|
          |
Bogoljub Stanković (Beograd)Osnovna Košutićeva polazišta u oblasti metodike nastave inoslovenskih jezika u srpskoj srediniSto godina polonistike u Srbiji, zbornik radova sa jubilarnog naučnog skupa, Katedra za slavistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Slavističko društvo Srbije, Beograd, 1996.
Ako se pođe od neposredne činjenice iz istorije metodike da osnovni pravci i dominantne metodičke ideje jednog vremena nalaze odraza u udžbenicima tog vremena, može se pretpostaviti da je tako i sa udžbenicima Radovana Košutića. Ova pretpostavka poslužila je kao inicijalni impuls u formulaciji teme i polazište u istraživanju jedne metodičke koncepcije koja nije prethodno teoretski izložena i obrazložena, ali koja je praktično uobličena i postojano utemeljena tako da opstaje sve do naših dana. Uobličavana je ta koncepcija razvojno, počev od Košutićeve Gramatike poljskoga jezika iz 1898. godine preko Primera književnoga jezika poljskog iz 1901. godine[1], zatim Primera književnoga jezika ruskog iz 1910, Ruske gramatike iz 1914, do njegove velike Fonetike iz 1919, i nastavljena u pedagoškoj aktivnosti i udžbenicima Košutićevih učenika, u prvom redu u Poljskim primerima[2] i Poljskom u 100 lekcija[3] profesora Đorđa Živanovića, a mi sada sa vremenske distance možemo u tim udžbenicima da otkrivamo metodički sistem i da ga teorijski formulišemo i osmišljavamo kao Košutićeva i "košutićevska" metodika visokoškolske nastave inoslovenskih jezika, da tragamo za njenim lingvističkim, lingvokulturološkim, psihološkim, didaktičkim i drugim osnovama, ciljevima, zadacima i sadržajima u njoj, za njenim pristupom inoslovenskim jezicima i dominantnim metodama njihovog usvajanja u srpskoj sredini. Pošto je Košutić obrazovan na poznatim evropskim i slovenskim univerzitetima u duhu onda dominirajućih mladogramatičarskih ideja, razumljivo je što u lingvističkim osnovama njegove metodike nastave inoslovenskih jezika princip dijahronizma, tj. komparativno-istorijsko sagledavanje ima zapaženo mesto, ali je važno ovde naglasiti razvojnu liniju zastupljenosti ovog principa u metodici visokoškolske nastave inoslovenskih jezika do naših dana. U prvoj metodičkoj fazi Košutića, koju čine njegovi udžbenici poljskog jezika, ovaj princip je zastupljeniji i znatno uočljiviji pre svega zato što nema razgraničenja između dijahronije i sinhronije, što se dijahronim jezičkim činjenicama propraća sinhrono jezičko stanje. To je najizrazitije u Rečniku iz Primera književnoga jezika poljskog. Dijahrone jezičke činjenice i etimološka objašnjenja i tumačenja ondašnje savremene poljske leksike mogli su pružiti studentu zanimljiva saznanja iz oblasti slovenskih i drugih jezika, ali oni nisu mogli olakšavati i ubrzavati ovladavanje savremenim poljskim jezikom. Može se pretpostaviti da je do ovakve konstatacije i sam Košutić došao, na šta upućuje činjenica da u drugoj svojoj metodičkoj fazi on maksimalno izbegava prožimanje dijahronije sa sinhronijom, lingvoistorijske napomene zadržava u Ruskoj gramatici, ali napušta etimološka tumačenja u Rusko-srpskom rečniku, tj. u trećem tomu Primera književnoga jezika ruskog. U razvoju košutićevske metodike od strane njegovih učenika odvajanju sinhronije od dijahronije maksimalno se težilo (za šta nalazimo potvrdu između ostalog i u Poljskim primerima prof. Đorđa Živanovića), ali tako da se nije došlo do antiistorizma i antikomparativizma, što se ogleda u činjenici da studenti slavistike danas izučavaju tri predmeta iz oblasti dijahronije (staroslovenski, uporedna gramatika i istorija jezika koji se studira) i uz osnovni savremeni jezik i književnost još i uvod u slavistiku, jezički sistem srpskog jezika i drugi (pomoćni) slovenski jezik i književnost. Doslednim razgraničavanjem sinhronije i dijahronije u našoj savremenoj visokoškolskoj nastavi komparativna i dijahronijska sagledavanja služe racionalnom i funkcionalnom usvajanju slovenskih jezika uz razvijanje svesti o slovenskoj uzajamnosti, tako da je pomenuta razgraničenost prerasla u plodotvorni princip usvajanja inoslovenskog jezika u slavističkom kontekstu. Naporedno i ravnopravno sa principom šireg slavističkog konteksta u lingvističkim osnovama naše savremene visokoškolske metodike inoslovenskih jezika stoji princip vođenja računa o maternjem jeziku. Ovaj princip podrazumeva konfrontacionu analizu inoslovenskih jezika sa srpskim, kako na nivou naučnih istraživanja, tako i u didaktičkoj primeni rezultata te analize, kao i njeno neposredno provođenje u nastavnom procesu, tj. na nastavnom času. U našoj slavistici je s punim pravom i sa opravdanim ponosom mnogo puta već naglašavano, pokazivano i dokazivano da se u Košutićevom "diferencijalnom" proučavanju poljskog i srpskog, a potom ruskog i srpskog jezika nalaze počeci i koreni naše konfrontacione lingvistike.[4] U želji da izbegnemo ponavljanje onog što je do sada o Košutićevom mestu u razvoju ove lingvistike rečeno, ovom prilikom ćemo se truditi da obratimo pažnju samo na neke aspekte čije sagledavanje može biti od pomoći za dalji razvoj i usavršavanje naše metodike nastave inoslovenskih jezika. U prvom redu valja naglasiti da je Košutićeva konfrontaciona analiza unilateralnog karaktera i usmerena od inoslovenskog ka maternjem – srpskom jeziku. Ovakvo konfrontiranje u svemu je bilo primereno ondašnjim ciljevima i zadacima nastave stranih, pa i inoslovenskih jezika, a koji su se svodili prvenstveno na razvijanje pasivnih ili receptivnih komunikativnih sposobnosti i prvenstveno u pismenoj formi, tj. svodili su se na osposobljavanje za čitanje i razumevanje inoslovenskog (pretežno književnog) teksta i na njegovo prevođenje na maternji jezik. Podrazumevalo se da će iz razvijenih receptivnih sposobnosti proisteći i produktivne sposobnosti, ali su one u didaktičkom tretmanu imale drugorazredno mesto. Tek mnogo kasnije, a kao posledica pomeranja težišta u ciljevima i zadacima ka produktivnim sposobnostima, u našoj metodici inoslovenskih jezika pojaviće se nagoveštaji sučeljavanja jezičkih činjenica od srpskog kao maternjeg ka inoslovenskom jeziku, a isto tako i bilateralno konfrontiranje. Takve nagoveštaje nalazimo kod prof. Živanovića.[5] Ali, nažalost, sve do sada u ovakvoj konfrontaciji analizi i njenoj didaktičnoj aplikaciji ostalo se samo na nagoveštajima, a i dalje dominira unilateralno sučeljavanje inoslovenskog sa srpskim jezikom, te se u našoj sredini inoslovenskih jezici usvajaju iz udžbenika i priručnika pretežno pasivnog karaktera, tj. skoro onako kao u Košutićevo vreme. I upravo u ovoj okamenjenosti i slepoj privrženosti naša slavistika čini nepravdu Košutiću jer da je on kojim čudom živ, sigurno bi se potrudio da udovolji savremenim potrebama i doprinese efikasnijem i racionalnijem razvijanju međuslovenskog dvojezičja tako što bi stvorio aktivne gramatike i priručnike, razgovornike i rečnike aktivnog tipa onako uspešne kao što su mu to bili i udžbenici pasivnog tipa. U lingvističkim osnovama Košutićeve metodike nastave istaknuto mesto ima i princip organizacije leksičkih i gramatičkih nastavnih sadržaja na sintaksičkoj osnovi. Pošto Košutić u svojim gramatičkim priručnicima nije obuhvatio (ili bar ne sistematski i u celosti) sintaksički nivo obrađivanih jezika, izneta tvrdnja u prvi mah može izgledati paradoksalno. Ali taj prividni paradoks razvejava činjenica da je Košutić celokupno usvajanje inoslovenskih jezika zasnivao na tekstu koji mu je bio polazište za objašnjavanje i usvajanje leksičkih i gramatičkih činjenica, a njegovo potpuno razumevanje i adekvatno prevođenje na maternji jezik krajnji cilj. Inicijalno mesto u njegovim udžbeničkim kompletima imale su njegove hrestomatije koje su istovremeno služile i kao programski vodiči nastavnog procesa, dakle, uvođenja novih gramatičkih i leksičkih sadržaja, tj. korišćenja gramatičkih i rečničkih priručnika. Ali do pune zastupljenosti ovog principa u Košutićevoj metodici došlo se razvojno, što je očito između ostalog i iz njegovih uputstava datih u predgovorima.[6] Naročito se lepo ovaj princip može uočiti u rečničkim odrednicama kako poljsko-srpskog, tako i rusko-srpskog rečnika, gde je do maksimalnog izraza došla sintagmatika, tj. leksičko-sintaksička spojivost leksema, i naročito onda ako je prisutno diferenciranje na relaciji dva jezika (u prvom redu u sferi rekcije). U lingvističkim osnovama Košutićeve metodike inoslovenskih jezika mogu se naći i elementi principa funkcionalno-stilističke raslojenosti inoslovenskih jezika. Naime, Košutićevi udžbenici nemaju za cilj da studente nauče nekom apstraktnom poljskom ili ruskom jeziku, već, s jedne strane, jeziku lepe književnosti XIX veka, i s druge strane, govoru obrazovanih Poljaka i Rusa kraja XIX, odnosno početka XX veka, a koji se u ponečemu već razlikovao od jezika književnosti. I ovaj princip ima razvojnu liniju kod Košutića, pa je u Poljskim primerima samo u tragovima, a na materijalu ruskog jezika Košutić ima čitav drugi deo drugog toma koji glasi: "Jezik teksta prema suvremenom razgovornom jeziku obrazovanih Rusa"[7]. Razvoj oba jezika tokom XX veka išao je ka sve izrazitijoj funkcionalno-stilističkoj diferencijaciji, te se metodici nastave nametnulo da principu funkcionalno-stilističke raslojenosti da još istaknutije mesto, a što se u visokoškolskoj nastavi realizuje preko programskih sadržaja iz funkcionalne stilistike i funkcionalnih stilova (razgovorni, naučni, oficijelno-poslovni, novinsko-publicistički). Nema sumnje da će u razvijanju budućeg međuslovenskog bilingvizma funkcionalno-stilistički markirani sadržaji zauzimati i veće mesto. Treba skrenuti pažnju i na princip minimizacije jezika koji je Košutić realizovao izdavanjem gramatika, hrestomatija i rečnika, u granicama kojih je predavao poljski i ruski jezik i u čijim granicama je proveravao studentska znanja tih jezika. U Košutićevim udžbenicima mogu se identifikovati i brojni drugi principi koji čine lingvokulturološku i didaktičku osnovu njegove metodike nastave inoslovenskih jezika u srpskoj sredini. Mi ćemo ukazati samo na princip didaktičke nedeljivosti jezika, književnosti i kulture. Naime, Košutić nije predavao slovenske jezike radi njih samih, već da bi oni pomogli onima koji ih uče "da se bliže poznaju s književnošću, s istorijom i s kulturnim razvićem jednog slovenskog plemena"[8], a čitanje književnih tekstova, napomene iz istorije, kulture, načina života i sl. služili su kao motivacija da se jezici uče, osmišljavali su njihovo funkcionalno usvajanje. Naša metodika nastave inoslovenskih jezika ostala je dosledna ovom principu sve do danas i mi sa osećanjem zadovoljstva i ponosa konstatujemo da naši studenti i sada izučavaju jedinstveno jezik, književnost i kulturu, naše slavističke grupe ostale su jedinstvene jezičko-književne, a ne podeljene i suprotstavljene kao jezičke i kao književne, što je slučaj u nekim sredinama. Psihološke osnove Košutićeve metodike u tesnoj su vezi sa lingvističkim, u prvom redu s činjenicom da su poljski i ruski veoma bliski i slični sa srpskim jezikom. Svest o toj bliskosti Košutić neprestano ispoljava i eksplicitno i implicitno, a celu svoju metodiku zasniva na transferu znanja, veština i navika iz maternjeg jezika u inoslovenski i, naročito, na neutralisanju interferencije jednog jezika u drugom. Usredsređenost naše metodike na interferenciju zadržana je sve do naših dana, a u izvesnoj meri zanemarivane su neizmerne mogućnosti transfera, pa stoga mi još uvek u nastavi inoslovenskih jezika imamo praznih hodova, tj. objašnjavamo sa mnogo truda i vremena i ono što učenici već poseduju iz maternjeg jezika. U oblasti iznalaženja formi i postupaka transfera iz maternjeg u inoslovenski jezik naša metodika nastave je skoro na početnim pozicijama. Mi vidimo oslobađanje od praznih hodova u nastavnom procesu tako što će se primarno mesto davati razvijanju aktivnih komunikativnih sposobnosti (prevodeći sa srpskog na inoslovenski, govorenju i pisanju na inoslovenskom), pod okriljem kojih će se razvijati i pasivne sposobnosti. Na samom kraju ove shematske rekonstrukcije Košutićeve metodike treba dodati i naglasiti da je on tu metodiku izgrađivao sa pozicija primaoca jezika, pa otuda naglašeno brine o čistoti svog maternjeg jezika i nastoji da razvija međuslovenski bilingvizam u kome se ne dopušta konvergiranje jezika u kontaktu. Iako je nastala krajem prošlog i početkom ovog veka, Košutićeva metodika ima mnogo elemenata savremene funkcionalne metodike, a njegov prevodno-gramatički metod je u suštini svesno-praktični metod. Po svemu tome ta metodika je aktuelna i danas, biće to i u buduće. To nikako ne znači da naša visokoškolska metodika inoslovenskih jezika nije otišla i dalje od Košutića, a u budućnosti će, nadajmo se, njen razvoj biti i intenzivniji jer složićemo se, valjda, da se istinsko uvažavanje učitelja ne izražava tako što će ga njegovi učenici i učenici njegovih učenika slepo podražavati, već tako što će stvaralački nadmašivati i razvijati učiteljeve ideje i suštinu njegovog učenja. Napomene[1] Košutićevoj hrestomatiji Primeri književnoga jezika poljskog iz 1901. godine prethodila je hrestomatija pod istim nazivom u mnogome drukčija od ove potonje, koja je verovatno izašla iz štampe 1896. godine i od koje je do sada pronađen samo jedan primerak. B. o tome prilog M. Topića u ovom Zborniku: Prva Košutićeva hrestomatija. [2] Đ. Živanović, Poljski primeri, Beograd 1967, 383 str. (II izd. 1970, III izd. 1983). [3] Đ. Živanović, Poljski u 100 lekcija, Beograd 1971, 332 str. (II izd. 1976). [4] V.: R. Lalić, O Košutićevom metodu učenja ruskog jezika kod nas. "Živi jezici", Beograd 1966, knj. VIII, br. 1-4, str. 1-10; B. Terzič, Lingvističeskie osnovi sopostavitel'nogo metoda Profesora Radovana Košutića. "Russkij jazik za rubežom", Moskva 1972, br. 1, str. 65-66; B. Stanković, Elementi sintakse u "Primerima književnoga jezika ruskog" profesora Radovana Košutića. "Anali Filološkog fakulteta", Beograd 1976, knj. XII, str. 593-619. [5] Konkretno u formulacijama tipa: "Našem je odgovara poljsko jest, ali se ono može izostaviti u potvrdnim rečenicama. Zato će biti ovakve naporedne rečenice: To je moja majka – To (jest) moja matka. Kto to jest? – To (jest) moja matka. (Ko je to? – To je moja majka.). Isp.: Poljski u 100 lekcija, str. 7. [6] B.: Primeri književnoga jezika poljskog, Beograd 1901, Predgovor, str. IX, gde se konkretno upućuje šta valja preći iz Gramatike pre no što se pristupi čitanju, a posle toga "treba pristupiti čitanju iz ove knjige, uzimajući na dve strane teksta tri strane iz Gramatike". Sličnog povezivanja Ruskih primera i Ruske gramatike ima, ali se tamo povodom teksta i direktno komentarišu gramatičke, kako morfološke, tako i sintaksičke pojave, a o ulozi teksta za usvajanje gramatičkog gradiva eksplicitno se kaže: "ostatak teksta poslužiće za uporedno prelaženje daljeg gramatičkog gradiva (sintakse) i za ponavljanje svega što se naučilo iz gramatike". V.: Primeri književnoga jezika ruskog, I. Tekstovi, Beograd 1910. Predgovor, str. XVI. [7] Primeri književnoga jezika ruskog. II. Napomene, str. 77-225. [8] Primeri književnoga jezika poljskog, str. X. |