i neverbalne magije u narodnim umotvorinama sadrže elemente magijskog mišljenja i različitih tipova nemagijskog mišljenja. Iskazi, pesme, govori i postupci sa dominantnom magijskom funkcijom, ispunjavaju i estetske funkcije kao i funkcije povezane sa održavanjem i uspostavljanjem reda u društvu, podsticanja socijalno i psihološki poželjnih i sprečavanja nepoželjnih pojava. Odnos funkcija i njihova hijerarhija su promenljivi. Značenje jednog postupka ili iskaza zavisi od prilika, ali i od njegovog preznavačavanja u različitim usmenim vrstama. Estetizacija magijskog razvija se iz imanentne estetske osnove jezika i magije, kroz estetsko osamostaljivanje elemenata magije u narodnoj umetnosti. Imanentna estetska svojstva magijskih elemenata u usmenim pesmama, kazivanjima imaju dodira sa magijskim postupcima, magijom posredovanom neverbalnim znacima u sinkretičkom izvođenju.

U baladama i demonološkim predanjima prikazuje se poraz prekršaja koji čovek čini u demonskom svetu. Oslabljena veza folklornog teksta i njegovog konteksta u baladama kojima se obeležava prerano umrlih mladića i devojaka baladama u doba cikličke otvorenosti sveta mrtvih prema svetu živih, mogućnostima uticaja mrtvih na plodnost zasejanih ili zasađenih kultura. U takvim baladama praznici nisu eksplicitno navedeni, ali se izvode tokom praznika i nekada su bile deo vezanog, obrednog repertoara. Labavljenje veza se odvija u demitologizaciji koja tekstove žanrovski transformiše prema ljubavnim, šaljivim, dečjim, posleničkim vrstama U baladama kroz "tragediju" (pathos) prikazuje se demonsko kažnjavanje čoveka zbog ne poštovanja zabrane vezane za kalendarski tabu (zabranjene radnje na Veligden, noću i sl), dakle pobeda hijerarhije nad prekršajem. Balade odražavaju nemoćan položaj čoveka u odnosu na sile koje ga okružuju.

Značajan trenutak u istoriji tradicionalnih kultura čini osvešćivanje promene moći i uviđanje da ljudi kao zastupnici svog reda mogu da utiču na sile prirode i na nadprirodne sile. Prelazni oblik ostvaruju bogovi-pobunjenici i kulturni heroji, a konačno utvrđivanje čoveka kao nosioca reda očigledno je u bajkama, epizovanim mitološkim elementima u baladama, mitološkim pesmama - u kojima se početni demonski red preobraća snagom ljudskog prekršaja u ljudski red. Demitologizovano približavanje mitskih bića ljudima, očovečenje mitskog sveta, ili ljudsko ovladavanje mitskim predstavlja osnov demitologizacije.

Funkcije mita zavise od njegove upotrebe u društvenoj komunikaciji, odnosa saznajne, obrazovne, regulativne, estetske funkcije. Estetska funkcija nije u mitu čvrsto određena i nepromenljiva, već zavisi od žanrovske artikulacije, kolektivnog ili individualnog umeća u izlaganju mitskog, kao i promena odnosa između funkcija tokom trajanja, prenošenja i menjanja usmenih tvorevina. Mukaržovski govori i o zameni drugih funkcija estetskom (Mukaržovski 1986: 29-30). Slabljenje mitske ideje dovodi do zanemarivanja obreda i estetizacije tekstova koji su u njemu izvođeni. Odrazi preobražaja, delimičnog i potpunog napuštanja mitsko-magijske slike sveta u usmenoj tradiciji odvija se u njenim žanrovima. Iako je istorijsku poetiku žanrova moguće izvoditi samo u pretpostavkama, ona se ukazuje kao jedan od puteva u zamršenom otkrivanju kulture iz perioda u kome ne postoje zapisi i kulture novijeg doba.

Fantastičko poimanje sveta bajki se približava stvarnom svetu unošenjem svakodnevne motivacije i atributa likova, a u potpunosti razara, kao što pokazuje Parpulova, zamenjivanjem čarobnih stvari i postupaka blefom i lukavstvom. Poremećaj trostrukih ponavljanja, uvođenje psihološke motivacije, razumsko objašnjavanje čudesnog približava bajke novelama. Neispunjenje zadatka, nesrećan kraj, uključivanje elemenata moralističkog i tragičnog tumačenja sveta predstavljaju uzroke transformacija bajki ka predanjima. Osobena vrsta demitologizacije je vezana za estetsko razvijanje motiva proisteklih iz mita i magije. Maja Bošković Stulli je u studiji o bajkama i stihovanim bajkama srodnih ili istovetnih sižea pokazala razlike u motivaciji, odnosu prema fantastici i narativnoj finalizaciji. Nada Milošević Đorđević utvrdila je srodnost građe neistorijskih predanja i odgovarajuće poetske tradicije.

Mitološki elementi se u preobražavaju i približavaju stvarnom svetu unošenjem svakodnevice, psihološke motivacije, razumskog objašnjavanja što bajke približava novelama. U demonološkim predanjima iskazuje se tragičnost susreta sa demonskim bićima i silama, u prvom se ovaj susret opisuje kao borba u kojoj pobeđuje čovek.

Verska remitologizacija predstavlja transformaciju narodnih pesama i priča u kojima se hrišćanska i muslimanska, pravoverna i apokrifna verovanja unose u usmenu tradiciju. Tradicija balkanskih Slovena se najviše promenila u susretu sa hrišćanstvom koje je u svojom pisanom kulturom. Sveci, Bogorodica u nizu umotvorina zamenjuju paganske demone i bogove, dok ih u drugom nizu nadvladavaju u sukobu. Zastupnici religije - derviši i popovi (češće u narodnoj književnosti katolika no pravoslavaca) takođe pokazuju svoju nadmoć nad demonskim silama. I mala promena može da promeni žanrovski smisao celog narativnog toka - tako u bajci u kojoj progonjeni junak baca dva magična predmeta koji se pretvaraju u nesavladive prepreke, ali u nedostatku trećeg, neophodnog predmeta za beg od demona poziva boga u pomoć što zaključuje priču hrišćansko-moralističkom poentom.

Težnja za povratkom starim verovanjima u usmenom folkloru se oslanja na obnovljenu potrebu za čudesnim svetom, na naučne ili patriotske i druge ideje o starini i samosvojnosti narodne tradicije. Paganska remitologizacija se vraća elementima stare vere, dajući im nova značenja, postavljajući ih u novo okruženje. U obnovi paganske religije, u promenjenim istorijskim i uslovima, u kojima izvorna narodna kultura više ne postoji, nije moguć ni povratak izvornom mitu. Umesto mita u narodnoj književnosti se javlja mitotvorstvo zasnovano na nekim elementima stare religije. Remitologizacija paganske vere najčešće je mistifikacijska reinterpretacija prošlosti koja treba da uzdigne posebnost kulture jednog naroda. Pri obnovi mitova na novim osnovama razgrađuju se mitološki žanrovi. U mistifikacijama oni se često spajaju sa drugim žanrovima i njihovim strategijama.

Heroizaciju slike sveta prati transformacija mitskih predstava i žanrova usmene tradicije prema epici. U procesu demitologizacije, fantastično-istorijski ep sa sukobima zmajeva i junaka se pretvara u herojsko-istorijski ep. Nadstvarna bića demonoloških predanja i balada, mitoloških pesama zadobijaju ljudske osobine, a odgovarujuće pesme se lirizuju ili epizuju. Mitološki elementi se istorizuju u epici (Žirmunski: 1958; Meletinski: 1963; Putilov: 1971, 31-103) Transformacija mitoloških narativa i fantastične epike prema epskoj poeziji postaje moguća sa heroizacijom slike sveta u kojoj junaci zadobijaju moć i sposobnost da se sukobe sa mitološkim bićima. Sukob mitoloških bića i junaka se prikazuje u dvobojima, u kojima određeni atributi junaka i njegovog protivnika, kao i elementi njihove borbe zadržavaju tragove mitskih verovanja. Odlike solarnih i htonskih junaka se ugrađuju u predstave svog i tuđeg junaka. Mirjana Detelić je pokazala u svojoj knjizi o mitskom prostoru kako odlike vilinskog mesta zamenjuju srodne odlike šume kao hajdučkog prostora. Epsko viđenje i pamćenje proteklih događaja kao tumačenje prošlosti i epsko potvrđivanje osećanja kolektivnog identiteta utiče na uobličavanje epske građe, epskih vrednosti i stila pesama. Ideal junaštva prati razvijano pevanje i pričanje o dvobojima, otmicama, bitkama, ropstvima i dr. Široki narativni tok, razvijeni opisi detalja, katalozi junaka, mogućnost unošenja i širenja epizoda, oštra polarizacija na savezničke i protivničke, muške i ženske uloge i vrednosti čine važne odlike u epizaciji ne-epskih vrsta. Mogu se epizovati i pesme koje nemaju istorijski sadržaj, pri čemu se aktuelizuju odlike epskog stila.

Istraživači su utvrdili srodnosti i razlike u predstavama junacima i vladarima u epskim pesamama i istorijskim predanjima. U centralnim krajevima Balkana predstave o opštebalkanskom junaku Marku Kraljeviću, se razvijaju pre svega u epskim pesmama, dok je na rubovima epskog pevanja mnogo prisutnija deepizacija i promena raširenih motiva i sižea. Kada je reč o nacionalnim junacima u posebnim etničkim i regionalnim zajednicama dolazi do pomeranja funkcija i različite raširenosti pesama. Kmetova i Afanasjeva Koleva su pokazale preobražaje motiva i junaka kosovske bitke u bugarskoj tradiciji. Mogle bi se istražiti i srodnosti i razlike u pesmama o nacionalnim junacima iz usmenih tradicija i ostalih relativno popularnih balkansko-slovenskih junaka: Ljutica Bogdan, Stari-Debeli-Baba Novak, Hajduk Veljko, Jankula vojvoda, Kuzman kapidan, vojvoda Momčilo i dr.

Transformacija pesama u smeru lirike zasniva se na svođenju više-epizodične radnje na jednu situaciju u kojoj je vremenski sabijeno i sažeto prikazano dešavanje potčinjeno izrazu emocija i opisa emotivnih odnosa likova. Obredna lirika gubi odlike obrednih tekstova i kontekstualne veze sa obrednim radnjama. Slabljenje, gubitak ili zamena obredne funkcije jedne pesme najčešće dovodi do promene teksta ili smisla pesme (o prelazu u svadbene, vidi str: ). Ophodne pesme se sa zamiranjem obrednog ponašanja pretvaraju u ljubavne ili porodične. U pretvaranju pesama u prelazne ili čiste oblike lirike pojačava se važnost dijaloga i monologa kao kompozicionih oblika niza lirskih pesama. Poetički važan trag prisustva lirskog čini i paralelizam između sveta prirode i sveta ljudi. Iako ovaj paralelizam proizilazi iz temelja tradicionalne kulture, on je u lirskoj poeziji najviše naglašen. Tako u lirizaciji kao tipu transformacije poetskih vrsta postaju izuzetno važni simboli i lirske formule. Lirizacija se javlja u varijantama koje gube svoju dimenziju epskih i lirsko-epsko pesama. Nemački slavista Alojz Šmaus istakao je da postoje prostori u kojima je naglašena epska dominanta, i regioni za koje je karakteristična lirska dominanta. Na prostorima u kojima je izražena lirska dominanta poetske umotvorine se transformišu prema lirici. Regionalne osobenosti usmene tradicije pokazuju izvesnu saglasnost sa etnopsihološkim tipovima i Gavacijevim arealima kulture na Balkanu.

Transformacija žanrova usmerena ka smešnom obuhvata ismevanje i parodisanje žanrova u rasponu od jednostavnih apelativnih, do složenih proznih i poetskih, fikcionalno prikazivačkih žanrova. Prema Liskinom tumačenju Fraja, u ovim tekstovima izražava se pobeda prekršaja ljudi, koji pobedivši onostrane sile stavaraju novi red. U obredima i tekstovima maskirnih povorki ovo načelo se potvrđuje. Obrtanje žanrova je očigledno u folklornim tekstovima koji se izvode u ovoj prilici. Pohvali odgovara podsmešljiva pohvala, svadbenoj pesmi šaljiva svadbena pesma, epskoj pesmi ili bajci parodija epske pesme ili bajke. Parodijska komika karaktera se zasniva na preobrtanju cenjenih svojstava uz zadržavanje iskaza koji njima više ne priliče. Junaku odgovara smešni antijunak: hrabrom deliji - plašljivac, mladoženji - starac, junaku bajke - varalica. U parodijama bajki moći čarobnih stvari ili nadljudskih moći zamenjuju se blefom kojim se prividno predstavlja, a zapravo prikriva odsustvo čudesnog. Poenta parodijskih pesama i priča istovremeno otkriva moralizam same parodije kao i uzornih vrednosti početnog žanra. Prop jezgrovito piše da je parodija smešna samo onda kada razotkriva unutrašnju slabost onoga što se parodira. U parodijama se ismevaju i žanrovski tipične situacije, ali je komika situacija kao i komika zasnovana na dvosmislenosti reči i izraza više osobena za čiste šaljive priče no za parodije. Svaka promena teksta ili konteksta magijskog čina u usmenoj tradiciji menja i odnos između njegovih funkcija. Pri tome, umanjivanje izvorne funkcije magijskog postupka ili iskaza dovedi do pojačavanja autonomnosti teksta estetskim preoblikovanjem reči, formula, motiva i žanrovskih intencija delimično se čuva ideja magijskog sprečavanja i podsticanja željenih pojava, ali se, naporedo, odvijaju i procesi razgradnje magijskog značenja.

Mitsko-magijsko sahranjivanje lutke najčešće je vezano za htonsku simboliku u vegetativnom periodu ili za izazivanje kiše. Vladimir Prop ističe da su praznici uništavanja lutke praćeni veseljem (93). Istočni Sloveni u proleće oplakuju muške faličke figure Jarila, dok Srbi, Makedonci i Bugari sahranjuju kada je suša lutku Germana-Đermana. Dimitrina i Nikolaj Kaufman, Rajna Kacarova su ukazali na parodijske elemente u pesmama i govorima prilikom sahranjivanja lutke u bugarskoj tradiciji. U tobožnjoj sahrani ismevaju se i bogoslužbeni predmeti popa, kao i njegove reči koje predstavljaju parodije crkvenih tekstova. Obredno pokopavanje Germana pretvara se dalje u dečju igru. U boljevačkom srezu, prema opisu Savatije Grbića devojčice sahrane lutku Germana i stave mu krst, sede pored groba i bajagi kukaju i plaču (1914: 337). Humorna estetizacija magije u usmenoj tradiciji postoji u karnevalizovanim obredima u kojima se ismevaju sadržaj i funkcija obrednih postupaka, reči, kostima, gestova, maski. U parodijskim pogrebima javlja se preznačavanje obrednih elemenata pogreba.

I pojedini obredni tekstovi, i pojedini obredni žanrovi usmene tradicije prelaze u dečiji folklor. Mitski i magijski elementi obrednih radnji gubeći smisao lako se preobražavaju u pesmice, rugalice, brojalice. U slučaju obreda i igara u kojima nema stvarno mrtvih radnje koje se izvode nad samrtnicima ili pokojnicima se izvode nad tobože mrtvim. Jelena Dopuđa navodi primer dečje igre u kojoj se se predstavljaju smrt i vaskrsenje dok deca kružeći oko tobože mrtvog dečaka pevaju Umre, umre Rajole (1966: 367). Dečak na koga su bacali cveće oživljava i hvata decu koju beže.

Novije akulturacije dovele su do konačnog povlačenja i kvarenja narodne kulture koja se povlači pred vrednostima gradskog i potrošačko-informativnog društva.

Zadobijanje, gubljenje i promena estetskih svojstava mita je povezano sa oblikovanjem i razgrađivanjem, transformacijama, kontaminacijama žanrova. Kako se žanrovski sistem menja u kolektivnom pamćenju ili u individualnim odstupanjima kazivača od usmene tradicije, to se problem estetskog sloja u žanrovima narodne književnosti, i dosledno tome i u žanrovima u koje su uključeni mitovi, vezuje za odnos individualne i tradicijske poetike. Stvaralački uzleti pojedinaca kao i slučajevi individualnog kvarenja tradicije deo su života usmene tradicije. Postupci sažimanja, proširivanja, spajanja sa drugim mitskim ili van-mitskim sadržajima, načini drukčijeg funkcionalizovanja mita mogu biti i deo promena žanrova usmene tradicije kroz istoriju narodne kulture i umetnosti. Sadržinske i formalne odlike teksta, odnosa prema akterima i stvarnosti u njemu predodređuje i konkretnu žanrovsku formu i strategiju.

Transformacije proistekle iz razvoja usmene književnosti. Evolucija proistekla iz estetizacije teksta delimično menja značenje i funkciju događanja, likova i njihovih iskaza iz ranijih tekstova. Epizacija, lirsko uobličavanje, bajkovne promene, karnevalizacija mita, promena značenja i funkcija magijskih iskaza, pretvaranje epskih sižea u epsko-lirske i obratno, parodizacija, uklapanje govornih tvorevina u narativne tekstova dovode do promena odnosa određenih funkcija, odnosa aktera, njihovih motiva i stavova shodno zakonitostima žanrova.

U slučajevima kada promene u društvenoj stvarnosti i kulturi jednog naroda ili nekog njegovog dela menjaju usmenu tradiciju te promene odražene su u prirodi iskaza koji se odnose na vrednosti koje su pretrpele promenu statusa. Akulturacija sa nametanjem drugih uzora, bogova i junaka, običaja, promena u poretku moralnih vrednosti dovode i do žanrovskog pomaka, a katkada i do potpunog obrta u tipu iskaza koji se odnose na određeni objekt ili uzor. Tako je crkva paganske demone i njihove atribute ili hristijanizovala uz delimičnu transformaciju molitvi i pohvala koje su im bile upućene ili ih je preznačavala u kletve demonskom zlu. U sudaru tradicija nadmoćna kultura nameće sopstveni model sveta i potiskuje pređašnja verovanja. Ranije poštovane stvari postaju zabranjene, što se katkada odražava i na žanrovskom planu gde dolazi do preobrtanja. Zaključujem ovo razmatranje s uverenjem da su za podrobna izučavanja žanrovskih transformacija od suštinske važnosti razvijene tipološke i istorijske studije pojedinačnih žanrova, njihovih međuodnosa i sistema žanrova.

Literatura

• Antonina AFANASJEVA-KOLEVA: Kosovski junaci u bugarskoj narodnoj epskoj pesmi, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 19, 1991, 1, str. 533-541.
• Dejan AJDAČIĆ: Apelativni žanrovi usmene lirike, Narodna umjetnost, 28, 1991, 207-212.
• Mihail BATHIN: Problema rečevyh žanrov, Moskva, 1986.
• Petr G. BOGATYREV: Nekotorye zadači sravnitel'nogo izučenija eposa slavjanskih narodov, Moskva, 1958.
• Maja BOŠKOVIĆ-STULLI: Sižei narodnih bajki u hrvatskosrpskim epskim pjesmama, Narodna umjetnost, 1, 1962, 15-36.
• B.M. GACAK: Sistema žanrov balkanskogo fol'klora v istoriko poetičeskom aspekte, Makedonski folklor, 22, 1989, 43, str. 13-17.
• Milovan GAVAZZI: Areali tradicijske kulture jugoistočne Evrope, Vrela i sudbine narodnih tradicija, Zagreb, 1978, str. 184-194.
• Nikolaj i Dimitrina KAUFMAN: Pogrebalni i drugi oplakvanija v B'lgarija, Sofija, 1988.
• Nada MILOŠEVIĆ-DJORDJEVIĆ: Zajednička tematsko-sižejna osnova srpskohrvatskih neistorijskih epskih pesama i prozne tradicije, Beograd, 1971.
• * Njakoi problemi na b'lgarski junaški epos s ogled na negovoto s'vremeno s'stojanije, SbNU, 53, 1971, 39-181.
• Blaže PETROVSKI: Transformiranjeto na makedonskiot junački epos, Skopje, 1992.
• Vladimir Jakovlevič PROPP: Fol'klor i dejstvitel'nost', Moskva.
• Alois SCHMAUS: Gattung und Stil in der Volksdichtung, Gesammelte slavistiche und balkanologische Abhandlungen, I, Muenchen, 1971