Лидия Непоп-Айдачич

Стереотип гвоздики в польском языке и культуре

Для подготовки данной работы мы использовали методогию, разработанную Ежи Бартминьским и его коллегами для “Словаря народных стереотипов и символов” (Słownik stereotypów i symboli ludowych 1996). Принятый в словаре нетипичный метод толкования словарных слов детально описан в русскоязычном издании трудов Е. Бартминьского “Языковой образ мира: очерки по этнолингвистике” (Бартминьски 2005: 55-86).

Материал для этой статьи был собран нами в Этнолингвистическом архиве Отдела текстологии и грамматики современного польского языка Института польской филологии Университета Марии Склодовской-Кюри в Люблине и любезно предоставлен для обработки руководителем отдела проф., док. филол. наук Е. Бартминьским. Исследование проводилось под руководством проф. Е. Бартминьского во время научной стажировки в вышеназванном Отделе текстологии и грамматики современного польского языка в Люблине в 2005 г. благодаря предоставленной научной стипендии Кассы им. Юзефа Мяновского – Фонда поддержки науки.

Данная работа отражает принятую в “Словаре народных стереотипов и символов” (Słownik stereotypów i symboli ludowych 1996: 16-17) схему постоения словарной статьи, которая является единой для всех его тематических разделов, каждому из которых будет посвящен отдельный том словаря. Том “Растения” будет вторым, поскольку “Словарь народных стереотипов и символов” отражает “"библейскую" последовательность создания мира” (Słownik stereotypów i symboli ludowych 1996: 12). Ńđеди других в этот том войдут также словарные статьи о цветах, одним из которых и является гвоздика. Наша статья о гвоздике, согласно принятой в словаре схеме, состоит из таких структурных элементов: Введение. Экспликация: Название. Гиперонимы. Гипонимы. Коллекции и комплексы. Оппозиции. Происхождение. Вид. Свойства. Части. Количество. Действия, процессы, состояния. Воздействие. Переживания. Объект. Адреcат. Применение, использование, орудие. Локализация, локализатор. Время. Эквивалентность. Символика. Документация: Пословица. Жатвенные песни. Свадебные песни. Любовные песни, песни ухаживания. Сиротская песня. Шуточные песни. Баллады. Легенда. Крестьянская поэзия.

Записанные в квадратных скобках номера, используемые в экспликации, соответствуют номеру мотива в документации, таким образом исчезает необходимость повтора иллюстративного материала в разных частях работы. Документационная часть статьи построена по жанровому принципу. Фольклорные тексты и фрагменты этнографических записей приводятся в оригинальной версии. Мотивы, надстроенные над текстами, приводятся по-польски, а в скобках мы записывали их значение по-русски.

Исследование проводилось на материале польского языка, соответственно, посвящено стереотипу гвоздики в польском языке и культуре. Употребляя в экспликационой части слово гвоздика, мы имеем в виду польское общественное представление об объекте goździk, воссозданное нами при анализе лексикографических, этнографических и фольклорных данных.

Введение. В польской народной культуре гвоздика имеет много символических значений. Некоторые из этих значений (напр., символ красоты, невинности и под.) характерны для гвоздики так же, как для любого цветка, иные же (напр., символ терпеливости, преждевременной смерти) отличают ее среди других цветов, определяя ее своеобразие.

Наиболее выразительными чертами гвоздики являются сильный аромат и красный цвет лепестков. Форма же листьев, которая обычно воспринимается как напоминающая гвозди, повлияла на появление самого названия цветка – пол. goździk (рус. гвоздика), первоначально (а в польских говорах и сегодня) называемого gwoździk,– как и на то, что он стал символом Страстей Господних (Leksykon 1992: 46; Biedermann 1992: 96). Красная гвоздика часто появлялась на картинах Мадонны с Младенцем (Leksykon 1992: 46; Biedermann 1992: 96), а также на полотнах эпохи позднего средневековья и ренессанса, представляющих помолвку, очевидно, как символ любви и плодородия (Leksykon 1992: 46). Позже красная гвоздика стала во Франции символом роялистов, а в немецкоязычных странах – символом социалдемократии, особенно во время празднования первомайского Дня Труда (Biedermann 1992: 96). В Польше гвоздика ассоциируется со временами ПНР, а именно, с праздником 1 Мая, а также 8 Марта. Белую гвоздику носили сторонники христианской демократии (Biedermann 1992: 96). На турецких и кавказских коврах гвоздика символизирует счастье (Biedermann 1992: 96).

Экспликация. ‘цветок с красными, белыми или розовыми лепестками, тесно собранными в форме полушара с неровными краями’ (Dianthus).

Название. Название goździk сегодня имеет общепольский характер и используется для обозначения цветка, выступающего в Польше в 17 видах, а также для обозначения кухонной приправы. Это название появилось в польском языке в XV веке, когда на кухне начали использовать ароматическую приправу – сушеные цветочные почки гвоздичного дерева (Caryophyllus aromaticus), которые напоминают своей формой гвозди (Sławski 1952-1956: 330; Brückner 1970: 166; Bańkowski 2000: 465). Ýто “перевод со срнем. negelkīn, neilkīn (нем. Nelke), negellīn (нем. Näglein) ‛гвоздика’ : Nagel ‛гвоздь’, что в свою очередь является языковой калькой с романского... Местные растения (Dianthus) названы вторично из-за похожего запаха...” (Sławski 1952-1956: 330; Bańkowski 2000: 465). Ôункционирующее на Мазурах название nalik, nolik (Kolberg 1966: 40: 176, 204-205, 207-208, 255) немецкого происхождения (от Nelke ‛гвоздика’).

Самый сильный запах у садовой гвоздики (Dianthus Caryophyllus). Очевидно это ее аромат был сравним с ароматом приправы-почек тропического дерева Caryophyllus aromaticus L. Eugenia caryophyllata. В латинских названиях гвоздики как ‘цветка’, так и ‘приправы’ мы встречаемся со словом caryophyllus, которое появляется в польском языке в измененном виде: karafioł. Сравним karafioł (Dianthus) “из греч. karyofyllon (‛ореховый цветок’ – но иностранное, индийское, непонятное название грек заменил родным звучанием), лат. cariophyllum” (Brückner 1970: 219). Очевидно индийское название является родственным названию приправы карри – пол. kari (анг. carry, karri) (‛смеси цинамона, имбиря и др.’), которая также имеет сильный запах. Названия karafioł и goździk, nalik в народных текстах являются взаимозаменяемыми. Можно было бы предположить, что название karafioł (а вторично названия goździk и nalik) когда-то использовалось для обозначения ‘душистых / с сильным запахом цветов (кустарников/ растений) вообще’.

В современном польском языке функционируют такие дериваты слова goździk: goździkowate (PSWP 1997: 466); goździkowiec (PSWP 1997: 466); goździkowy (PSWP 1997: 466); goździkówka (PSWP 1997: 466). Они выступают не только как самостоятельные слова (goździkówka (PSWP 1997: 466); goździkowate/ goździkowcowate /gwoździkowate/ goździkowcowe (SNZiBP 1894: 174); goździkowiec/ gwoździkowiec (SNZiBP 1894: 174); goździczek/ hypera/ ryjkowiec/ ziołomirek (SNZiBP 1894: 400); goździczki/ centurya/ czerwieniec/ dobra myśl/ febrowe ziele/ glistnik / goryczka/ koper koński/ krwawnik/ orle oko/ piórnik/ poruszenik/ serdecznik/ szaszanki/ tysiącznik/ ziemna żółć (SNZiBP 1894: 316)), но и как составляющие словосочетаний с ботаническим (goździkowa lilia/ mąsierka (SNZiBP 1894: 68; Karłowicz 1952-1953: 1: 887); gwoździkowe drzewo (SNZiBP 1894: 174), drzewo goździkowe/ parczelina (Karłowicz 1952-1953: 1: 887); bazylija gwoździkowa (SP XVI 1974: 272); gwoździkowe ziele/ kuklik (SP XVI 1974: 272); goździenek biały/ sabacze myło (Wisła 1890: 3)) č не-ботаническим значением (polski balzam gwoździkowy (SP XVI 1974: 272); kolor goździkowy (SP XVI 1974: 272)).

Синонимичными к названиям goździk/ goździczek являются зафиксированные в народных текстах названия nalik (Karłowicz 1900-1911: 3: 241, Kolberg 1966: 40: 176, 204-205, 207-208, 255), naliczek (Kolberg 1966: 40: 234-235, 532-533), а также karafijał (Kolberg 1961: 1: 432; Kolberg 1964: 23: 167-168); karafioł (Brückner 1970: 219); karafijoł (Albośmy to jacy tacy 1976: 830), ęак и встречающиеся в других источниках – gřebički, kartuzek, nalik (SNZiBP 1894: 278-279); nelka, nelk, nejelka (Rogowska 1998: 52).

Гиперонимом для goździka ‘гвоздики’ является kwiat ‘цветок’ (общеупотребительное). С точки зрения местонахождения гвоздика относится к садовым [3b, 5, 6, 7, 10, 17, 18, 21, 31, а также согласно этнографическим записям, приведенным ниже, см.: коллекции и комплексы] или полевым цветам: polowe gwoździki... (ZWAK 1891: 116), [4, 15, этнографические записи см. коллекции и комплексы]. Вместе с рутой, лавандой (rutą, lewandą) karafioły ‘гвоздики’ определяют как цветы девушек (Kolberg 1962: 5: 146). Реже гвоздику относят к категории садовых растений (rośliny ogrodowe) (Karwicka 1979: 202) или к категории трав: ziółko [7, 17]; ziele ‘травы’, которые освящают [этнографические записи см. ниже: коллекции и комплексы]; zioła na czarownice ‘травы против ведьм’ [там же].

Гипонимами для goździka ‘гвоздики’ (Dianthus) являются

goździk brodaty (Dianthus barbatus) – gozdzik (Sychta 1967: 1: 349); grǫdëk’i (Sychta 1967: 1: 371; Rogowska 1998: 52); kwiatki swoyskie ogrodne, goździk, g(w)oździk brodaty (Spólnik 1990: 19); kupczak (Nowiński 1977: 22). Íазвание grǫdëk’i мотивируется плотной формой соцветий (Rogowska 1998: 53). Такую же мотивацию имеет название kupczak (Nowiński 1977: 221; Rogowska 1998: 53).

górskie goździki (Orli Lot 1948: 143).

goździk kartuzek (Dianthus Carthusianorum) – křoska (Sychta 1967: 2: 281); gozdzik, grǫdëk, krvavńik, krvavik, jezësovå krevka, křoska, kartësk’i kviat, jim dłëži tim lep’ė (Rogowska 1998: 52-53); goździk, goździk dziki, goździk kartuzek, g. kartuszek, iskarka, kartuzek, opatrznik, polne gwozdziki (SNZiBP 1894: 279). Названия krvavńik, krvavik, jezësovå krevka скорее всего появились на основании особого подчеркивания красного цвета цветка. Кашубское название křoska выделяет другую четру цветка – яркость (křosać i krzesać этимологически связаны с iskra, jaskier, jaskrawy (Brückner 1970: 275, 193). По свидетельству Ф. Славского, эта черта также мотивирует названия иного цветка: jaskierki = iskierki (Aster amellus ‘aster gawędka’) (Sławski 1952-1956: 515), ňогда как Э. Маевский приводит название iskarka именно как название, эквивалентное названию goździka kartuzka (SNZiBP 1894: 279). Название kartësk’i kviat является частичной калькой немецкого (Rogowska 1998: 54). Сочетание jim dłëži tim lep’ė ассоциируется с долгим периодом цветения гвоздики (Rogowska 1998: 54).

goździk kropkowany (Dianthus deltoides L) v’atråčk “народная этимология сравнивает венчик цветка, состоящий из пяти лепестков, с маленькой ветряной мельницей” (Sychta 1967: 6: 124).

goździk [ogrodowy] (Dianthus Caryophyllus) – goździk, g. ogrodowy, gwoździk ogrodowy, gwoździki ogrodne, gozdziki polne, polne gwoźdzyki, trawnik, nalek (SNZiBP 1894: 279).

goździk polny (Dianthus deltoides) “всегда определяется прилагательным polny, скорее всего был известен и применялся в медицине” (Spólnik 1990: 91-92). “В XV веке это растение имеет лат. название filius ante patrem. В XVI в. оно стало основой для польского названия” – syn nad oycem (Spólnik 1990: 109). Правдоподобным кажется объяснение этого названия тем, что веточки полевых гвоздик (ojciec ‘отец’) выпускают из себя густые молодые ростки (syn ‘сын’), которые соответственно находятся выше, то есть syn nad ojcem ‘сын над отцом’ [ср.: gałąski polnych gwozdykow gęste roszczki s siebie wypuszczają (SP XVI 1974: 272)]. – polne gwoździki (SP XVI 1974: 272), g. kropkowany – g. polne, syn przeciwny oycu, gwoździk trawny, polne gwozdziki, syn nad oycem, polne gwozdzyki, sin nad oycem (Spólnik 1990: 19), opatrznik (SNZiBP 1894: 279); goździki polowe, zw. smółką (Wisła 1894: 823). Íазвание opatrznik этимологически связано с глаголом patrzeć (patrzyć) (Brückner 1970: 399). Существительное smółka, согласно Варшавскому словарю, имеет значение ‘молодая смола на хвойных деревьях’, а также ‘сорт грушек с запахом смолки’ (Karłowicz 1952-1953: 6: 245). Основой номинации особого сорта грушек стал их запах. Эти данные позволяют предполагать, что перенесение названия smółka, используемого также для определения гвоздики, произошло на основании сходства аромата цветка и смолки.

Коллекции и комплексы. В этнографических записях гвоздика появляется в таких комплексах.

1. Цветы, растущие в саду: lilija biała i żółta, róża, tulipan dziki, kopystelija, jendyka, józepek, aster, ślaz kędzierzawy, słonecznik, ruta, barwinek, piżmo, boże-drzewko, balsaminka, adamaszek, trojiść i karafioł (Kolberg 1962: 16: 68); ruta, lewanda i karafioły (Kolberg 1962: 5: 146); lilija, trójiść i karafijoł (Kolberg 1962: 16: 68); tulipan, gwoździk (Kolberg 1962: 16: 68); mirt, bluszcz, zawilec, piwonija, goździk (Kolberg 1962: 16: 68); róże, ordyny (georginie), piwonia, nagiętki, śmierdziuchy (nieśmiertelnik), zimowe ziele lub kocie ocy, miesięcnik, stokroć, bukwice, jaskier żółty i biały, nagiętki sierdzite (pełne) i niepełne, goździki pąsowe i kraciaste, bratki, bylica (Świętek 1893: 25-26); róże, lilie, słoneczniki, malwy (“wysokie kwiaty”), fluksje, nagietki, powój, rumianek, ślaz, mięta, astry, bratki (tzw. macoszki), nasturcje, gladiole, georginie, dąbki, nieśmiertelniki, margaretki, piwonie, marcinki, lewkonie, narcyze, tulipany, goździki, łubin, chryzantemy, rezeda, słomianki, lwie paszcze, chryzantemy (KLW 1964: 294); tulpy, astry, naliki [goździki], marcinki, bijony, nagietki (Łęga 1933: 65); bratki, gwoździki, stokrotki, nagietki, astry, dzwonki, maślanka, suchotki, barwinek, rozeta, mięta, powój, sierotki, nasturcja, majeron, korolina, rumianek, bylica, piołunek, nadto: piwonije, giergonije, lewkonije, chryzantemy, lilije (Orli Lot 1935: 148); садовые цветы: ogrodowe kwiatki (jak np. w lenaniję, czyli geraniję, lewkoniję, rezedę, gwoździk itd) (Kolberg 1962: 3: 312).

2. Цветы, которые рисуют на иконах святых: W górnych narożnikach tła spotykamy przeważnie dwa małe goździki czerwone. W innych obrazach w dołu – girlandy kwiatów kulistych i wielopłatków czerwono-żółtych (Jęczalik 1970: 323).

3. Украшение машины такси, на которой ехали молодожены: stążki, kwiaty; goździki... (TN Krasnobród 1979: 331).

4. На картинах, украшающих буфеты из Гданьского Поморья, появляются tulipany, róże, stylizacja goździka, na motywie piwonii oparty... kwiat kulisty zamknięty wklęsłą linią strzępionych płatków (PSL 1970: 1: 12).

5. Гвоздика относится к лекарственным растениям: ... poruszenik jest niejako nazwą lekarską, posługującą całej grupie roślin używanych od pewnych chorób. Pierwszy z siedmiu wymienionych poruszeników nazywa się bliskawica; drugi kurzacza ślepota (jedna z trzech, bo takąż nazwę noszą: jaskier i brodawnik); trzeci goździczki; piąty siemizielon (u szlachty zagrodowej: gruszka); szósty dziewięcioranek... (Wisła 1888: 9).

В религиозных обрядах гвоздика выступает в таких коллекциях.

1. В костьол для украшения алтарей и икон дают goździki, róży, późni dalii (TN Krasiczyn 1994: 900 A/9). Белые цветы, используемые для украшения алтарей Матери Божьей, это: naparstnica, piwonie białe, goździki białe i lilie (TN Motycz 1995: 993 A; Niebrzegowska 2000: 143). Красные гвоздики как украшение алтарей святых мучеников в домах появляются в коллекции с майским пионом, сухими травками, розами: piwonią majową, suchymi ziółkami, różami (TN Motycz 1995: 993 A; Niebrzegowska 2000: 142-143).

2. На праздник Тела Господнего освящают венки с гвоздиками: W oktawę Bożego Ciała zanoszą kobiety do święcenia wianki. Dodają też do wianków rośliny ogrodowe: “kamienne” goździki, róże, piwonie (“bujany”), lubczyk (“lubieszczyk”), “boże drzewko”. Najważniejszym składnikiem wianków są jednak rozchodnik, macierzanka (Karwicka 1979: 202).

3. В день св. Яна девушки вплетали в волосы или прикалывали к платкам садовые цветы, одним из которых была гвоздика: dziewczęta miały zwykle we włosach lub przy chustkach kwiaty ogrodowe, jak rutę, karafijoł, róże, nasturcje albo nagietki (ŁSE 1980: 105). Âенки в день св. Яна плетут из koniczyny (dzięcieliny), groszku, piwonii, gwoździków, rezedy, georginii, lonku (сорт луговой травы) i in. traw, dębowych gałęzi z liśćmi... (Wisła 1891: 931); ...niezapominajki – symbol przysięgi, lilia – niewinność, tulipan – skromność, chaber (niebieski) – młodość, niedźwiedzie ucho (kwiat żółty i liść kosmaty) – bogactwo i zazdrość, róża w pąkach – miłość, róża rozwinięta – stałość, goździki polowe, zw. smółką – cierpliwość (Wisła 1894: 823).

4. Травы, освящаемые на праздник Матери Божьей Злаковой: Oto ich [трав] zestawienie: gwoździki, wirzbica, bylica, boże drzéwko, słonecznik, koper, nagiętki, byki, piełynek, orgielica, chlory, troiść, dzień i noc, żyto, pszenica, proso, bób, groch, owies, jęczmień, mak, gorczyca, sołowija, ślaz, proso tureckie, mięta, józefek, rozcepiż, wrotycz, osełek, pszenica Matki Boskiej, kalina, orzechy, a w środku jabłka, a niekiedy i gruszki (MAAE 1908: 120). Украшение этих “трав”: Ziele jest bukietem wszystkich płodów rolnych. Zdobione jest ono kwiatami ogrodowymi i polnymi: astry, wiatrówki, pątnowiaki, goździki, ślaz, maciczne ziele, pielun oraz gałązki jarząbka (ŁSE 1963: 113); Do przystrojenia używa się “geronije”, ostatnio także inne kwiaty ogrodowe (goździki, nagietki, bratki, piwonie itp.) (PSL 1971: 4: 246).

В летних обрядах, а именно в обряде “Wyżynek” (‘âыжинания’) после окончания пшеничной жатвы, гвоздика появляется как один из цветов, которым девушки украшают венки из пшеницы, одеваемые ними на голову: idą młode dziewczęta... niosąc na głowach wieńce ze zboża pszenicy... [Wieńce] przystrojone są w duże kwiaty różnej, a osobliwie czerwonej barwy (astry, maki, gwoździki, georginie i t. d.), w pierniki, ciasteczka, orzechy i jabłka; przewiązki są czerwonej włóczki, z taśmy, z blaszki i t. d. (Kolberg 1962: 6: 97).

В свадебном обряде гвоздика является елементом наряда невесты: на чепце невесты, так называемой шапочке z wierzchu nałożone są liczne sztuczne kwiaty... Są tu narcyze, róże, maki, bławaty, konwalie, rumiany i goździki, a pomiędzy nie powpinane cekiny (PSL 1970: 1: 25); Po zdjęciu wianka i rozpleceniu włosów, zakładano pannie młodej czepiec, lub wpinano po prawej stronie kwiatek we włosy. ... W międzywojeniu były to kwiaty żywe ze śłubnej wiązanki, róże lub goździki. Śpiewano wtedy “Chmiela” (LL 1969-1971: 50). Подружки носили в волосах банты с цветами: kokardy z goździkami i różami, lub gałązkami mirtu, które czasami po ślubie oddawały pannie młodej składając życzenia (LL 1969-1971: 37); Druhny wtykały za chustki kupne [sztuczne] białe konwalie i goździki. Przy kwiatach tych były ciemnozielone listki (ŁSE 1970: 12: 80).

Повседневной привычкой было то, что девушки вплетали в волосы цветы: bratki, goździki, granotki, bałuch, ranokule... (Nitsch 1960: 165); Sasanki, konwalie, niezapominajki, goździki, czeremcha. Wianki z tych kwiatów, równianki, zaplatanki we włosy są “przystrojem” młodych dziewcząt (PSL 1964: 2: 109).

Уголок белого конверта для новорожденного украшали гвоздиками или розами: Na kapce ułożona jest wiązanka kwiatów (goździki lub róże) przybrana gałązkami szparagusu (ŁSE 1981: 61).

Гвоздику также использовали в магических обрядах, чтобы отогнать или обезвредить ведьму: Aby czarownicę odpędzić lub uczynić nieszkodliwą, trzeba udać się przed wschodem słońca na dziewiątą miedzę i zbierać zioła: goździki polne, macierzankę, dzwonki (Hypericum perforatum L.), czarne ziele (Anemone pulsatilla L.), bylicę, boże drzewko, kopytnik i inne. Ususzywszy je, bierze się na miskę lub na trzopek ognia, idzie z tym do stajni i kurzy się tęgo temi ziołami (Wisła 1903: 327); ňо же (ZWAK 1881: 120).

В свадебных песнях распростанен комплекс коробочка с венком, а в той коробочке – красные/ душистые/… гвоздики: pudełeczko z wieńcem, a w tym pudełeczku – czerwone/ pachnące/... goździki [12]. Коробочку находит жених/ бояры… или везет невеста.

Как цветок, растущий на лугу, гвоздика является составляющей такого комплекса: kwiaty, maki, chabry i G. [15].

Девушка засевает несколько садов цветов, чтобы вызвать у женихов желание полюбить ее. Таким образом образуются коллекции: четыре сада руты, а пятый – гвоздик и т. д.: cztery ogrody ruteczki, a piąty nalików, (szósty – turków, siódmy – szarańców, ósmy – szaleju) / a piąty poleju, szósty szarańców, siódmy – nalików [17].

В любовных песнях гвоздика выступает в коллекции с тюльпанами: czerwone goździki, żółte/ biáłe tulipany [8, 16]; śłiczne/ piękne goźdiki, piękne/ śliczne tulipany [8, 16], реже с зеленым майораном – z zielonym majeronem [7], символизируя влюбленных.

Гвоздика и яблочки (jabłuszka) составляют коллекцию предметов, призванных помочь юноше, старающемуся добиться любви девушки [23].

Коллекция платочков, отданных девушкой юноше, состоит из платочка в гвоздики, платочка в лилии и др.: chusteczki w gwoździki, w lilije/ jedwabnej chusteczki i chusteczek w gwoździki, z gwiazdami, z ruteczką, z leliją [26].

В свадебных песнях [14], песнях ухаживания [25] гвоздика появляется в коллекции с четырьмя ромашками, розмаринами, двумя веточками мирта, четырьмя розочками (z czterema rumiankami, rozmarynami, dwiema gałęziami mirtu, czterema różyczkami) [14], čëи четырьмя фиалками, двумя розочками (czterema fiołkami, dwiema różyczkami) [25], âďлетенными в венок невесты / девушки и выпадающими из венка после (предвещаемой) потери невинности. Коллекция символов невинности дополняется называнием трав и гвоздики (ziela i G.), растущих в саду девушки [22]. Невеста, прощаясь с домом, благодарит розмарин и гвоздику (dziękuje rozmarynowi i goździkowi) [11].

Красная гвоздика и синяя фиалка (fijołeczek modry) составляют коллекцию цветов, вырастающих на могиле отца/ матери [29].

На могиле девушки-детоубийцы вырастают гвоздики, розы, лилия, вербена, фиалка, васильки, желтый цветок (G., róży kwiat, leluja, choina, śliczny kwiat, werbinka, fijołek, bławaty, żółty kwiat) [33].

Возле девушки в гробу кладут белые лилии и красные гвоздики (białe lilie i czerwone goździki) [35].

Оппозиции. Гвоздика противопоставляется траве [5]. Гвоздика и травы противопоставляются как цветок : не-цветок [7]. По признаку красивый : некрасивый, молодой : старый гвоздика (naliczek) контрастирует с полевым грибом (policzkiem) [13].

По признаку места появления – на мосту : под мостом – гвоздика находится в оппозиции к белому/ синему цветку / белому камню (biały/ modry kwiatek/ bioły kamień) [32].

В обрядах гвоздика противопоставляется платку, венку. После того, как невесте снимали платок/ венок и расплетали волосы, ей в волосы вплетали розовую гвоздику (różowy G.) (ŁSE 1978: 63; LL 1969-1971: 50).

С точки зрения периода цветения гвоздика контрастирует с розой: гвоздика цветет долго, а роза – недолго (ŁSE 1981: 103).

В ряду цветов, которыми девушка засеяла несколько садов, гвоздика противопоставляется другим цветам (turkom, szarańcom, szaleju) по принципу негативной градации [17]. Гвоздика (nalik), выступая эквивалентом красоты (dzieweczek jako obrazików), находится в оппозиции к “серячкам” [szarańce], являющимся эквивалентами уродливости (chłopaków oberwańców) [30].

Происхождение. Согласно легенде, белая гвоздика (biały G.) появилась из слез святой Кинги, а красная (czerwony G.) – из капель ее крови [36].

Указание на происхождение гвоздики от капель крови Иисуса заключено в одном из ее названий, а именно, в названии jezësovå krevka (Rogowska 1998: 52-53).

Вид. Самой яркой чертой вида гвоздики являются цветы красного цвета: czerwonego koloru [1, 3, 7, 8, 12, 16, 20, 22, 28, 29, 35, 36]; pónsowe ‘пунцовые’ [23]; koloru biskupów i kardynałów ‘цвета епископов и кардиналов’ [37].

Реже встречаются белые (białe [23, 36]), золотистые (złociste [23]), синие (modre [32]), розовые (różowe (ŁSE 1978: 63)) ăâоздики.

Свойства. Одной из самых выразительных черт гвоздики является ее сильный запах, поэтому гвоздика часто определяется как душистая (woniący/ pachnący G.) или выступает в сочетании с глаголом zawonieć ‘запахнуть’, который также подтверждает наличие у гвоздики названной черты [6, 8, 12, 15, 19, 27, 31].

Гвоздики определяются как красивые: ładne, piękne, śliczne [2, 8, 9, 16, 24].

Зафиксированное сочетание krakowskie G. [12] указывает на высокую оценку цветка (ср. сочетание krakowska robota ‘хорошая работа’ i warszawska robota ‘плохая работа’).

Части. Обычно в гвоздике не выделяют составляющих частей, за исключением ситуации смерти возлюбленного, которая делает невозможным осуществление любви. Тогда говорят, що гвоздики не расцвели, потому что ‘смерть забрала их головы, могильщики подкопали им корешки, а девушки собрали цветочки’: śmierć im odebrała głowy, Grobarze korzonki podkopali, Panienki kwiateczki pozbierały (Pieś Śl 1927: 1: 372).

Количество. Частое использование в текстах грамматической формы единственного числа может свидетельствовать как о восприятии гвоздики как отдельного цветка, так и о сборном восприятии цветов этого сорта. В саду девушки может цвести один цветок (karafioł [напр., 10]), два цветка (dwa naliki [22]), а также много гвоздик, то есть неопределенное количество цветов, на что указывает использование формы множественного числа (goździki/ karafioły/ naliki, [напр., 3, 4 и т. д.]). Большое количество гвоздик также может называться при помощи сочетания ‘сад гвоздик’: ogródeczek nalików [17].

В венке девушки появляется один цветок гвоздики [14, 25]. На мосту также цветет одна гвоздика [24, 32].

Действия, процессы, состояния. Гвоздика растет (rośnie [4, 7, 10, 15, 24, 32]); цветет (kwitnie [4, 7, 10, 18, 28, 30, 37]); не расцветет из-за смерти возлюбленного (nie rozkwitnie [34]); пахнет (pachnie, wonieje [6, 19, 27, 31]); распускается на голове девушки (rozwija się [14a, 25]); вылетает из венка (wylatuje z wianka [14, 25]); вырастает на могиле отца/ брата/ девушки-детоубийцы (wyrasta na grobie ojca/ brata/ dziewczyny-dzieciobójczyni [29, 33]); поет днем (śpiewa [37]).

Воздействие. Воздействие гвоздики связано с ее наиболее выразительной чертой – сильным ароматом. Благодаря этому запаху у юноши, проходящего возле сада девушки, появляется желание жениться [6, 19], болит сердце из-за отсутствия возможности быть рядом с любимой девушкой [19, 31].

Гвоздика, выросшая на могиле девушки-детоубийцы, вызывает слезы братика, сестренок, парней, Ясика (braciszka, siostrzyczek / młodzików/ Jasiczka [33]).

Гвоздика (karafijoł), растущая в саду девушки, должна защитить ее от побоев мужа [10].

Переживания. Гвоздика в крестьянской поэзии тоскует ночью (smuci się nocą [37]).

Объект. Девушка сеет гвоздики (sieje [17]); голубь может сломать гвоздику (może złamać [21]); ęонек может ее затоптать (może zdeptać [22]).

Подружки собирают гвоздики, которыее вылетели из венка невесты (zbierają [14b]).

Адресат. Гвоздика выступает в роли адресата высказывания невесты, которая, прощаясь с домом, благодарит розмарин и гвоздику [11].

Применение, использование, орудие. Гвоздика используется как афродизиака, является средством, которое должно помочь добиться любви, используемым как девушками, так и юношами. Девушки сеют гвоздики, чтобы побудить перней к любви [17], а парни носят под окошко девушкам красные яблочки и белые/… гвоздики/ дарят гвоздики, чтобы девушки поддались их уговорам [23, 24].

Гвоздика используется в летних обрядах, а именно в обрядах окончания жатвы (см. выше коллекции и комплексы), в свадебном обряде как украшение наряда невесты, подружек (см. выше коллекции и комплексы), а также в погребальном обряде: гвоздику кладут рядом с девушкой в гробу [35].

Гвоздику освящают на праздник Матери Божьей Злаковой (MAAE 1908: 120; ŁSE 1963: 113; PSL 1971: 4: 246).

Девушки вплетали гвоздику в волосы (см. выше коллекции и комплексы).

Засушенными и сжигаемыми травами, к которым относится и гвоздика, отгоняют ведьм (Wisła 1903: 327); ňî же (ZWAK 1881: 120) (см. выше коллекции и комплексы).

Локализация, локализатор. Гвоздика растет/ цветет в саду (w ogrodzie) [3, 6, 7, 10, 17, 18, 21, 22, 31] / на грядке (na grzędzie) [11]; за воротами (za wrotami) [6, 19, 31] / во внутреннем дворе (na dziedzińcu) [3, 4] / перед двором (przede dworem) [4] / во дворе (we dworze) [6, 19] / перед дворцом (przed pałacem) [3, 4] / под сельским домом, возле плота из жердей (pod wiejską chatą, przy płocie z żerdzi) [37] / ďод окошком (przed okienkiem) [4, 23]; на поле (na polu) [4, 30]; от края до края (od buczku do buczku) [7]; на лугу (na łące) [15]; âблизи корчмы (w pobliżu karczmy) [19]; на мосту (na moście) [24, 32]; на могиле (na grobie) [29, 33]; в Розбарке (w Rozbarku) [31].

Также гвоздики растут в горах, поэтому их причисляют к горным цветам: szarotki, goździki górskie, goryczki itp. (Orli Lot 1948: 143).

Гвоздики могут находиться в коробочке с венком [12], могут быть вплетены в венок [14, 25].

Гвоздику кладут в гроб девушке [35].

Гвоздика-сыночек (= жених) (G.-syneczek) [= kawaler]) распускается на сердце девушки [28].

Цветущая / красная гвоздика свидетельствует о присутствии в доме девушки на выданье [5, 6, 7, 8, 10, 11, 17, 18, 19, 21, 22, 30, 31], в других же текстах – парня/ сыновей/ барина/ графа, будучи воплощением мужественности [3, 4].

Время. Название jim dłëži tim lep’ė ‘чем дольше, тем лучше’ связано с длительным периодом цветения гвоздики (Rogowska 1998: 54).

Эквивалентность. Гвоздики выступают в качестве эквивалента соловьев, коней, усов (как символы мужественности) [3, 4].

Гвоздика как символ невинности рассматривается в тесной связи с другими цветами венка девушки: rumiankami, rozmarynami, gałęziami mirtu, różyczkami [14]; fijołeczkami i różyczkami [25]. Ýквивалентными с точки зрения этого же символического значения являются платочки в гвоздики и т. д. (chustka w gwoździki z chustkami w lilije, jedwabną chustką, chustkami z gwiazdami, z ruteczką [26]). Â свою очередь названные два ряда эквивалентов являются эквивалентными по отношению друг к другу.

Гвоздики эквивалентны некоторым другим цветам (ruta, turki, szarańce, szalej, polej), побуждающим парней к любви [17].

Расцвевшие гвоздики являются эквивалентами красоты девушек-картинок (dziewczyn-obrazików) [30].

Взаимозаменимы такие цветы: gwoździczku/ g(w)oździczkach/ róży kwiecie/ leluji/ choinie/ śłicznym kwiecie/ werbince/ fijołku/ bławacie/ żółtym kwicie,- растущие на могиле девушки-детоубийцы [33].

Символика. Гвоздика является символом мужественности [3, 4, 23, 27]; красоты юноши [1, 20].

Гвоздика также символизирует женственность-невинность [5, 6, 7, 11, 12, 14, 17, 18, 19, 21, 22, 25, 31, chustka w G. 26], которая может быть утрачена: голубь может сломать гвоздику [21]; конь может растоптать гвоздику [22].

Гвоздика выступает символом красоты и молодости девушки [13, 30]. Она (karafijoł) символизирует красоту парня, не исключающую его агрессивности [9, 28], и в то же время является символом невиновности женщины, защищая ее от агрессии [10].

Гвоздика – символ любви [24, 32] (гвоздика не расцветет, если любовь не может осуществиться [34]). Красная гвоздика в коллекции с желтым тюльпаном является символ влюбленных [8, 16].

В свадебных песнях подружки собирают гвоздики, вылетевшие из венка невесты [14b], что символизирует то, что они перенимают ее роль.

Полевые гвоздики (goździki polowe, zwane smółką) в венках, которые плетут на св. Яна, символизируют терпеливость (Wisła 1894: 823).

В народных текстах гвоздика также появляется как символ преждевременной смерти [29, 33, 35].

Белая и красная гвоздика на похоронах Гжегожа Пшемыка выступали в символической роли как с точки зрения цвета, так и формы: Ktoś podnosi do góry dwa goździki – biały i czerwony – które rozchylają się w boki tworząc V (‘Кто-то поднимает вверх две гвоздики – белую и красную – они раздвигаются в стороны, образуя V’) (PSL 1994: 1-2: 88).

ДОКУМЕНТАЦИЯ

ПОСЛОВИЦА

1 – Czyrwióny jak gwoździk (‘красный как гвоздика’) (Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich 1969: 30).

ЖАТВЕННЫЕ ПЕСНИ

2 – Dziedzic (ładny) jak karafijoł/ nolik/ [= goździk] (‘áарин (красивый) как гвоздика’)

A ten nasz pan dziedzic ładny jak karafijoł. Wstawić go do wody, Będzie się rozwijoł (ŁSE 1962: 155); âар.: A nasz jaśnie pan, kiej karafijoł, Siad na konika, po polu wywijoł (Wisła 1900: 72); Przede dworem stoi palik, Nasz wielmożny dyby nolik [goździk]! (Kolberg 1965: 39: 70).

3 – Na dziedzińcu/ w ogródeńku czerwone goździki – a) u pani/ państwa dzieci jak słowiki; b) u pana wrone koniki (‘во дворе/ в саду красные гвоздики – a) у барыни/ у господ дети как соловьи; b) у барина вороные кони’)

a. A na dziedzińcu czerwone goździki, Naszej pani dzieci, to kieby słowiki (Kolberg 1964: 28: 108-109); вар.: A w ogrodeńku cyrwone goździki. U naszej pani dzieci jak słowiki (Dworakowski 1964: 181); Przed naszym pałacem kwitną goździki, Naszego państwa synowie, gdyby słowiki (MAAE 1912: 65).

b. A w ogrodeńku cerwone goździki, U nasego pana wrone koniki (Wisła 1901: 14).

4 – Przede dworem/ pałacem/ okienkiem/ ... rosną/ kwitną gwoździki – Jaśnie Pan/ Jaśnie Hrabia/ ... kręci wąsiki (‘перед двором/ дворцом/ окошком/… растут/ цветут гвоздики – Вельможный Пан/ Вельможный Граф/… крутит усики’)

Przede dworem, przed pałacem Rosną gwoździki, Przechodzi się nasz Jaśnie Pan, kręci wąsiki (MAAE 1912: 62), вар.: Przed naszym pałacem kwitną goździki, Nasz Jaśnie Pan stoi w oknie, kręci wąsiki (MAAE 1912: 65); Przede dworem, przed okienkiem, kwitną goździki, Przechodzi się Jaśnie Hrabia, kręci wąsiki (MAAE 1906: 54); ... gwoździki, Wychodzi przed dwór jegomość, pokręca wąsiki (Wisła 1889: 518); A na naszém na dziedzieńcu, kwitną goździki, A już-ci nasz pan wielmożny, kręci wąsiki (Kolberg 1963: 10: 211); вар., идентифицируемый как песня ухаживания: Da o na tym Turskiem polu Rozkwitają g(w)oździki, Uwija się ten kochanek, O i wykręca wąsiki (ZWAK 1884: 81).

СВАДЕБНЫЕ ПЕСНИ

5 – W ogródeczku panny trawka nie goździki (‘в садике девушки травка не гвоздики’)

W mojém uogruódecku Trávka nie gwozdyki, Przyjézdzáj, Jasiéjku, Napasies kuóniki (Bąk 1958: 14), ňŕм же вариант, идентифицируемый как песня ухаживания.

6 – Kiedy kawaler mijał ogród/ wrót/ dwór, zawoniał mu karafijoł (‘когда юноша проходил возле сада/ ворот/ двора, он почувствовал запах гвоздик’)

A jak ci ja ogród mijał, Zawoniał mi karafijoł; Chodziłem w około, Serce me płakało, Bo nie miało pociesenia. A ja ta jesce raz pójde, i o córuś mówić będę: -Mamecko, tatecko, Dajciez mi córecke (Federowski 1888: 61); Kiedych já tam wrót pomijáł, Zawoniáł mi karafioł; Tak mi pieknie woniało, Aż mi serce bolało (ZWAK 1885: 192), вариант, идентифицируемый как древняя верхнесилезская песенка: Kiedy ja ten dwór mijał, Zawoniał mi karafioł, W około, w około. Jeszcze ja tu raz pójdę, Ojcu, matce mówić będę I prosić i prosić (Gallus 1892: 63), вар. см. как песня ухаживания [19], как баллада [31].

7 – W ogródeczku/ przede dworym/... panny (rozkwitły/...) czerwone/... goździki/ naliki – kawaler/ brat/... zaprzęga koniki (‘в садике/ перед двором/… девушки (расцвели/…) красные/… гвоздики – жених/ брат/… запрягает коней’)

W tym moim uogrodzie rozkwitły goździki. Zaprzągajże, Jasiu, te gniade koniki (Wielkopolskie śpiewki ludowe 1957: 274); âŕр.: W moim ogródeczku wyrosły goździki... (Adamowski 1994: 131-132); ... wyrosły goździki... (Niebrzegowska 2000: 40; TN Susice woj. Zamojskie 1975: 134 A nr 16); ... zakściały naliki [=goździki]... (Kolberg 1966: 40: 204-205; Steffen 1931: 1: 4); ... zakrzciały goździki... (Kolberg 1964: 27: 189); ... zakwitli goździki... (TN Rachanie 1978: 298/21); ... czerwone goździki... (Kolberg 1964: 28: 226; Kolberg 1963: 24: 223, 250, 290-291; Kolberg 1964: 22: 47; Kolberg 1963: 26: 131; Kolberg 1963: 12: 71; Kolberg 1974: 49: 445-446; Wisła 1899: 98; Wisła 1904: 543; Wisła 1896: 497; Gawron 1971: 82; TN Kowale Oleckie, gm. Kowale Oleckie, woj. Suwalskie 1992: 799B; Pauli 1973: 147; ZWAK 1878: 49; LL 1965: 4: 10; Wasilewski 1889: 170-171; Świętek 1893: 145; Roger 1976: 142; Wisła 1899: 535); ... polowe gwoździki... (ZWAK 1891: 116); вариант, идентифицируемый как свадебная песенка: ... cerwone gwoździki, Zaprzęgaj, zaprzęgaj, bracisku, te siwe koniki (Pleszczyński 1892: 64-65); âариант, идентифицируемый как семейная песня: ... w ogródku gwozdziki... (Lompa 1970: 160); вариант, идентифицируемый как песня ухаживания: ... czerwone gwoździki... (MAAE 1912: 122); вариант, идентифицируемые как баллады: ... cerwone gwoździki... (Pieś Śl 1927: 1: 187); Od buczku do buczku rosną mi gwoździczki – Zaprzęgaj Janiczku te bronne koniczki. Jakoż ich zaprzęgać, kie mi się gmatają, Tą moją kochanką ludzie odmawiają (Pieś Śl 1927: 1: 187); Oj zakwitało ziółko – da czerwone goździki, A zakładaj Jasieńku – da te wrone koniki (Kolberg 1964: 23: 187); вар.: Zakwitało ziółko, Czerwone goździki (gwoździki), Zaprzęgaj fornalu, Te siwe kóniki (Kolberg 1963: 10: 315); Naszej młodej pannie Ziółko rozkwitało: Czerwone gwoździk... (Szlakiem kozła lubuskiego 1954: 102); Oj i ziółko zakwitało. Oj i nie ziele to było,- Oj i czerwone goździki, Oj i zaprzęgaj sarwary [kochanek], Oj i te wrone koniki (Kolberg 1963: 11: 59); Zielony majeron, czerwone gwoździki, Zaprzągaj woźnica te moje koniki (MAAE 1912: 134); вариант, идентифицируемый как песня ухаживания: U nasze maciczki czerwione gwoździczki, Podcinej, syneczku, cisawe koniczki, Hej! Cisawe koniczki (Pieś Śl 1938: 2: 298).

8 – Czerwone/ śliczne gwoździki/ goździki, żółte/ białe/ piękne tulipany – gdzie się obraca/ podział ... kochany (‘красные/ красивые гвоздички, желтые/ белые/ красивые тюльпаны – где вращается/ куда делся… любимый’)

Czerwone gwoździki, żółte tulipany, Gdzie mi sie obraca mój jasio kochany? Żeglarze, żeglarze, co gwiazdy liczycie, O mojém kochaniu jeśli wy nie wiécie? (Kolberg 1967: 46: 16-17 (свадебный краковяк)); вар.: Cerwone goździki, biáłe tulipany! Oj, gdzieżeś mi sie podział, Jasieńku kochany? Wzięni mi cie, wzięni żeglarze na morze (Wisła 1902: 694); Śliczne gwoździki, piękne tulipany, gdzież mi się podział, mój Jasiu, kochany? Czyli cię wzięli żęglarze na morze, Że się me serce utulić nie może? Astrologowie, co gwiazdy liczycie, Czyli o moim kochanku nie wiecie? (Udziela 1924: 128); вариант, идентифицируемый как песня ухаживания [16].

9 – Kawaler ładny jak karafijoł, ale może bić przyszłą żonę (‘ćених красивый, как гвоздика, но может бить будущую жену’)

Ładnyś Jasio, ładny Kieby karafijoł, Szłabym ja za ciebie, Zebyś mnie nie bijoł (Ciszewski 1887: 91; ZWAK 1886: 277); вар.: Ładnyś Jasiu, ładny Kieby karafijoł, Słabym ja za ciebie, Zebyś mnie nie bijał (Federowski 1888: 83); Ładnyś, Franuś, ladnyś, kieby karafioł; Posłabym za ciebie, zebyś mnie nie bijoł (Polaczek 1892: 198); вариант, идентифицируемый как песня ухаживания: Ładnyś Jasiu, ładny, Tak jak karafijoł, Posłabym za ciebie, Zebyś mnie nie bijoł (Albośmy to jacy tacy 1976: 28); вариант, идентифицируемый как краковяк: Ładnyś Jasiu, Ładny, kieby karafioł: Posłabym za ciebie, zebyś mnie nie bijáł (Świętek 1893: 262); âариант, идентифицируемый как простонародная песня: Ładnyś Jasiu, ładny, żeby karafijáł! Kochałaby ja cie, zebyś mnie nie bijał. (Wisła 1894: 146).

10 – W ogródeczku panny rośnie/ kwitnie karafijoł – panna prosi przyszłego męża, żeby jej nie bił (‘â садике девушки растет/ цветет гвоздика – невеста просит будущего мужа, чтобы он ее не бил’)

W moim ogródeczku rośnie karafijoł, Pamiętaj Jasieńku, żebyś mnie nie bijoł (Witkoś 1977: 184), вар.: W moim ogródeczku Kwitnie karafijał. Poszłabym za ciebie, Żebyś mnie nie bijał (Wisła 1904: 195); âариант, идентифицируемый как песня ухаживания: W ogródeczku karafijał. Nie będzie mnie Jasio bijał. Karafijał nie pomoże, Bo mnie Jasio wybić może (Kolberg 1961: 1: 432).

11 – Panna młoda dziękuje rozmarynowi i goździkowi na grzędzie (‘невеста благодарит розмарин и гвоздику на грядке’)

Dziękuję ci rozmarynie I goździku mój na grzędzie, Któż cię sadzić będzie, Kiedy mnie nie będzie? (Łęga 1960: 166).

12 – Czerwone/ pachnące/ ... goździki/ gwoździki w pudełeczku z wieńcem a) znajduje kawaler/ drużbowie/... b) wiezie panna młoda – kawaler zaprzęga koniki (‘красные/ душистые/ … гвоздики в коробочке с венком a) находит жених/ бояры/… b) везет невеста – жених запрягает коней’)

a. Jechał-ci ja jechał krakowskim gościeńcem, Nalaz-ci ja nalaz pudełecko z wieńcem. A w tém pudełecku cerwone goździki,- Zaprzęgaj-ze Jasiu, cisawe koniki (Kolberg 1963: 18: 116); вар.: ... A w tem pudełeczku Czerwone goździki... (Wisła 1904: 199); ... A w tem pudełeczku Czerwone gwoździki... (Ciszewski 1887: 47); ... W tym pudełecku ćwioraki goździki... (Kolberg 1968: 44: 402); Jechali druzbowie cysarskim gościńcem, Znaleźli pudełko z pozłocistym wieńcem. A juz w tym pudełku pochnące gwoździki, Zaprzągoj, Jasieńku, cisawe koniki (Kolberg 1968: 44: Gór 171); Jedziemy, jedziemy, Gościńcem wybitym Będzie nam się miechtać [błyszczeć] Pudełeczko z wieńcem. A w tem pudełeczku Mosiężne gwoździki Zaprzęgaj Jasińku Cisawe koniki (Ciszewski 1887: 47-48); вариант, идентифицируемый как песня ухаживания: Jakech jo szoł do dom szombierskim gościńcem, Znodech jo pudełko z pozłoconym wieńcem. A w tym pudełeczku woniące gwoździki... (Pieś Śl 1938: 2: 619); âŕриант, идентифицируемый как песня ухаживания: Jechali druzbowie do góry gościeńcem – [...] Znaleźli pudołko – znaleźli pudołko z malowanym wieńcem. – Cóz tam w tém pudołku? – cerwone gwoździki: “Zaprzągáj Jasieńku – cisawe koniki” (Świętek 1893: 205); âариант, идентифицируемый как жатвенная песня: Jechołem se jechoł Cysorskim gościjcem, Znalazłem se znaloz Pudełecko z wiejcem. A w tym pudełecku Cerwone gwoździki, Zaprzęgoj Jasieniu Cisawe koniki (MAAE 1900: 173).

b. Beńdzie gąsiór gęgoł, A gąska gęgała, Beńdzie moja córuś Z paradóm jechala. Jedzie óna, jedzie Kościelnym gościńcym, Przytula da sobie Pudełeczko z wińcym. Na tym pudełeczku Krakowskie guoździki, Zaprzųgaj zaprzųgaj Te kare kóniki (Krzyżaniak 1974: 1: 93), âар.: Jedzie óna, jedzie Kościelskim gościńcym Przytula da sobie Pudełeczko z wińcym. Na tym pudełeczku Krakowskie guoździki, Zaprzųgaj, zaprzųgaj Te kare koniki (Krzyżaniak 1974: 1: 93).

13 – Panna młoda idzie do taneczka jako naliczek [=goździk], a młody stoi jak policzek [=polny grzyb] (‘невеста идет в танец как гвоздичка, а жених стоит как полевой гриб’)

Ona [najmilejsza] idzie do taneczka jako lelija, A on stoi za dźwerzami jako bestyja. Ona idzie do taneczka jako róży kwiat, A on stoi za dźwerzami – nie żądzień mu świat. Ona idzie do taneczka jako naliczek [goździk], A on stoi za dźwerzami jako policzek [polny grzyb]. Ona idzie do taneczka jako szaraniec [kwiat], A on stoi za dźwerzami jak odrapaniec. Ona idzie do taneczka jako przypołudnik (kwiat), a on stoi za dźwerzami jako obłudnik (lub:) jako odludnik (Kolberg 1966: 40: 234-235); вар.: (Kolberg 1966: 40: 532-533).

14 – Z wianka panny młodej wypadają a) śtyry rumienecki/ śtyry rozmaryny, pionty karafijoł/ dwie gałązek mirtu i ten karafijoł, b) goździczki, c) cztery rózyczki, piąty karafioł (‘из венка невесты выпадают a) четыре ромашки/ четыре розмарина, пятая гвоздика/ две веточки мирта и эта гвоздика, b) гвоздички, c) четыре розочки, пятая гвоздика’)

a. Juz to po sprawie po sprawie, Utopiłaś swój wianecek W dłutowskim stawie. Oj i sięgaj-ze go, sięgaj Da i prawą rącką do dna, A jeźli go dostanies, da to ś go jesce godna. Oj i dostała, dostała, da ale juz nie cały; Oj i śtyry rumienecki da ś niego wyleciały. Oj śtyry rumienecki da piąty karafijał, Da co mi sie na głowie da jak róza rozwijał (Kolberg 1964: 23: 167-168); вар.: ... O i śtyry rozmaryny, o i s niego wyleciały, O i pionty karafijoł... (Wisła 1899: 536); ... Dwie gałązek mirtu i ten karafijoł. Co się w jej wianeczku najpiękniej rozwijał (TN Bychawka, gm. Bychawa 1977: 211 A/120); похоже: (Kolberg 1963: 18: 98).

b. Schylaj sie Kasiu we drzwicki, Lecą z wianecka goździcki. Dyć ja się ta schylała, schylała Druchenka mi je zbierała (Kolberg 1963: 18: 99); A schyl – ze sie młoda panno we drzwicki, Pozbierajze z twego wianka goździcki. A mam – ci ja druchenecek tak wiele, Pozbierają z mego wianka to ziele (Kolberg 1964: 23: 171).

c. Obejrzyj się Maniu na Bibickie skały, Jak tam twój wianeczek wiozą już nie cały. Oj wiozą, oj wiozą, ale już nie cały, Bo cztery rozyczki z niego wyleciały. Oj cztery rózyczki, piąty karafioł, Już ci się wianeczek nie będzie rozwijoł (Albośmy to jacy tacy 1976: 422).

ЛЮБОВНЫЕ ПЕСНИ, ПЕСНИ УХАЖИВАНИЯ

15 – Na łące rosną kwiaty/ maki, chabry, gwoździki pachnące (‘на лугу растут цветы/ маки, васильки, душистые гвоздики’)

Rosnom sobie na łące, na łące Kwiaty, chabry i gwoździki pachnące, Kwiaty, chabry i gwoździki pachnące (TN Zalesie 1994: 910 B/1); вариант, идентифицируемый как семейная песня для детей: Rosno sobie kwiatki na łące, na łące, Maki, chabry, goździki pachnące (TN Szyszki gm. Stoczek Łukowski 1978: 303A/30).

16 – Czerwone/ piękne/ śliczne/ piękniejsze/ gwoździki, białe/ żółty/ śliczne/ piękne tulipan(y) – gdzie się podział/ obraca... kochany (‘красные/ красивые/… гвоздики, белые/ желтые/ красивые тюльпаны – куда делся/ где вращается… любимый’)

Czerwone gwoździki, Białe tulipany,- Gdzieżeś mi się podział Jasińku kochany? (Roger 1976: 85); вар.: (MAAE 1908: 192; Krzyżaniak 1974: 1: 208; Pieś Śl 1938: 2: 505); âŕриант, идентифицируемый как баллада (Pieś Śl 1927: 1: 354); âŕриант, идентифицируемый как краковяк (Wisła 1902: 694); Cerwony gwoździku, zółty tulipanie... (Świętek 1893: 221); Piękne gwoździki, śliczne tulipany, gzieżeś, ach, gdzieżeś, Jasiu mój kochany? (TN Zemborzyce, gm. Konopnica 1978: 261 B/30; ŁSE 1980: 143; Kolberg 1963: 12: 123); Śliczne goździki, Piękne tulipany... (Kolberg 1962: 3: 307; Kolberg 1978: 57: 143; Kolberg 1962: 6: 145; Kolberg 1968: 44: 402; Kolberg 1962: 6: 145-146; Kamieński 1936: 117, 279; Konopka 1974: 117); Piękniejse goździki niźli tulipany, A gdzie z ty pojedzies, janecku kochany? (Kolberg 1966: 40: 365); Gwoździki, gwoździki, Piękne tulipany... (Pieś Śl 1938: 2: 505); Gwoździki, gwoździki, śłiczne tulipany... (Pieś Śl 1938: 2: 504); âар.: Czerwone gwoździki, piękne tulipany – Kajżeś mi się podział, Jasienku kochany? (Pieś Śl 1927: 1: 353), âŕр. см. как свадебная песня [8].

17 – Dziewczyna (nasiała) ogród / kilka ogrodów ruty/ turków/ szarańców/ szaleju/ poleju i ogród nalików/ gwoździków jako zachętę dla kawalerów (‘äĺвушка (насеяла) сад/ несколько садов руты/ … цикуты/ … и сад гвоздик для привлечения женихов’)

Oj cztéry ogródeczki Da i saméj ruteczki, Da a piąty nalików [=gwoździków] Dla pańskich fornalików (ZWAK 1882: 120); вар.: Oj, nie mój ogródeczek, da, bo m go nie grodziła, Oj, ino ziółko moje, da, bo m go nasadziła. Oj, cztéry ogródeczki, da, i saméj ruteczki Da, a piąty nalików [=goździków] Dla pańskich fornalików. A szósty i turków [błękitny kwiat], Da, dla tych wiejskich szurków (schurken) [hultaje], A siódmy szarańców [szary kwiat] Dla pańskich oberwańców, A ósmy i szaleju dla ciebie, psie złodzieju (Kolberg 1969: 41: 51); Nasiała ruteczki cztery ogródeczki, A piąty poleju przed ciebie, złodzieju. A szósty szarańcu dla ciebie, urwańcu, A siódmy nalików dla tych pacholików (Kolberg 1966: 40: 220-221).

18 – W ogródku panny zakwitły goździki (‘â ńадике невесты расцвели гвоздики’)

W moim ogródecku zakwitły goździki: Przyjedź Jasiu, przyjedź, napasies koniki. W moim ogródecku tráwka, nie pszenicka: Przyjedź Jasiu, przyjedź, napasies konicka (Świętek 1893: 267).

19 – Kiedy kawaler mijał dwór/ wrota/ karczmę, zawoniał mu karafijoł (‘когда парень проходил возле двора/ ворот/ корчмы, он почувствовал запах гвоздики’)

A gdy ja tam ten dwór mijał, Zawoniał mi karafiał. Wokoło, wokoło, me serce płakało, Iże nie ma pocieszenia (Lompa 1970: 245); вар.: Kiedych ja te wrota mijał Zawoniał mi karafijoł. Szedłech tam wokoło, Serce mnie bolało, Ize musę masierować (Lompa 1970: 269); A gdy ja te wrota mijoł, Zawónioł mi karafijoł, A tak mi to wóniało, Aż mie serce bolało, Jakby mi go łuz przebijoł (Pieś Śl 1938: 2: 190); Kiedym ja ten dwór mijał, Zawoniał mi karafijoł Wokoło, wokoło. Jeszcze ja tu raz pójdę, Ojcu, matce mówić będę I prosić i prosić: Taciczku i matuchno, Dajcie mi waszą ceruchnę Nadobną, nadobną (Pieś Śl 1938: 2: 191); Gdy jo przez ty wrota mijoł, Zawonił mi karafioł, Jak mi tam wóniało, Serce mie bolało, Aże sie mi płakać chciało (Pieś Śl 1938: 2: 191); Jak ci ja se karczmę mijał, Zapachniał mi karafijoł, Zapachniał w około, Serce moje płakało, Ze nie widzi pocieszenia (Ciszewski 1887: 105); Jak ci ja se karczmę mijał, Zapachniał mi karafijoł, Zapachniał w około, Serce moje płakało, Że nie widzi pocieszenia (ZWAK 1886: 291); вар. см. как свадебная песня [6], как баллада [31].

20 – Chłopiec czerwony jak g(w)oździczek/ czierwióny gwoździcziek (‘парень красный, как гвоздичка’)

Orze nimi syneczek, Czerwony jak goździczek (Pieś Śl 1938: 2: 223; Pieśni ludowe Śląska Opolskiego 1963: 93); âариант, идентифицируемый как баллада: Orał nimi Janiczek, Tyn czierwióny gwoździcziek (Pieś Śl 1927: 1: 197).

21 – Dziewczyna prosi, aby gołąb nie latał w ogrodzie, żeby nie złamał goździka (‘äевушка просит голубя не летать в саду, чтобы он не сломал гвоздику’)

Hola! Hola! Siwy gołombecku, Nie lotaj mi w mojem łogródecku, Bobyś złomoł goździcek, Łobiłby mnie taticek (Pieś Śl 1938: 2: 727); âариант, идентифицируемый как баллада: Siocha, siocha, siwy gołąbeczku, Nie siadaj mi w moim ogródeczku, Boś mi złamał gwoździczek, Obiją mnie taticzek (Pieś Śl 1927: 1: 528).

22 – Kawaler prosi dziewcynę, by puściła konika do sadu, – dziewczyna obawia się, że konik zdepcze jej ziele i naliki czerwoniusieńkie (‘юноша просит девушку пустить коня в сад – девушка опасается, что конь затопчет ей травку и красненькие гвоздики’)

Kiedy ja była u swej mateczki, Kściały [kwitły] mnie liczka jak dwa kwiateczki. Oj, kściały, kściały, teraz zbladniały, Za swego kochanka tak bardzo struchlały. Moja najmilsza, bądź że mi rada, Puść mi konika do twego sada. Oj, wpuszczę, wpuszczę, ale niewiele, Bo mi podepcé w sadeczku ziele. Oj, ziele, ziele, zieleniusieńkie; Te dwa naliki czerwoniusieńkie (Kolberg 1966: 40: 207-208).

23 – Kawaler ubiegający się o miłość dziewczyny, nosi jej czerwone jabłuszka i białe/ pónsowe/ złociste goździki (‘юноша, добивающийся любви девушки, носит ей красные яблочки и белые/ пунцовые/ золотистые гвоздики’)

Jak mu nie otworzyć, kiej tak ładnie prosi, Czerwone jabłuszka pod okienko znosi. Czerwone jabłuszka i białe goździki, Zaprzęgaj ty Janku te kare koniki (TN Kazimierz Dolny 1995: 984 B); вар.: ... Czerwóne jabluszka, pónsowe guoździki... (Krzyżaniak 1974: 1: 234); âариант, идентифицируемый как песня для юношей: ... Czerwone jabłuszka, złociste gozdyki... (Kotula 1976: 434).

24 – Kawaler chce podarować kochanej piękny karafijoł, który rośnie na ... moście (‘юноша хочет подарить возлюбленной красивую гвоздику, которая растет на… мосту’)

Oj na krakowskim moście Piękny karafijoł rośnie. Ja tam pójdę, ja go urwię, Swej kochance go daruję (Pieś Śl 1938: 2: 710); Na tym raciborskim moście Piękno karafijo rośnie. Pojdy sobie jedna urwać, Mej lubej ją darować. Cóż mi z tego podarunku, Kiedy juz po mojim wianku. Z majerónku zielonego, Ze soudecka zerwanego (Pieśni ludowe Śląska Opolskiego 1963: 162); вариант, идентифицируемый как баллада: Na tym raciborskim moście, Piękny karafijoł rośnie. Joćbych go tyz se chcioł urwać, Mej miluśkiej podarować (Pieś Śl 1027: 1: 511).

25 – Z wianka dziewczyny wypadają cztery fijołeczki, jeden karafijoł (/pionty kalafijor) / dwie białe różyczki, trzeci karafijoł (‘из венка девушки выпадают четыре фиалочки, одна гвоздика (/пятая гвоздика) / две белые розочки, третья гвоздика’)

Straciłach wióneczek pod zielónóm miedzóm. Wolorze, wolorze, coście woły paśli, Straciłach wióneczek, kieryście go naśzli?.. W jaworowym lesie wodziczka go niesie... ale już nie cały, Sztyry fijołeczki ś-niego wyleciałly. Sztyry fijołeczki, jedyn karafijoł, Co się na mej głowie piekniutko rozwijoł (LL 1957: 4: 45); вар.: ... Śtyry fijołecki, pionty kalafijor... (Mika 1934: 33); ... Sztyry fijołeczki, Piąty karafijoł... (Pieś Śl 1938: 2: 640); ... Cztery fijołeczki, jeden karafijoł... (Pieś Śl 1938: 2: 637); ... Dwie białe różyczki, trzeci karafijoł... (Pieś Śl 1938: 2: 639).

26 – Dziewczyna dała kawalerowi chustkę w gwoździki, jak poił koniki, i chustki w lilije/ z gwiazdami/ z ruteczką (‘девушка дала юноше платочек в гвоздики, когда он поил коней, и платочки в лилии/ со звездами/ с руточкой’)

[Jasiu] Zalecaj się, zalecaj Mnie [tj. Kasi] chusteczki pozwracaj. -Ile żeś mi ich dała, Coś pozwracać kazała? –Jedną dałam w gwoździki, Jakżeś pojił koniki. Drugą dałam w lilije, Ach, mój Janku zwróć mi je. –Ja ci chustek nie zwróce, Pod konika podrzuce. Konik chustki stratuje, Ja bucika obuje (TN Karczmiska gm. Karczmiska woj. Lubelskie 1980: 367 A nr 52); Trzecią dałam jedwabną, Kiedym była nadobną. Cwartą dała w gwoździki, Jak-eś poił koniki. Piątą dałam z gwiazdami, Nie wié siostra z braciami. Sóstą dałam z rutecką, Nie wié ojciec z matecką. Siódmą dałam z leliją, Ach mój Jasiu, wróć mi ją! (Kolberg 1964: 27: 287-288).

27 – Kawaler – woniący gwoździczek – zawóniał w dziewiątym graniczku (‘юноша – душистая гвоздичка – запа́х на девятой граничке’)

Janiczku, Janiczku, Wóniący gwoździczku, Telaś mi zawóniał W dziewiątym graniczku (Pieś Śl 1938: 2: 268).

28 – Kawaler, czerwony goździczek, rozkwitnął (jako karafijoł) na sercu matki – będzie bił matkę, bo go czarowała (‘ţíоша, красная гвоздичка, расцвел (как гвоздика) на сердце матери – будет бить мать, потому что она его околдовывала’)

Syneczku, syneczku, czerwiony gwoździczku, Coś sie mi rozkwitnął na moim serdeczku. Rozkwitnąłeś mi sie jako karafijoł, Powiadają ludzie, że mnie bedziesz bijał (Pieś Śl 1938: 2: 267); âŕр.: Syneczku, syneczku, czyrwióny gwoździczku, Rozkwitnyłeś sie mi w tym mojim serdeczku. Rozkwitnyłeś sie mi jako karafijoł, Wszyscy ludzie prawili, że mnie bedziesz bijoł (Pieś Śl 1938: 2: 266).

СИРОТСКАЯ ПЕСНЯ

29 – Na grobie ojca/ brata rośnie czerwony gwoździczek, fijołeczek modry (‘на могиле отца/ брата растет красная гвоздичка, синия фиалочка’)

Mój Boże, mój Boże, gdzie mój tatuliczek? A rośnie na jego grobie czerwony gwoździczek. Czerwony gwoździczek, fijołeczek modry, Gdzieżeście mi się podzieli, tatuliczku dobry (MAAE 1906: 115), вариант, идентифицируемый как песня о любви: O Boze, moj Boze, Gdziez są tatuliczek, A dyć m<i> juz <niech> rośnie Cerwony gowozdzicek. Cerwony gwozdzicek, A fiołecka modro, Gdzieście mi sie podzieli, Mamulicko dobro (Lompa 1970: 284); вариант, идентифицируемый как песня разнообразного содержания: O mocnyż mnie mój Boże! Gdzież jest mój braciszek? Ach wyrasta już na nim Czerwony gwoździczek (Roger 1976: 238).

ШУТОЧНЫЕ ПЕСНИ

30 – Zakściały naliki [= goździki] – kraplewskie dzieweczki jako obraziki (‘зацвели гвоздики – краплевские девушки как картинки’)

Na kraplewskim polu zakściały naliki [=goździki]; Kraplewskie dzieweczki jako obraziki. Na kraplewskim polu zakściały szarańce; Kraplewskie chłopaki jako oberwańce. Na kraplewskim polu zrodziły się banie; Kraplewskie dzieweczki jako malowanie. Na kraplewskim polu zakściał kierz kąkolu; Kraplewskie chłopaki jak deski od gnoju. Na kraplewskim polu zrodziły się bulwy; Kraplewskie dzieweczki jeno szczére k..... [kurwy] (Kolberg 1966: 40: 176).

БАЛЛАДЫ

31 – Kiedy kawaler mijał wrót/ogródeczek/ Rozbark, zawoniał mu karafijoł (‘когда юноша проходил возле ворот/ садика/ Розбарка, он почувствовал запах гвоздики’)

Kiedych já tam wrót pomijáł, Zawoniał mi karafijáł. Tak mi pieknie woniało, Aż mie serce bolało (Pieś Śl 1927: 1: 178); âар.: Kie ja ogródeczek mijoł, zawonioł mi karafioł, Tak mi to woniało, serce mie bolało, Jakby mi go kto przebijoł (Pieś Śl 1927: 1: 179); Jagech jo ten Rozbark mijoł, Zawonioł mi karafioł, Zawonioł mi wokoło, Moje serce płakało, Bo nie miało pocieszenio (Pieś Śl 1927: 1: 181); âар. см. как свадебная песня [6], как песня ухаживания [19].

32 – Piękny / modry karafijoł/ karafjer rośnie na moście – pod mostem biały/ modry kwiatek/ bioły kamień, dziewczyna kołysze nieślubne dzieci (‘красивая гвоздика растет на мосту – под мостом белый/ синий цветок/ белый камень, девушка качает внебрачных детей’)

Na tym tu zielonym moście Pięknie karafijoł rośnie, A pod mostem modry kwiatek – Kolebała dwoje dziatek (Pieś Śl 1927: 1: 510); âар.: A na raciborskim moście Modry karafjer rośnie, A pod mostem modry kwiatek – Kolebała dwoje dzietek (Pieś Śl 1927: 1: 509); Na tym raciborskim moście Pięknie karafijoł rośnie. Pod tym mostem bioły kamień, co tam siedo miło na niem. Siedziała tam a płakała, Dwoje dziatek kolebała (Pieś Śl 1927: 1: 511); âариант, идентифицируемый как дума: Na oświecimskim moście Piękny karafioł rośnie. A pod mostem modry kwiátek. Kołysała troje dziatek (Świętek 1893: 175); âариант, идентифицируемый как песня ухаживания: Na tym tu rozbarskim moście Piękny karafijoł rośnie. A pod mostem biały kwiatek, Kolebała dwoje dziatek. Kolebała i płakała, Na miłego narzekała (Pieś Śl 1938: 2: 705).

33 – Gwoździczek/ g(w)oździczki/ róży kwiat/ leluja/ choina/ śliczny kwiat/ werbinka/ fijołek/ bławaty/ żółty kwiat wyrośnie/ nasiejcie na grobie dziewczyny-dzieciobójczyni (‘гвоздичка/ гвоздички/ цветок розы/ лилия/ ель/ красивый цветок/ вербена/ фиалка/ васильки/ желтый цветок вырастет/ насейте на могиле девушки-детоубийцы’)

Wyrośnie ze mnie gwoździczek, Będzie mnie płakał braciszek. Wyrosną ze mnie gwoździczki, Będą mnie płakać siostrzyczki. Wyrośnie ze mnie róży kwiat, Będzie mnie płakał cały świat. Wyrośnie ze mnie leluja, Będę ja panienka Maryja (Pieś Śl 1938: 2: 49-50; Lompa 1970: 182); âар.: I wyrosły na tem miejscu – gwoździczki, Zapłakały tej dziewczyny – siestrzyczki. I wyrosła na tem miejscu – choina. Zapłakała tej dziewczyny – rodzina. I wyrosł ci na tem miejscu – śliczny kwiat, Zapłakał ci tej dziewczyny – cały świat (Kolberg 1961: 1: 160-161); Wyrośnie ze mnie wierbinka, Będzie mie płakać maminka. Wyrosną ze mnie goździcki, Będą mie płakać siostrzycki. Wyrośnie ze mnie fijołek, Będzie mie płakał Jasinek. Wyrośnie ze mnie rózy kwiat, Będzie mie płakać cały świat (Pieśni żywieckie 1964: 101); вариант, идентифицируемый как дума: Wyrosną ze mnie goździki, Zapłaczą za mną młodziki; Wyrosną ze mnie bławaty, Zapłacze za mną żonaty; Wyrośnie ze mnie żółty kwiat, Zapłacze za mną cały świat (MAAE 1910: 205); I wyrośnie tam gwoździczek, Będzie mię płakał Jasiczek. I wyrośnie tam lilija, Będzie takowa i ja. I wyrośnie tam róży kwiat, Będzie mię płakać cały świat (Pieś Śl 1927: 1: 84); Nasiejcie na mnie goździki, Zapłaczą za mną młodziki. Nasiejcie na mnie bławaty, Zapłacze za mną żonaty. Nasiejcie na mnie żółty kwiat, Zapłacze za mną cały świat (Kolberg 1967: 48: 188-189).

34 – Goździki nie rozkwitły po śmierci kochanka (‘ăâоздики не расцвели после смерти возлюбленного’)

Nie winszowałabym sobie, Tylko leżeć z Tobą w grobie, Bo mnie tu na świecie nic nie cieszy, Bo się mi goździki nie rozkwitły, nie rozwiły, Śmierć im odebrała głowy, Grobarze korzonki podkopali, Panienki kwiateczki pozbierały (Pieś Śl 1927: 1: 372).

35 – Przy dziewczynie w trumnie położą białe lilie i czerwone goździki (‘đ˙дом с девушкой в гробу положат белые лилии и красные гвоздики’)

Wyjszła do ogródka, wyrosło trzy ziela, nicht nie będzie widział mojego wesela. Bo moje wesele za Warszawo będzie. Siedem księży będzie, siedmi monarchowie, będo mi poprawiać welonik na głowie. Żeby tak Pan Bóg dał i ta święta Anna, żeby ja se dzisiaj w welonie umarła. Chłopcy by mie nieśli, kapela by grała, Ojciec by sie smuciuł/ił, mama by płakała. Zanieśli by mie tam przed Panno Maryjo, obstawiliby mie bieluśko lelijo. Bieluśko lelijo, czerwone goździki, Płakali by za mno chłopcy urlopczyki (TN Jacnia 1999).

ЛЕГЕНДА

36 – W drugiej legendzie szła św. Kinga do zamku w Pieninach, a ponieważ szła boso, skały raniły jej stopy, więc płakała: gdzie padła jej łza, tam wyrastał biały goździk, gdzie padła kropla krwi, tam wyrastał czerwony goździk (В другой легенде шла св. Кинга в замок в Пенинах, а поскольку она шла босяком, скалы ранили ей ступни, и она плакала: где падала ее слеза, там вырастала белая гвоздика, где падала капля крови, там вырастала красная гвоздика) (Wisła 1895: 101).

КРЕСТЬЯНСКАЯ ПОЭЗИЯ

37 – Goździki mają kolor biskupów i kardynałów (‘у гвоздик цвет епископов и кардиналов’)

Goździki //Pod wiejską chatą / Przy płocie z żerdzi / Ze wszystkich kwiatów / kwitną najrzewniej.// W barwie biskupów / I kardynałów / Nocą się smucą, / A w dzień śpiewają. // I te ich czarne / Smutki i śpiewność / Tworzą sakralną / Urodę rzewną (Pocek 1980: 187).

Библиография
  • Бартминьски Е. Языковой образ мира: очерки по этнолингвистике. Москва, 2005.
  • Adamowski J. Tam na Podlasiu. Pieśni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy. Lublin, 1994.
  • Albośmy to jacy tacy. Zbiór pieśni Krakowiaków wschodnich i zachodnich, zebrał i oprac. P. Płatek. Kraków, 1976
  • Bąk S. Wesele ludowe w Grębowie. Sandomierskie. Wrocław, 1958.
  • Bańkowski A. Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa, 1990. T. 1.
  • Biedermann H. Leksykon symboli, Warszawa, 2001.
  • Brückner A. Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa, 1970.
  • Ciszewski A. Lud okolic Sławkowa w powiecie olkuskim. Kraków, 1887.
  • Dworakowski S. Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią. Białystok, 1964. Cz. 1: Zwyczaje doroczne i gospodarskie.
  • Federowski M. Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy. Jego zwyczaje, sposób życia, obrzędy, podania, gusła, zabobony, pieśni, zabawy, przysłowia, zagadki i właściwości mowy. Warszawa, 1888. T. 1; 1889. T. 2.
  • Gallus J. Starosta weselny, czyli zbiór przemówień, piosenek i wierszy do użytku starostów, drużbów i gości weselnych. Bytom, 1892.
  • Gawron W. Wesele lachów limanowskich // Materiały etnograficzne z powiatu limanowskiego, red. P. Kaleciak. Wrocław, 1971. Z. 2. S. 79-96.
  • Jęczalik E. Ikonografia dolnośląskiego malarstwa ludowego na szkle // Wieś dolnośląska, red. A. Nasz. Wrocław, 1970. S. 321-348.
  • Kamieński Ł. Pieśni ludu pomorskiego. Toruń, 1936.
  • Karłowicz J. Słownik gwar polskich. Kraków, 1900-1911. T. I-VI.
  • Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. Słownik języka polskiego. Warszawa 1952-1953. T. 1-8.
  • Karwicka T. Kultura Ludowa Ziemi Dobrzyńskiej. Warszawa, 1979.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1961. T. 1: Pieśni ludu polskiego.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1962. T. 3: Kujawy. Cz. 1.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1962. T. 5: Krakowskie. Cz. 1.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1962. T. 6: Krakowskie. Cz. 2.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 10: W. Ks. Poznańskie. Cz. 2.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 11: W. Ks. Poznańskie. Cz. 3.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 12: W. Ks. Poznańskie. Cz. 4.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 16: Lubelskie.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 18: Kieleckie. Cz. 1.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1964. T. 22: Łęczyckie.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1964. T. 23: Kaliskie.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 24: Mazowsze. Cz. 1.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1963. T. 26: Mazowsze. Cz. 3.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1964. T. 27: Mazowsze. Cz. 4.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1964. T. 28: Mazowsze. Cz 5.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1965. T. 39: Pomorze oraz Hilferding A. Ostatki Słowian na południowym brzegu Bałtyckiego Morza, przeł. O. Kolberg, z rękopisów oprac. J. Kądzioła, D. Pawlakowa, red. J. Burszta.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1966. T. 40: Mazury Pruskie, z rękopisów oprac. W. Ogrodziński, D. Pawlak, red. D. Pawlak.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1969. T. 41: Mazowsze. Cz. 6, z rękopisów oprac. A. Pawlak, M. Tarko, T. Zdancewicz, red. M. Tarko.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1968. T. 44: Góry i Podgórze. Cz. 1, z rękopisów oprac. Z. Jasiewicz, D. Pawlak, red. E. Miller.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1967. T. 46: Kaliskie i Sieradzkie, z rękopisów oprac. J. Lisakowski, W. Sobisiak, red. D. Pawlak, A. Skrukwa.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1967. T. 48: Tarnowskie – Rzeszowskie, z rękopisów oprac. J. Burszta, B. Linette, red. J. Burszta.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1974. T. 49: Sanockie – Krośnieńskie. Cz. 1. Z rękopisów oprac. B. Linette, T. Skulina, red. A. Skrukwa.
  • Kolberg O. Dzieła wszystkie. Wrocław, 1978, 1979. T. 57: Ruś Czerwona. Cz. 2, z rękopisów oprac. W. Kuraszkiewicz, B. Linette, M. Tarko, red. M. Tarko. Z. 1. S. 1-768; z. 2. S. 769-1435.
  • Konopka J. Pieśni ludu krakowskiego, red. H. Kapełuś, posłowie i oprac. E. Jaworska. Wrocław, 1974.
  • Kotula F. Znaki przeszłości. Odchodzące ślady zatrzymać w pamięci. Warszawa, 1976.
  • Krzyżaniak B., Pawlak A., Lisakowski J. Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały. Kujawy. Cz. 1: Teksty. Kraków, 1974.
  • Kultura ludowa Wielkopolski, red. J. Burszta. Poznań, 1960. T. 1; 1964. T. 2; 1967. T. 3.
  • Łęga W. Okolice Świeca. Materiały etnograficzne. Gdańsk, 1960.
  • Łęga W. Ziemia Malborska. Kultura ludowa. Toruń, 1933.
  • Leksykon symboli / Opracowała M. Oesterreicher-Mollwo. Przełożył J. Prokopiuk // Seria Herder Lexicon. Warszawa, 1992.
  • Literatura Ludowa. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Warszawa, Wrocław, 1957-1995.
  • Łódzkie Studia Etnograficzne. Łódź, Warszawa, 1959-1991.
  • Lompa J. Pieśni ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy, wydał, skomentował i zarysem monograficznym poprzedził Bogdan Zakrzewski. Wrocław, 1970.
  • Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie. Kraków, 1896-1919.
  • Mika E., Chybiński A. Pieśni orawskie. Lipnica Wielka, 1934.
  • Niebrzegowska S. Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych. Lublin, 2000.
  • Nitsch K. Wybór polskich tekstów gwarowych. Warszawa, 1960.
  • Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu o dzieło S. Adalberga opracował Zespół Redakcyjny pod kierunkiem J. Krzyżanowskiego. Warszawa, 1969. T. 1.
  • Nowiński M. Dzieje roślin i upraw ogrodowych. Warszawa, 1977.
  • Orli Lot. Organ kół krajoznawczych młodzieży Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Kraków, 1920-1950.
  • Pauli Ż. Pieśni ludu polskiego w Galicji, red. H. Kapełuś. Wrocław, 1973.
  • Pieśni ludowe Śląska Opolskiego, zebrał i oprac. J. Tacina. Katowice, 1963.
  • Pieśni ludowe z polskiego Śląska z rękopisów zebranych przez Ks. Emila Szramka oraz zbiorów dawniejszych A. Cinciały i J. Rogera. Wydał i komentarzem zaopatrzył Jan Stanisław Bystroń. Kraków, 1927. Z. 1: Pieśni balladowe.
  • Pieśni ludowe z polskiego Śląska. Wydali i komentarzem zaopatrzyli Józef Ligęza i Stefan Marian Stoiński. Kraków, 1938. T. 2.
  • Pieśni żywieckie, zebrał S. M. Stoiński. Kraków, 1964.
  • Pleszczyński A. Bojarzy międzyrzeczcy. Studium etnograficzne. Warszawa, 1892.
  • Pocek J. Poezje, wybór, wstęp i oprac. A. Aleksandrowicz. Lublin, 1980.
  • Polaczek S. Wieś Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzędy, piosnki, powiastki i zagadki. Warszawa, 1892.
  • Polska Sztuka Ludowa. Warszawa, 1947-1994.
  • Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa. Poznań, 1997. T. 12
  • Roger J. Pieśni ludu śląskiego w Górnym Szląsku. Opole, 1976.
  • Rogowska E. Kaszubskie nazwy roślin uprawnych. Gdańsk, 1998.
  • Sławski F. Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków, 1952-1956. T. 1.
  • Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej. Źródło zestawione z synonimami naukowemi łacińskiemi. Zebrał i ułożył Erazm Majewski. Warszawa, 1894. Tom II: Słownik łacińsko-polski. Pomnożony porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Część pierwsza: A-M.
  • Słownik polszczyzny XVI wieku, oprac. przez Instytut Badań Literackich PAN, red. M. R. Mayenowa. Wrocław, Warszawa, Kraków, 1974. T. 8
  • Słownik stereotypów i symboli ludowych. Lublin, 1996. Ň. 1. Cz. 1: Kosmos. Cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie; 1999. Cz. 2: Ziemia, woda, podziemie.
  • Spólnik A. Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1990.
  • Steffen A. Zbiór polskich pieśni ludowych z Warmii. Poznań, 1934. T. 1; Leszno, 1934. T. 2; Kraków, 1937. T. 3.
  • Sychta B. Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Wrocław, Warszawa, Kraków, 1967- 1976. T. I-VII.
  • Szlakiem kozła lubuskiego. Pieśni i muzyka instrumentalna Ziemi Lubuskiej, zebrali i oprac. J. i M. Sobiescy. Kraków, 1954.
  • Świętek J. Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny. Kraków, 1893.
  • Udziela S. Krakowiacy. Kraków, 1924.
  • Wasilewski Z. Jagodne (wieś w pow. łukowskim gm. Dąbie). Zarys etnograficzny. Warszawa, 1889.
  • Wielkopolskie śpiewki ludowe, oprac. J. Sobieska. Kraków, 1957.
  • Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny. Warszawa, 1887-1917.
  • Witkoś S. Bajdy i Moderówka. Poznań, 1977.
  • Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności. Kraków, 1877-1895.

Список сокращений
  • анг. – английский
  • в. – век
  • вар. – вариант
  • др. – другие
  • и т. д. – и так далее
  • лат. – латинский
  • напр. – например
  • нем. – немецкий
  • св. – святой, святая
  • см. – смотри
  • ср. – сравни
  • срнем. – средненемецкий
  • G – goździk
  • KLW – Kultura ludowa Wielkopolski, red. J. Burszta. Poznań, 1960. T. 1; 1964. T. 2; 1967. T. 3.
  • LL – Literatura Ludowa. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Warszawa, Wrocław, 1957-1995.
  • ŁSE – Łódzkie Studia Etnograficzne. Łódź, Warszawa, 1959-1991.
  • MAAE – Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie. Kraków, 1896-1919.
  • Pieś Śl – Pieśni ludowe z polskiego Śląska z rękopisów zebranych przez Ks. Emila Szramka oraz zbiorów dawniejszych A. Cinciały i J. Rogera. Kraków, 1927. Z. 1: Pieśni balladowe. Wydał i komentarzem zaopatrzył Jan Stanisław Bystroń; Pieśni ludowe z polskiego Śląska. Wydali i komentarzem zaopatrzyli Józef Ligęza i Stefan Marian Stoiński. Kraków, 1938. T. 2.
  • PSL – Polska Sztuka Ludowa. Warszawa, 1947-1994.
  • PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa. Poznań, 1997. T. 12
  • SNZiBP – Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej. Źródło zestawione z synonimami naukowemi łacińskiemi. Zebrał i ułożył Erazm Majewski. Warszawa, 1894. Tom II: Słownik łacińsko-polski. Pomnożony porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Część pierwsza: A-M.
  • SP XVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, oprac. przez Instytut Badań Literackich PAN, red. M. R. Mayenowa. Wrocław, Warszawa, Kraków, 1974. T. 8
  • TN – Terenowe nagrania = Полевые записи. После сокращения приводится название местности, год записи и номер пленки в Этнолингвистическом архиве Отдела текстологии и грамматики современного польского языка Института польской филологии Университета Марии Склодовской-Кюри в Люблине
  • ZWAK – Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności. Kraków, 1877-1895.

 

Лидия Васильевна Непоп-Айдачич (Институт филологии, Киевский национальный университет имени Тараса Шевченко, lidijanepop@yahoo.com)

 

На Растку објављено: 2009-10-10
Датум последње измене: 2009-10-10 09:06:05
 

Пројекат Растко / Словенска етнолингвистика