Dušan-Vladislav Paždjerski

Projekt pierwszej polskiej gramatyki języka serbskiego

Gramatyka serbska została po raz pierwszy przedstawiona w Polsce w miarodajny sposób w Gramatyce J. Benešicia, która w opisie obejmowała niefunkcjonujący obecnie opis normy języka serbskochorwackiego [1]. Niestety, książka miała bardzo mały zasięg [2], ponieważ została wydana 1 IX 1939 r. w Zagrzebiu [3], w dniu wybuchu II wojny światowej, a mała ilość egzemplarzy została sprowadzona do Polski w roku 1947 [4]. W Polsce książka jest znana głównie z recenzji, wspomnianej już V. Frančicia, jak rуwnież Cz. Jastrzębiec-Kozłowskiego [5]. Widoczne jest wielkie opóźnienie w recenzowaniu Gramatyki (9 i 20 lat), ze względu na niedostępność egzemplarzy, co doprowadziło do „zabytkowego” traktowania publikacji. Więcej miejsca Gramatyce poświęcono w czasopismach jugosłowiańskich i światowych[6] i to zrobiono zawczasu.

Benešić Gramatykę pisze w ciągu lat pracy w charakterze lektora języka „serbskochorwackiego” [7]w Polsce, również jako wykładowca na kursach Stowarzyszenia Młodych Słowian w Warszawie i stanowi ona nieprzeciętną pracę tego absolwenta UJ i wielkiego polonisty i slawisty, którego np. Hrvatsko-poljski rječnik z 1949 r. do dziś stanowi niezbędny podręcznik [8]. Ponieważ wspomniana Gramatyka jest rzadkością nawet w bibliotekach polskich i nie jest w powszechnym użyciu, przedstawię tutaj tylko główne jej cechy.

Benešić prawie w ogóle nie pisze o procesach fonetycznych, potwierdza to Frančić [9] (w książce nie ma takiego działu). Natomiast akcentowi, który jest w języku (chorwacko)serbskim bardzo skomplikowany, poświęca wiele miejsca (w całej części gramatycznej książki oznacza wszystkie akcenty, chociaż to nie stanowi normy w języku pisanym czy drukowanym, co opóźniło wydanie książki o 3 lata i przesądziło o jej nieużyteczności na polskim rynku – składano wówczas 2 arkusze na 5 tygodni [10]), najpierw w wyszczególnionym dziale (s. 27-34), potem również w innych działach, np. w dziale poświęconym rzeczownikom (s. 36-146), wyliczając w oryginalny sposób aż 96 (!) wzorów odmiany rzeczowników we wszystkich trzech rodzajach, głównie bazowanych na zmianach akcentowych, co jednak wprowadza do gramatyki znaczny zamęt. Do wartościowych elementów Gramatyki Benešicia, które nadal są bardzo aktualne, zaliczam np. tabelkę (zacytowaną z książki T. Mareticia, Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb 1931) podającą odsetek samogłosek w stosunku do spółgłosek w wybranych językach (s. 25), ogromną liczbę przykładów i ćwiczeń (dosłownie przy każdym wzorze autor zamieszcza kilkadziesiąt słów – niekiedy nawet półtorej strony! (s. 131-132) - podobnych do odmienionych z zaleceniami do ćwiczeń), przysłówki poszeregowane jako odpowiedzi na konkretne pytania (gdzie?, kiedy? itd., s. 159-165), tabelę poświęcona rzeczownikom nieregularnym i ich odmianom (s. 212-230), czego nie zamieszczono w żadnej spośród znanych mi współczesnych gramatyk języka serbskiego (wydawanych w Serbii), umieszczanie różnic leksykalnych serbskich i chorwackich (tzw. kroatyzmów i serbizmów, s. 235-277), wyjaśnienia dotyczące stylistyki i rytmiki, zwłaszcza poezji ludowej (s. 299), interesujący przykład różnorodności stylów w przekładzie jednego utworu ludowego dokonanego przez kilku (w podanym przykładzie 6) różnych autorów (s. 300-302) i krótki „słownik dyferencyjny” który wyjaśnia znaczenia wyrazów brzmiących podobnie a mających różne znaczenia w języku polskim i (chorwacko)serbskim (s. 303-322), np. bystry i бистар – przezroczysty, przenikliwy, brak i брак – małżeństwo itd.

Dział poświęcony serbizmom i kroatyzmom wywołał mnóstwo zastrzeżeń, np. A. Belić we wspomnianej pracy zarzuca autorowi zbyt duży nacisk na różnice leksykalne serbsko-chorwackie, jak również liczne błędy w tym „rozróżnianiu”, głównie na szkodę wariantu serbskiego (z którymi to zastrzeżeniami się zgadzam, przede wszystkim z tym drugim). Gramatyka w drugiej swojej części zawiera antologię literatury serbskiej i chorwackiej, w tym ludowej (s. 323-415) i słownik chorwackoserbsko-polski (około 18 000 słów, s. 419-873). Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, który wykonał redakcję jezykową książki, pisze w swoim tekście o bogactwie materiałów paremiologicznych, o pewnej fascynacji wyrazem (słowem), podkreśla się dokładne bazowanie na unikalnym akcencie, co dla obcokrajowca stanowi trudność nie do pokonania, podkreślanie „śpiewności” języka (np. już wspomniana tabela stosunku samogłosek do spółgłosek).

Oprócz Cz. Jastrzębiec-Kozłowskiego przy tworzeniu Gramatyki pracowało jeszcze kilka osób, np. znawca Bośni i języka serbskochorwackiego w ogóle – W. Glück, który zajął się poprawianiem złego tłumaczenia dzieła Hrvatski bog Mars M. Krležy i opracowaniem około 800 turcyzmów, o czym J. Benešić w ogóle nie wspomina [11]. Gramatykę i w niej zawarty słownik przejrzał T. Lehr-Spławiński, wspomniał o niezaznaczaniu archaizmów i prowincjalizmów przez autora, o czym również J. Benešić nie wzmiankuje [12].

*

Drugą ważną pozycję stanowi Gramatyka opisowa języka serbochorwackiego V. Frančicia [13]. Autor podkreśla (Przedmowa, s. 3), że książkę przeznacza dla osób mających „dobrą znajomość gramatyki języka ojczystego“, „dlatego też przy omawianiu poszczególnych działów“ „odwołuje się do wiadomości czytelnika i wskazuje tylko na różnice zachodzące między językiem serbochorwackim a polskim“.

Vilim Frančić korzysta z niektórych założeń przyjętych przez Benešicia, np. poświęcając kilka paragrafów różnicom serbsko-chorwackim (s. 19-23), nawet używając w wiekszości tych samych, niekiedy błędnych przykładów (нутрашњост – s. 22-23 – wg autora to u Chorwatów ‘wnętrze’, u Serbów ‘prowincja’. Pierwsze znaczenie występuje również u Serbów, dowód na to znajdziemy w słowniku Maticy Serbskiej [14], również поручити, сложен, ув(ј)ерење itd.), podaje wiele przykładów poszczególnych wyrazów, we wszystkich bez wyjątków oznaczając akcent.

Treść Gramatyki zawiera ogólne wiadomości o języku, gdzie autor na początku próbuje określić obszar wszystkich dialektów i narzeczy, jak również dosyć skomplikowany podział tychże części języka (s. 5-14). Następnie opisuje rozwój języka na przemian zaznaczając główne cechy jego rozwoju u Serbów i Chorwatów (s. 14-23), delikatnie podchodząc do kwestii literatury dubrownickiej, nie zaliczając jej ani do jednego ani do drugiego korpusu literackiego serbskiego czy chorwackiego, co po dziś dzień stanowi kwestię sporną (s. 16-17).

W Ogólnej charakterystyce pisowni serbochorwackiej i Najważniejszych zasadach pisowni serbochorwackiej (s. 23-42) autor dosyć szczegółowo przedtawia rozwój i główne cechy pisowni: alfabety cyrylicki i łaciński i ich funkcjonowanie (s. 23-26), krótki wstęp historyczny (s. 26-29) i główne problemy rozstrzygane przez regulacje pisowni (pisanie д + с, s. 27), cechy pisowni dotyczące wymowy ijekawskiej (s. 29-31), pisanie łączne i rozdzielne (s. 31-36), pisanie wyrazów obcych (s. 36-38) i odmiana obcych rzeczowników i imion własnych (s. 38-40), co stanowi wielki problem zwłaszcza w odmianie cyrylickiej i które u autora też wywołało wątpliwości (np. twierdzenie, że cyrylicą angielskie nazwisko Joyce piszemy Джојс, a nie Џојс, jak to jest poprawnie [15]). Dalej, omównione jest pisanie wielkich i małych liter (s. 40-41), co stanowi ważną informację ze względu na różnice które zachodzą w polskiej i „serbskochorwackiej” pisowni, pisanie skrótów (s. 41) i, na końcu, dział z pogranicza morfologii i pisowni: dzielenie wyrazów na sylaby (s. 42).

Fonologię (Głosownia, s. 43-86) autor zaczyna omawiać od podziału „systemu głosowego” (s. 43), gdzie wspomina także o dosyć marginesowych zjawiskach sporadycznego pojawiania się głosek ś, ź, dz, ł w języku „serbskochorwackim”, chociaż język literacki ich nie posiada. O samogłoskach (s. 43-45) autor pisze zwracając uwagę na specyfikę akcentu, wyjaśniając również wymowę zgłoskotwórczego р (r). W dziale o grupach samogłoskowych (s. 46) znajdują się także niektóre wzmianki dotyczące uproszczeń grup samogłoskowych. Spółgłoski (s. 47-58) autor opisuje dosyć szczegółowo najpierw zaznaczając odpowiedniki poszczególnych spółgłosek w języku polskim (zakradł się tu jeden błąd drukarski kiedy jako odpowiednik „serbskochorwackiego” џ (dž) przedstawiono polskie dz, a nie dż), zaznaczając nawet rysunkami pozycje narządów mowy przy wymowie pojedynczych samogłosek (ф, tzw. н zależne, л, ђ, ћ, њ, љ, х), dzieląc wszystkie spółgłoski na: dwuwargowe, wargowo-zębowe, przedniojęzykowo-zębowe, przedniojęzykowo-dziąsłowe, średniojęzykowo-twardopodniebienne i tylnojęzykowo-miękkopodniebienne.

Różnych rodzajów asymilacje autor omawia w rozdziale Oddziaływanie wzajemne głosek (s. 58-77), wszystkie dzieląc na upodobnienia i odpodobnienia. W dziale poświęconym upodobnieniom pod względem dźwięczności (s. 58-60) autor błędnie wnioskuje, że w języku „serbskochorwackim” nie zachodzi ubezdźwięcznianie na końcu wyrazu: np. пред, код [wymowa pred, kod], ale пред кућом, код куће [wymowa pret kućom, kot kuće] [16], а tak naprawdę chodzi o nierejestrowanie tego zjawiska w pisowni tak samo jak w polskim. Palatalizacje к, г, х w ч, ж, ш autor zamieszcza w dziale o „wymianie głosek” (s. 65-77), jak również wyjaśnienie zjawiska ruchomego a i innych samogłosek, co dla dzisiejszego użytkownika może być trochę niejasne. Dalej, nie wiadomo dlaczego, w części o wymianach spółgłosek jeszcze raz jest omawiane ubezdźwięcznianie, tym razem w środku wyrazu. To wprowadza metodologiczny zamęt.

Akcentowi poświęcono 9 stron (77-86), a w ramach tego rozdziału szególnie omówiono proklityki i enklityki w języku serbskochorwackim, które stanowią znaczący problem dla Polaków, zwłaszcza ich dystrybucja w sensie składniowym.

O słowotwórstwie autor pisze zaraz po akcencie (s. 87-110) dosyć obszernie. Wydaje się jednak, że przedwcześnie. Dosyć skomplikowane procesy słowotwórcze dotyczące rzeczowników (s. 88-96), przymiotników (s. 96-100), czasowników (s. 103-110) są wyjaśniane bez zapoznania się przedtem z wyrazami, których dotyczą. Wymiany samogłosek dotyczące procesów słowotwórczych omawia się dopiero w tym miejscu (s. 88), a należą jednak do części fonetycznej.

Dział który opisuje rzeczowniki w Gramatyce Frančicia nie istnieje. Autor zdecydował się skupić się głównie na odmianach. Nie zostały wyjaśnione bardziej szczegółowo pojęcia rodzaju, liczby, nie określono żadnego podziału rzeczowników (pospolite, własne, materialowe, zbiorowe…), podano tylko różnicę pomiędzy rodzajem gramatycznym i naturalnym. Dalej autor szczegółowo omawia odmiany, uzwględniając również szczególnie różnice w odmianie zależne od akcentów, omawiając w ramach odmian i niektóre procesy fonetyczne (ruchome a – s. 118-119, wymiana głosek л : o – s. 119-120). Wartościowe są informacje o nieregularnych odmianach rozproszone w całym dziale. Autor podzielił wszystkie odmiany na cztery główne grupy (I – rodzaj męski, II – nijaki, III – żeński, IV – żeński na spółgłoskę). W praktycznej tabeli na s. 154 podsumowano wszystkie końcówki rzeczownikowych odmian, gdzie nie zauważono jednego poważnego błędu, podając przykład odmiany rodzaju nijakiego na –e: име, a odmianę przedstawiono bez rozszerzenia –н- typu Dop. имена, Cel. имену itd. (СПМ 77), lecz napisano: Dop. –а, Cel. –у itd.

Przymiotników (s. 157-164) również nie „opatrzono” szczególnymi wyjaśnieniami których możnaby oczekiwać (np. podział, według językoznawstwa serbskiego i chorwackiego, na dzierżawcze, materiałowe…), (p)o(d)kreślenie rodzaju, przypadku i liczby przymiotnika itd. Natomiast, autor dzieli przymiotniki na niezłożone i złożone (podano, jako błędne, „serbskochorwackie” odpowiedniki: неодређени/одређени прид(ј)ев, a ma być: неодређени/одређени вид прид(ј)ева (СПМ 82); po polsku: aspekt określony/nieokreślony przymiotnika). Podano odmianę i ważne uzależnienie przymiotników w stopniowaniu od akcentu (s. 162-164).

W przypadku liczebników (s. 164-172) autor dokonał podziału (co nie czyni w przypadku innych rodzajów wyrazów) na: główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe, mnożne i wielorakie przysłowne. Jeżeli chodzi o trzy pierwsze grupy, to podział ten odpowiada podziałowi, który dzisiejsze językoznawstwo serbskie uznaje za słuszny, inne części tego podziału są nieaktualne z punktu widzenia dzisiejszej gramatyki serbskiej [17]. Formy liczebników przez autora określonych jako ułamkowe (четвртина, половица, четврт...), zalicza się do rzeczowników, mnożne (једнострук, трогуб...) do przymiotników itd.

Zaimki zostały bardzo szczegółowo omówione. Dokonano podziału, przedstawiono najważniejsze odmiany (zaimkowo-przymiotnikową, przymiotnikową), nieregularności odmiany, końcówki zaimków, jak również bardzo przydatną tabelę podziału zaimków (rzeczownikowych, przymiotnikowych, liczebnikowych i przysłówkowych).

Czasowniki (s. 183-227) omówiono również szczegółowo i poprawnie na podstawie gramatyk M. Rešetara[18] i T. Mareticia [19], gdzie odmianę czasowników podzielono na V grup. Z praktycznego punktu widzenia szkoda, że nie określono, jakie szczególne końcówki posiadają rozliczne „serbskochorwackie” formy czasowe (7 czasów, 4 imiesłowów, 1 tryb i bezokolicznik), do czego można dojść analizując poszczególne grupy odmian, a szczególnie tablicę pomiędzy 188 i 189 stroną dla 1. osoby. Pomocne są jednak w tejże tablicy przedstawione tzw. (dawne) rdzenne tematy bezokolicznika, które się dziś widoczne są w odmianie aorystu, perfektu, imperfektu itd. i niezbędne są do budowania tychże form. Bardzo jest przydatna część (s. 239-263), w której są omówione najważniejsze czasowniki, które mają nieregularną odmiane, co dziś stanowi rzadkość w gramatykach [20].

W dziale Przysłówki (s. 227-233), omówiono głównie podział i podano liczne przykłady. Przyimki (s. 234-236) przedstawiono w stosunku do przypadków, spójniki (s. 236-237) podobnie jak przysłówki, partykuły (s. 237-238) i wykrzykniki (s. 238) również.

W końcowym dziale poświęconym składni, na niedużej liczbie stron (s. 264-285) opracowano funkcję podmiotu, orzeczenia, słowa posiłkowego, określenia, przydawki, okoliczników, zdania przeczącego, pytającego, złożonego, zdań podrzędnych, a na samym końcu (s. 282-285) przedstawiono dosyć skomplikowany szyk wyrazów w zdaniu (chorwacko)serbskim, który stanowi problem dla wielu Polaków.

Jedyną tak naprawdę dostępną gramatykę w Polsce, która obejmuje swoim opisem język serbski można ocenić pozytywnie. Niestety ze względu na czasy, w których została napisana, zawiera wielką ilość archaizmów, które nie korespondują z dziesiejszą wiedzą (np. wyrazy ашигџија, Срб, пркожџија...), oprócz wstępnych rozdziałów większość przykładów jest podana łacinką, a niektóre ekawskie przykłady, o dziwo, podane tylko cyrylicą (równolegle ijekawskie łacinką, np. s. 70), co mogłoby wprowadzić użytkownika w błąd, że Serbowie wariantu ijekawskiego nie używają itd.

*

Grupa około 500 studentów uczących się języka serbskiego na 7 uczelniach w Polsce nie posiada żadnego gramatycznego podręcznika do nauki języka serbskiego [21]. Pierwsza polska gramatyka języka serbskiego wydaje się niezbędna. Projekt takiej gramatyki zakłada wykorzystywanie doświadczeń poprzedników.

Żadna spośród współczesnych gramatyk serbskich nie poświęca wiele uwagi odmianie nieregularnej czasowników, co czynią gramatyki J. Benešicia i V. Frančicia. Również dla polskiego użytkownika interesująca może być wspomniana tabelka zamieszczona w gramatyce J. Benešicia pokazująca odsetki spółgłosek i samogłosek w różnych językach świata w stosunku do (chorwacko)serbskiego, przydatne mogą być ćwiczenia odmian, które J. Benešić zamieszcza niemal na każdej stronie, również zamieszczając bardzo wiele przykładów (zawartych także w ćwiczeniach) leksyki, podawanej w obu wspomnianych gramatykach, które oddają całe bogactwo słownictwa badanego języka. U J. Benešicia warta podkreślenia jest część gramatyki, w której autor podaje słownik dyferencyjny polsko-(chorwacko)serbski, przedstawiający słownictwo o podobnym brzmieniu w obu językach, które przysparza zawsze wiele trudności osobom uczącym się języka serbskiego i chorwackiego. Wspaniałe są również opisy akcentów w gramatyce Benešicia, która to naprawdę obrazowo je przedstawia.

W odróżnieniu od dwóch wspomnianych gramatyk, w nowej gramatyce na pewno nacisk będzie położony na lepszej systematyzacji samej struktury gramatyki. Z drugiej strony gramatyka J. Benešicia w ogóle nie posiada działu poświęconego fonetyce, fonologii, nie podaje się żadnego podziału wyrazów, nie istnieją podziały samogłosek, spółgłosek, słowotwórstwo jest traktowane marginesowo, nie opracowano wprowadzenia historycznego, co będzie miało miejsce w nowej gramatyce. Wady i dobre strony gramatyki V. Frančicia omówiono wyżej, a przede wszystkim nowa gramatyka będzie unikać metodologicznej zawiłości tej gramatyki, w której dosyć często bardzo trudno dotrzeć do potrzebnych danych, a indeksu brak.

Nowa gramatyka języka (teraz tylko) serbskiego będzie opatrzona historycznym wstępem dotyczącym umiejscownienia języka serbskiego wśród języków świata i języków słowiańskich. Omówione będą dzieje przedhistoryczne języka serbskiego i twórczości w językach literackich tamtych czasów. Specjalny dział będzie poświęcony językom literackim tego okresu. Następuje opis procesu tworzenia dzisiejszego języka literackiego, przedstawienie wszystkich najważniejszych postaci, które w tym tworzeniu uczestniczyły i do powstawania dzisiejszej normy językowej się przyczyniły, czasów wspólnej historii językowej serbsko-chorwackiej.

Ważną część gramatyki musi stanowić szczegółowe przedstawienie serbskich pism: głagolicy (dzisiaj nieużywanej), cyrylicy i łacinki (w dzisiejszym użyciu), co serbski język stawia w unikalnej pozycji w stosunku do innych języków świata. Dialekty serbskie tworzą dosyć rozbudowaną i w miarę skomplikowa strukturę, i z tego powodu, że język serbski posiada dwie wymowy literackie: ekawską i ijekawską (a występują one i w dialektach), którym faktem nierzadko się, w dzisiejszym czasie podziałów niegdysiejszego języka (chorwacko)serbskiego na wiele innych odmian narodowych, manipuluje, zatem w nowej gramatyce ten dział musi być przedstawiony w klarowny sposób.

Fonetyka będzie przedstawiona od samego początku tzn. od najróżniejszych podziałów (głosek, samogłosek, spółgłosek – kilka podziałów), których często się unika (Benešić, częściowo Frančić), ze szczególnym naciskiem na opis wymowy spółgłosek który, chociaż nierzadko się je przedstawia, że są tak samo wymawiane w serbskim i polskim (np. głoski л : l, р : r). Również, przemiany głosek (asymilacje) nie wszędzie są dokładnie omówione, a stanowią poniekąd kluczową charakterystykę, która rozróżnia język serbski od innych języków świata słowiańskiego (np. przemiana л w o, ruchome a, refleksy starego jat’ itd.), jak również cechy fonetyczne języka serbskiego będące pod wpływem specyficznej fonetycznej pisowni serbskiej cyrylickiej i łacińskiej, różniących się w niektórych cechach.

Rolę rozbudowanego, bogatego i charakterystycznego akcentu serbskiego docenili wystarczająco inni autorzy, w nowej gramatyce też będzie on miał swoje szczególne miejsce, ale nie trzeba się skupiać na skomplikowanym oznaczaniu akcentu we wszystkich przykładach podawanych w gramatyce, jak to miało miejsce wcześniej. Nie zwracając uwagi tutaj na względy techniczne, oznaczanie w ten sposób akcentów serbskich nie stanowi normy pisanej w Serbii i często przeszkadza w czytaniu tekstu. Stoję na stanowisku, że użytkownicy muszą poświęcić czas na uczenie się akcentu serbskiego na lekcjach praktycznej nauki języka, a teorię muszą badać bez „zakłóceń” natury graficznej.

W części morfologicznej (razem ze słowotwórstwem) należy się według mnie skupić, oprócz na miarę możliwości uproszczonym sposobie przedstawiania odmian bez przesadnego rozbudowywania podziału fleksyjnego, na zdefiniowaniu poszczególnego rodzaju wyrazów i rozwarstwianiu ich na grupy, bo z autopsji wiem, że gramatyczna wiedza wstępna studentów pozostawia wiele do życzenia. Szczególnie trzeba poświęcić uwagę różnicom pomiędzy językiem polskim i serbskim wpływającym na odmianę (np. aspekt określony/nieokreślony przymiotników, podział rzeczowników inny niż w języku polskim – rzeczowniki materiałowe – co w efekcie wpływa na brak liczby mnogiej tychże itd.), mniejszym użyciu imiesłowów i brakowi niektórych form, większym znaczeniu wołacza, bardziej rozbudowanym zaimkom nieokreślonym, zaniku niektórych form liczebników i stałym formom odmiany rzeczownika z liczebnikiem (dopełniacz liczby mnogiej i pojedynczej).

Składni w dotychczasowych podręcznikach poświęcano niewiele miejsca (tytuł działu poświęconego składni w gramatyce V. Frančicia: Niektóre wiadomości ze składni, w gramatyce Benešicia: Kilka uwag o słowotwórstwie i składni). Niestety program gramatyki opisowej języka serbskiego na uniwersytetach polskich zakłada, że nauka tego przedmiotu trwa tylko dwa semestry (przynajmniej jest tak na Uniwersytecie Gdańskim i Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i nie sposób w tym czasie omówić w wystarczającym zakresie również składni. Zakładam, że podręcznik, który przygotowuję tę lukę wypełni i umożliwi, w zastępstwie, nadrobienie brakującej wiedzy. Z mnóstwa tematów składniowych można by wyszczególnić układ nieakcentowanych wyrazów (enklityk i proklityk) w zdaniu, co stanowi szczególny problem dla uczących się języka serbskiego, użycie przypadków w zdaniu, przyimki w stosunku do poszczególnych przypadków itd.

Na końcu nowej gramatyki swoje miejsce obowiązkowo znajdą podstawowe wiadomości z pisowni serbskiej, które były częściowo omawiane, ale ponieważ do pisowni wprowadzano nowe regulacje, warto najważniejsze z nich jeszcze raz omówić. Ponieważ język serbski używa cyrylicy, ważne miejsce w pisowni serbskiej ma przystosowanie imion własnych z języków obcych (pod wpływem cyrylicy w łacince również rozwinęło się pisanie fonetyczne), które to regulacje są rozbudowane w znacznej mierze i specyficzne dla każdego z języków. Również warte podkreślenia są te cechy pisowni, które znacznie różnią się w języku polskim i serbskim (np. pisanie kropki po liczebnikach porządkowych, pisanie dużej litery, stawianie przecinka, pisanie wyrazów z negacją, skrótów itd.).

1. J. Bene šić, Gramatyka j ęzyka chorwackiego czyli serbskiego , Biblioteka Jugosłowiańska, pod redakcją prof. Julju ša Benešića, T. XII, Warszawa 1939 (antidatum 1937), 849 s. [gramatyka s. 5-323].
2. O tym w przedmowie (s. 3) do swojej gramatyki pisze V. Fran čić, Gramatyka opisowa języka serbochorwackiego , Warszawa 1956, 293 s. + mapa dialektów serbochorwackich, jak również w V. Fran čić, O pracach gramatycznych i słownikarskich J. Bene šicia , „Pamiętnik Słowiański”, VIII, 1959, s. 133-139.
3. L. Paździerski, Julije Benešić i Poljaci , red. D.-V. Paždjerski, Zagreb 2004, s. 189.
4. V. Frančić, O pracach… , s. 135.
5. Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, Nowy tom „Biblioteki Jugosłowiańskiej” , „Nowiny Literackie”, 13, 1948.
6. E. Damiani, J. Benešić: „ Gramatyka...“ , L 'Europa Orientale, Anno XIX, nov. 1939; v. b. [ Blašković ], Veliko filološko djelo... , „ Novosti ” , br. 348, 1939; N. Andrić, Benešićeva „Hrvatska gramatika“ za Poljake , „ Obzor ” , br. 227; А. Белић, О Бенешићевој граматици , [w:] Око нашег књижевног језика , Београд 1951, str. 237-250.
7. Nazwę języka „serbskochorwacki” podaję w cudzysłowie wszędzie, gdzie to dotyczy dawnej (dzisiaj nieaktualnej) nazwy wspólnej języka Serbów i Chorwatów.
8. Więcej w wspomnianym słowniku w: Д.-В. Пажђерски, Српско/хрватско-пољска пољско-српско/хрватска лескикографија. Анализа методе и лексике , praca doktorska, obroniona 2003 r. na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (przygotowana do druku).
9. V. Fra nčić, O pracach... , s. 136.
10. V. Frančić, O pracach... , s. 135.
11. Listy W. Glücka do J. Bene šicia ze spuścizny J. B. w Zavod za knji ževnost i teatrologiju JAZU (dzisiaj HAZU) z lat 1935-1938, na podstawie L. Paździerski, Julije Bene šić... , s. 93.
12. Listy T. Lehra-Spawińskiego do J. B. od 21 I i 5 III 1938 w spuściźnie J. B. – jak wyżej, na podstawie L. Paździerski, jak wyżej, s. 93.
13. V. Frančić, Gramatyka…
14. Речник српскохрватскога књижевног језика , уређивачки одбор , т. 1-3: Нови Сад-Загреб 1967-1969, т. 4-6: Нови Сад 1971-1976, z. hasło нутрашњост .
15. Правопис српскога језика , прир. М. Пешикан, Ј. Јерковић, М. Пижурица, Нови Сад 1994, стр. 205.
16. Por . np . Ж. Станојчић, Љ. Поповић, С. Мицић, Савремени српскохрватски језик и култура изражавања. Уџбеник за I , II , III и IV разред средње школе , Београд-Нови Сад 1989, стр. 41, punkt 86. Dalej СПМ.
17. Por . np . М. Стевановић, Савремени српскохрватски језик I , 4. изд., Београд 1981, стр. 311-323, dzia ł Бројеви .
18. M. Rešetar, Elementar-Grammatik der kroatischen (serbischen) Sprache , II durchgesehene Ausgabe, Zagreb 1922.
19. T. Maretić, Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga književnog jezika , II popr. izd., Zagreb 1931.
20. Żaden z podręcznikiów takiego wykazu nie posiada ( już wspomniane wyżej dwie klasyczne gramatyki, także np.: Д. Летић, Ј. Вуксановић, Српски језик и књижевности . Од 5. до 8. разреда основне школе , Београд 1999, VII wyd .; М. Милошевић, Граматика српскога језика , Београд 2003; М. Стевановић, Граматика српскога језика. За средње школе , Београд 1998, XII wyd .), ale gramatyka Bene šicia – tak.
21. Ostatnio się na rynku w Polsce pojawiły dwa podręczniki dot. języka serbskiego: M. Du škov, A. Korytkowska, I. Sawicka, Język serbski dla początkujących. Część pierwsza , Toruń 2005 (samouczek); I. Sawicka, Ćwiczenia z gramatyki języka serbskiego , Toruń 2000, wyd. II 2003 (duża ilość ćwiczeń dot. morfologii). W tych publikacjach można znaleźć niektóre informacje o gramatyce języka serbskiego.

Literatura:

• J. Benešić, Gramatyka języka chorwackiego czyli serbskiego, Biblioteka Jugosłowiańska, pod redakcją prof. Juljuša Benešića, T. XII, Warszawa 1939 (antidatum 1937), 849 s. [gramatyka s. 5-323].
• V. Frančić, Gramatyka opisowa języka serbochorwackiego, Warszawa 1956, 293 s. + mapa dialektów serbochorwackich.

• Д. Вујовић, Граматологија. Прегледна граматика српскога језика, Нови Сад-Крушевац 2003, 145 s.
• И. Клајн, Творба речи у савременом српском језику, Београд 2002, t. 1, 372 s.
• М. С. Лалевић, Синтакса српскохрватскога језика, Београд 1962, 274 s.
• Д. Летић, Ј. Вуксановић, Српски језик и књижевности. Од 5. до 8. разреда основне школе, Београд 1999, VII wyd., 252 s.
• М. Милошевић, Граматика српскога језика, Београд 2003, 173 s.
• Правопис српскога језика, прир. М. Пешикан, Ј. Јерковић, М. Пижурица, Нови Сад 1994, 503 s.
• Р. Симић, Основи синтаксе српскога језика, Београд 1999 [2000], 366 s.
• Ж. Станојчић, Љ. Поповић, С. Мицић, Савремени српскохрватски језик и култура изражавања. Уџбеник за I, II, III и IV разред средње школе, Београд-Нови Сад 1989, 440 s.
• М. Стевановић, Граматика српскога језика. За средње школе, Београд 1998, XII wyd., 428 s.
• М. Стевановић, Савремени српскохрватски језик. Граматички ситеми и књижевнојезичка норма, 4. изд., Београд 1981, t. 1-2.
• Српски језик на крају века, ред. М. Радовановић, Београд 1996, 201 s.

Dušan-Vladislav Paždjerski, Uniwersytet Gdański. (artykuł został opublikowany w książce Opuscula linguistica Georgio Treder dedicata, pod red. E. Brezy, Z. i A. Liców, Gdańsk 2007, s. 383-391)