Славко Јаневски

Ни Балканците не се без судбина

Се чувствувам како да сум на свој закоп: стојам на мартовски ветар меѓу црни, лелеави чемпреси и невини, чиниш ни со рака недопрени споменици и со изморени очи се простувам од себеси в ковчег. Мојот ден е формула на невозможното што за иднината ќе е можен аксиоматичен чин: мртов јазик сум во стисната муцка од чамово стебло, едно од оние крај кое, бездруго не забележувајќи го, сум минал на планина од чиј густак пред карабинка сум очекувал вепар, самјак, каков што сум, според некои, сè повеќе. Лудата марта, ветриште со кое уште еднаш се сретнувам во својот живог, удира во мојот мантил со боја на мувлив тутун и се обидува да ме крене, да ме скрши од стебла или од камен. Не може. Коренот мој е длабок, негнил. На закоп сум, свој, и немам збор за простување. На оние што си одат сè поретко им викам збогум, сè почесто до гледање. Не можам да се сетам кој го рекол тоа и долго не се обидувам да знам. Како сè да е под глуво, стаклено ѕвоно: ветрот, гробиштата, јас. Ништо не се слуша, ни удар на копачка врз смрзната земја ни шум на непаднати дабови лисја од забелите, не мириса восок, под слабото сонце сенките не се собираат и не се издолжуваат. Гавранот, со натчовечки број децении под избледените и пак несветкави пердуви, е безгласен; стои на гола липова гранка над мене и немо го отвора клунот. Сетилата се мртви, мртво е и сè она заради што тие му се дадени на животот. Во овој миг, по умирањето на ветрот, животот е вкочанет: далечните планински реки и водопади се без движење, неколкуте гулаби во височина се залепени за оловната плоча на небото, говедата и нивниот чувар над гробиштата се наголемена фотографија. Еден човек падна во море. Оние што ќе дојдат по нас полесно ќе пловат со машини отколку ние со едра. На оние што си одат сè поретко им викам збогум, сè почесто догледање. Посмртно слово, но чие, за кого, каде?

Не знам. Стојам мртов над себе мртов.

Всушност... седам сам и осамен во кафеана во која, со овие чудни години на пренаселување на градот, никого не познавам. Надвор е луничав ден, зад прозорците е видливо жеравењето на студот, сивилото на улицата со напукнати ѕидови од пред неколку годишниот земјотрес не ветува близок мирис на лилјачиња и липи. Но улицата е без дрворед без дворови за петунии и лилави ноќничиња, балконите, на кои висат бели лелеави крпи на секаква долна облека, се без лимонови лисја и без фикуси. Пролетта навлегува само во сеќавањето. Внатре, во кафеаната на збрчкан и сонлив стопан од не знам кој крај, удира в ноздри недогорен јаглен, карбол и истурена комова, зад некакво жолто перде со дамки и брчки гори лој и месо, гостите се бунџави и темни. Многу од нив, слободно претставени со еден стар, боемски и изумрен јазик, сè капетани на долги ноќни пловидби — морето спие, коработ се тетерави. За некои од овие луѓе животот има жудлив вкус. Сепак во личните карти не им стои дека место очи имаат бабнатинки и не им е напишано во здравната книшка дека боледуваат од осаменост или од очај или од разочараност. А и зошто? Повеќето се весели, за нив студот е зад ѕидовите со две репродукции од Шагал. Ги гледам и ги заборавам. Не сум дојден овде да купам галерија на души за помал или поголем напис.

Сам, заграден со три празни стола околу масата, се сослушувам, ту низ кошмар ту студено, со обид да сум справедлив и сакам да си докажам дека моите недоразбирања со некои сограѓани се пренаголемени во мојата свест. Не барам а наоѓам во себе чудна слика: помеѓу осаменик и чета со нејасни лица е кренат непробоен ѕид со тајни отвори за атак само од едната страна. Кој е осаменикот: јас или некој друг, некој со нејасно лице но со крваво срце? Условно: јас. Навистина ли некому не му пречи што иселувањето од земјата е презасилено, мисли ли тој некој дека пливам против тековите? Не знам. Мојата слика во мене се мени: невидлив трубач повикува за почеток на еден крај, сега секој удар или апеж што ќе остане на месото на осаменикот ќе се наградува со чин, со медал. Кажи ми што е љубов, јас ќе ти кажам што е омраза! Со таков извик, мошне загатлив, ќе е крајот на осаменикот.

Јас и самиот претчувствувам некаков пораз. А немам спли ни волја, можеби повеќе ова второво, да се бранам. Почна големото селење на овој народ. Австралија станува татковина на Македонија. Презасилувам. Зошто тогаш да не се прави оние што мислат дека со својата возбуда не ќе сторам ништо што ќе го намали иселувањето? Збогум, можеби мислат тие што си одат, мојата татковнна се вика Неврат.

Пред мене, крај шолјичката со црн талог и со отпушоци слични на мали надгробни споменици во котлина од која нема излез, лежи хартија на која сум запишал меѓу другото: Темата возбудува, носи неспокој, нè фрла во тивок очај или некорисен гнев... Овде, исклучиво или најмногу во Македонија, младоста на овој народ, момчиња, девојки, млади двојки, многу со деца, густо одат преку океанот, се леат во река без враќање... Некои наши села со години не слават раѓање, нема свадби — осамнало тивкото умирање на иселеничките родители... Овој феномен опседнува цели краишта на Републикава...

Навистина, можеби е време да се запрашам што сакам јас? И, патем, додека се сослушувам, готов да си пресудам пред другите тоа да го сторат (се осудувам себеси на молчење, пресудата стапува веднаш иа сила!), се прашувам најповикан ли сум да кренам брана пред издлабеното корито низ кое истекува дел од иднината на еден народ?

На соседната маса до мене седат тројца: а) возен кондуктер без две петлици на блузата, б) човек под француско капче млад и мускулест, без определено занимање, в) ломбак со црни раце од моторно масло од нафта, од нешто што е белег на занаетот. Пијат мастика, голо и без мезе, рударски. Можам да разберам само дека некој некому меѓу нив му продава рачен часовник. Зад нив други двајца пеат нескладно, главите им се во распливнати облаци од тутунски чад. Песната ги шлиба однатре, ќе се распукаат, но и таа не се држи, се распаѓа меѓу речениците и никако не стасува до висината на чувствата на пејачите. Одненадеж молкнуваат: Тројцата наблизу до мене прекинуваат со спогодувањето околу часовникот; изненадени се од својот прегласен разговор. Не за долго.

„Да“, вели еден од нив држејќи го на дланка и пред очи часовникот, којзнае со каква марка и како и од каде донесен. „Вредноста на златото се качува. Тоа запомнете го. А парите?“

 И со една голтка ја испразнува чашката божем сака да каже — ете ова се парите, си ги имал, сега ти го заматуваат умот. А со очи веќе го бара стопанот со недопуштена стутканост на лицето: не му се нужни парите зашто ќе му остане часовникот за кој, итречки но без уверливост, сака да докаже дека е од злато.

Не ме забавуваат но и не ми пречат да размислувам иако не можам да си одговорам на прашањата што си ги поставував пред тоа. Што сакам јас? Можеби ништо, можеби самјакот и нема желби или, доколку ги има, тие се поинакви од желбите што ја движат глутницата на неговиот видик. Можеби и можеби.

„Премногу сум сам за да бидам среќен“, ми говореше еден Ибраим Ибраим на чуден, исповеден начин. „Моите врсници, со нив и помладите и постарите, се иселија во Турција. Во нивните празни куќи уште само пајакот со своите нишки го мери времето.“

Го убедував да го утешам дека одраснал и меѓу нас, немуслимани, и дека нема зошто да биде, да се чувствува сам. Бевме пријатели и сакав да бидам уверлив, на еден начин да го ослободам од присокриениот очај, за мене толку неразбирлив, далечен. Најпрвин не знаев дали тој тагува по тие што отидоа или заради тоа што и тој не е со нив.

 „Осаменоста ја чувствувам и со тебе и без тебе“, ми рече. „Патеката е изгазена. Ќе видиш уште колкумина овдешни Турци ќе се простат од својата колепка. А човекот е како цвеќе. Не проценувај го никогаш во гнев, со мртво срце, и знај дека долго боледува пресаден.“

Еден клуч за човечко разбирање, јапонска вистина: на цвеќето можеш да му пријдеш само тогаш кога си наполно спокоен и насмевнат, детски озарен, без срдитост. Секое цвеќе и секој човек имаат своја судбина, и само така ќе им ја запознаеш убавината. Го прашав дали ќе тргне по патеката за која ми говори.

„Не знам“, ми рече. „Нешто што е посилно од мене сè повеќе ме изменува. Јасно ми е кој сум, не сфаќам само каков сум. На оваа почва сум пресаден не знам по колку осеменувања и овде сум никнат, сроден со оваа земја и ова небо. И, еве, наеднаш боледувам како во овој миг пресадено цвеќе. Утре, на прадедовска земја, можеби повеќе ќе венам, ќе се сушам.“

На тој, Ибраим Ибраим, Турчин од Македонија, му должам благодарност за некои стари, од никого неспомнати настани. Русокос, со сини очи и белоблед, сличен на овдешниот поет Фахри Каја, не толку слаб колку тесноколк, да поверуваш дека дошол од некоја земја на северните народи или дека коренот му лежи негде зад Карпатите, го напушти градов пред петнаесетина години и отиде таму од кај што дошол, според неговата увереност, некој негов подалечен дедо, бег, воин или патник кој се оддомил во непозната и покорена земја и оставил потомци. Тагував по моите што отидоа пред мене, сега, заедно со нив, тагувам по вчерашниот дом. Со тие зборови завршуваше неговото единствено писмо.

Не раскажуваше никогаш за настани што се врзани за него, за неговиот живот, туку за луѓе што минале низ просторот и времето или, доколку останале, веќе се безначајни и непознати. Ни со минувањето на годините, луѓето, во свеста на Ибраим Ибраим, не го губеле вистинското значење и биле и останале за него носители на едно време и, во тоа време, на некој настан, неповторлив за никого и нигде. Никогаш. Обично, додека раскажуваше бавно и рамномерно, без нагласување на одделни зборови за кои можеше да се рече дека се судбински во настанот, ја стискаше запалената цигара со тврди прсти — жарчето му доаѓа до пожолтените нокти на палецот и показалецот; тој се средува за нова реченица, бавна, на исто гласовно ниво со другите зборови, пали од премалиот отпушок следна цигара. И веднаш, не испуштајќи го чадот од душникот (сеедно, со секој збор модрикавата танка магла бликаше од неговата уста со усни без грч и видливи промени за да се процени внатрешната состојба), продолжуваше бавно, со ѕвонлив, младешки глас; не е преисправен во столот а грбот му е рамен, во неговата предолга неподвижност на рамениците можеш да му ставиш полни чинии без страв дека течноста од нив ќе се истури. Бездруго дека далеку повеќе сум слушал од него отколку што тој прочитал мои текстови, иако знаев дека со себе, во внатрешниот џеб на кожената виндјакна, носи книшка од цариградскиот поет Дагларџа и понекогаш ја прелистува и ми преведува стихови што го освоиле. Многупати почнуваше со прашање дали неговиот собеседник чул за овој или оној настан од минатото и одобрувајќи го со глава одговорот, онаков каков што го предвидувал, се насмевнуваше чудно, само со подочните мускули. Потоа, отпоздравувајќи им на познатите што ќе влезеа во кафеаната, безгласно, само со положена дланка на гради, не толку со занес колку со внимавање да биде разбран и наполно јасен, почнуваше да раскажува. Не можев да не поверувам дека неговиот дух не се војва низ минатото, меѓу човечки крводелици и недоразбирање од стојбиштето на неверојатното што сè повеќе се сокрива под превез со боја на латици од крваригин цвет; раскажува а ти навлегуваш во зона на мистерија во која се испреплетуваат љубов и омраза, тие моќни чинители на човечките драми и балкански игри низ векови.

Се сретнувавме само неколкупати во годината и навраќавме во кафеаната Меркез на левиот брег на Вардар, за мене од онаа страна на стариот  камен мост, пушевме и пиевме според расположеноста, тој најмногу чај во проѕирна чаша со позлатен раб. Во зачаденото жожорење меѓу наши познати брадосани парталковци, некои од нив со нож во појасот, луѓе на кои кафеаната им станала вистинска татковина за која се врзани сите нивни романтичарски прчења, очајувања или нејасни радости, Ибраим Ибраим ме обогатуваше со нешто одамнешно што секогаш, и додека се слуша и подоцна, изгледаше дека е измислено, изградено како мисловна архитектура со врелина и недостижна фантазија никната од почвата и дарбата на старите народни раскажувачи.

Во тоа недалечно време, како и сега, луѓето во минатото бараа некои вистини што и ден-денес не им се непознати, вистини на човечките души. Толку. А се сеќавам на една од Ибраим-Ибраимовите прикаски.

*

 ...Од балканската битка е истргнат настанов, време кога во 1912 година Србија, Бугарија и Грција, нешто пред тоа и Црна Гора, ѝ објавиле војна на Турција, а јавнатата Македонија ја бранеле од туѓо зло за свое, под команда на ефендијата Али Риза: Вардарската армија на Зеки-паша, Струмичкиот корпус на Али Надир, Северноалбанската војска на Асан Риза, Јужномакедонските чети на некојси Таксим, некакви други булуци на аскер и башибозук, и богзнае какви се уште регуларни и диви воини. Во турската војска (според Ибраим-Ибраимовиот дедо, зад кого останале негови записки везени со мураќип во тефтер од десно на лево) биле мобилизирани и Македонци, исламци и рисјани, како што биле мобилизирани и на други територии од војските што ја загрозувале Отоманијата.

Западнал така меѓу аскерот но без своја волја и распопот од Кукулино или од некое соседно село Константин Цапар, вдовец со две деца, незаштитен да трча под фес и со предолга пушка кон топови ала-франга и кон српски стрелци но со надеж дека ќе ги прерипа плитките ровови и ќе им се сврти на Али-Ризовите војници. Дедо му на Ибраим Ибраим, меѓу своите познат како Кара-Демир, се восхитил од долгоногиот распоп, зашто му се сторило дека тој иноверник е готов да загине за султанијата па го стасал и трчал со него барабар, воинствено ревејќи се додека на чекор до нив не бапнала граната. Глуви од татнежот, најпрвин со неверување дека тоа им се случило, паднал — едниот, Кара-Демир, пресечен под обете коленици, другиот, Константин, со крвави глобови, слеп. Додека околу нив се мешале извици, истрели и блиски и далечни грмотевици, вториот раненик, оној, преку чии очи минал шрапнел, лежел ничкум и копал со нокти и заби под себе и пцуел, пелтечаво и тешко, под контузија — и султанско знаме, и паши, и вера. Тој до него, со две парчиња од војничкиот ремен ги стискал нозете над коленици за да не ја изгуби крвта и со неверување слушал, во зачуденоста без чувство за болка, за еден миг заборавајќи си ја судбината: кауринот, на кого му е укажана чест да биде војник под зелен бајрак, не атакувал за да го убие турскиот непријател туку за да здувне и да ги убива оние што го зеле да се бори со нив и за нив, милосливите. Пцостите му биле црни, искитени со отровни боцки.

Било некако време за икиндија, молитва во предвечерни часови, и се спуштале над нив, сами и изгубени на плитка вододерина, мраќава и есенски дожд, и веќе се стемнило, а Турчинот, во тишината со сосема ретки истрели, го заборавил својот алах: стиска нож и лази кон слепиот проклетник, ќе го коле, ќе ја одмаздува верата и честа на Империјата. Бездруго, и самиот пелтечав и под контузија, тоа и го рекол — гневен е, не сака да дојде пред лицето на севишниот со погана навреда на совеста. Другиот го слушал заканувањето но не го гледал неочекуваниот непријател за да се одбрани. Ја барал, со здрвени прсти пушката околу себе и не можел да ја најде, ќе гине. Но и Кара-Демир сфаќал дека ни самиот не ќе живее долго, по одбиениот напад неговите се повлекле и далеку се, тој не ќе стаса ранет и истоштен до нив. Додека ги стискал забите како да сакал да ја задржи во себе силата на животот (не земај ми ја душава, можеби можел да шепоти своја молитва, додека не ти принесам курбан), негде, не можејќи да определи каде, умирал ранет војник и пеел на турски за мајка и за дом по кој се копнее. Низ неговото месо минало треперење: некој му докажувал дека има секакви умирања, едно во кое душата ја сочувува чистотата на невиното, друго во кое гневот копа гроб на непознат несреќник. Наслушувал, сакал и самиот да е како пејачот, благороден и возвишен. Песната, чиниш нејзината тажна развлеченост ја измислил за да го стивне бесот на онаа крв што се’ уште била во него, веќе не се слушала.

Тој и иноверникот, и смртта заедно со нив и во нив, биле под јакуцката на ноќта; таа ќе го стори своето и ќе продолжи да го збогатува боиштето со трупишта, тие ќе останат вкочанети и безимени, заборавени. Потоа сè ќе отфркне.

*

Ибраим Ибраим, раскажувачот на овој настан од Балканските војни, ако е точно она што ми го рече еден негов подалечен роднина, умрел во Цариград од воспаление на белите дробови. Сепак не можам да го замислам поинаков отколку што го знаев. Сега, во кафеана до врв полна со нејасно и згуснато жожорење, се сеќавам на неговата прикаска и го слушам или го измислувам морничавиот разговор помеѓу двајцата ранети: во нив се наталожува мраз, кора врз кора, и сепак се живи, ги држи омраза, еден мора да умре пред другиот, тоа е нивна правда и нивен закон.

На дел од отвореното небо, неопределиво парчеце кусо ослободено од октомвриски облаци, лежи некаков призрачен белег, зрачен мраз или разјадена месечина и ѝ ги граба на темницата запизмените раненици, ги отргнува од неа заедно со нивниот грч и нивната безнадежност. Но и таа безнадежност, тој проклет цвет врз коренот на болката е обогатена со кобна надеж: ќе ти пресудам, мисли секој од нив, ќе те убијам, кучешка веро, потоа, сеедно ми е, ќе умрам. Слабата светлост што паѓа од височина има некакво значење само за едниот, за Кара-Демир, зашто може да го види другиот кој личи во згрченоста на човек и на ѕвер и, најмногу, на сениште. Затоа Константин е можеби повеќе напрегнат додека го слуша збивањето на другиот и со слух може да пресмета колку е тој оддалечен од него. Стиска со десната рака студен камен, не помал од глава на доенче, бранејќи се ќе падне. Месечината заоѓа и сега обајцата се слепи, Турчинот, иако без нозе, посигурен е во силата на ножот зашто верува дека Македонецот е без оружје.

Мрак, влажен студ, тага.

Кара-Демир, потоа Констатин, така тече разговорот, не се грабаат за збор, се сочекуваат, ја забораваат болката и блиската смрт, секој од нив сака да го надживее другиот за временска педа.

„Пцуеше а пред тоа мислев дека си чесен и наш.“

 „Пцуев и ќе пцујам. И чесен сум зашто не сум ваш. Сосила, пред штик ме довлековте на оваа кланица за да скончам.“

„Молкни, песу.“

„Кога ќе ти ја напикам чалмата в грчмак, ти ќе молкнеш. После пеј ми под турска плоча и под земја што е тоа чест.“

„Арам да ми е верувањето во Пророкот ако не те заколам. Со наша пушка стана војник и трчаше на повик на наша борија, сега пцуеш.“

„И ќе ве пцујам, тебе и сè “ што е твое, ваше. А ти, крџалијо, дојде да ме убиеш. Ајде, те чекам, не сум без пушка.“

 „Пушката ти е далеку. Аздисуваш а не можеш да ја видиш, знам, убаво знам. Крт си без очи.“

 „И без пушка, можам, аго. Со нокти ќе ти го извадам гркланчето. Ако не си знаел, ќе ти кажам. Дивите свињи се дебелат од мрша. Не си ги јадел. Утре тие ќе те лапаат. По нив ќе те доглода лисицата, всемог гробар.“

„Сепак ќе те заколам. Потоа со ножов ќе ти одбележам крст врз чело. За да те препознае твојот шејтан.“

„Шејтанот бега од крст. Негов белег е чалмата.“

„Свиња си, домуз. Твојот труп утре ќе го крка поган крмнак. Слушаш? Твојот труп, ѓаур.“

Збиваат и се демнат, никако да стасаат еден до друг. Под нив е кал и неродна мртвица, плазика во која ни мравка не живее, над нив се протега глува ноќ. Лази ничкосан Кара-Демир, брадата му е влажна, срцето суво. Умира а мисли на туѓа смрт. И Константин умира и стиска голем камен за одбрана и за умирањето на другиот. Негде, на неопределна далечина, плаче осакатен војник, можеби оној што пееше пред тоа доколку песната не била звукова фикција на Ибраимовиот дедо. Плаче и повикува за помош. Никој не го слуша, ни тие; омразата е глува за она што не ја засега во мигот.

Константин, потоа Кара-Демир, така продолжува разговорот, сè повеќе со искинати и тврди реченици на обездушен човечки говор. Еден свет, оној до кој може да допре нивната усвитена мисла, поделен е на два дела. Им треба време и напор да сфатат што се случува и што ги чека. Омразата не попушта и се држи за нив, време е што ќе сврши со крајот на еден од нив и напор тоа време да продолжи пак само за еден. Невидливата жнејачка стои над двата класа и чека кој ќе созрее прв. Така е, Константин, по него Кара-Демир:

„Оџо, знаеш ли дека имам превртено була? Летоска, в јачмен. А тоа ќе го сторам и иногда. Ја згутавив, под мене, попски. Тогаш носев мантија. Потоа ме молеше да ја покрстам и да ја одвлечам далеку од заптиите на нејзиниот сарај. Анамичка, под свила, ти текнува?“

 „Свињо ... Поарно прашај ги ѓаурките со оторбешени боски како се виткале под мене на асури од блатишните трски. Слатки акшами сум имал со нив. Со една од нив дури и на вашиот Воскрес.“

 „А јас една твоја була на рамазанско пладне. Слушаш ли?... Убавицата си го заборави постот. Сега е безмолвие пред својот бог.“

„И ти сè ќе заборавиш кога ќе ти го збрцам ножов в душник ... Јард’м, господи, послушај ми го аберов.“

 „Дојди, те чекам со штедрота. Жажда ме сотира по крв, крџалио.“

„Доаѓам... Дерман ти нема.“

Никако да се доближат еден до друг. Небаре чинки ги држат да се доубиваат на растојание со зборови. Си починуваат. Тешко се разговара долго а бездруго ни едниот ни другиот не знае кој кого ќе надживее, кој ќе е победник за делченце од времето. Можеби омразата истинува во нив и можеби причината за караницата делумно е заборавена. Сакаат да заофкаат зашта така ќе им е полесно да ја истрпат болката, можат да се молат, секој на свој јазик и на свој господ, и молчат: православецот ќе му се посмее на исламецот,  исламецот  на православецот.

Ни за миг, дури и во судбоносно време на измамени луѓе, призраци со крв по чие истекување ќе остане кожурец на ненужно вчерашно суштество, воени кукли и смешни караѓози на трагедијата, омразата чиниш не ќе стивне. Некакви невидливи инсекти ретки и оловни, летаат над нив од две страни и создаваат уште поголема душевна бркотница. Тие, покосени сончогледи во мрак, имаат животни жили во себе и наоѓаат во нивната недоисушеност изминати есени со болка но без рани и без толку доближен здив на смртта. Балканот секогаш бил простор на камен и заблуди. Но сегде, каде што има луѓе, има и нешто човечко.

Пак Константин.

„Аго, не те слушам... Те сотре ли јазвата или жив си?“

Во гласот страв од осаменост, од долга, вечна ноќ без придружник. Кара-Демир, како со радост да дочекал дека не останал без собеседник, се поткрева на едниот лакот. Негде ждринготи железо.

„Не ме слушаш и не ме гледаш. И не ќе видиш ништо со своето слепило.“

Во тие зборови нема злорадост како што ја нема ни во зборовите на слепиот иако тие имаат јасна смисла.

„Не ќе те видам како умираш ранет... Тоа ли?“ „Со каква молитва ми ја посакуваш смртта? Си бил поп, кажи ми.

„Сум бил, веќе не сум. Нема рисјански молитви за туѓи несреќи.

„Ни кај нас. Нешто малку сум го читал Коранот.“

Тиок глас, со желба никој да не слушне:

„Ќе читаш ако останеш жив. Со очи си, башчауш си писмен.“

На другиот му истинуваат раните на нозете и болката се шири, пушта жилички што се испреплеткуваат низ сета негова ничкосана снага. Не може и сепак сака да се намести на коленици во тој воен акшам да стори метание за последна молитва на денот и на својот живот. Наеднаш му е жал, има жена и неколку деца, животот ќе ги сомеле без старател. Неговата десна рака е згрчена но без мазна дршка под прстите. Тој веќе и не знае каде е ножот со кој се заканувал. Збива и слуша исто такво збивање, во нив не јачи ќуд на ѕвер туку јад и болка. Ја бара со левата рака амајлијата под грлото и ја доближува до истрпнатите усни; тоа триаголниче од кожа го чувало од зло и не го дочувало.

Сега тој:

„Ѓаур, имаш ли деца?“

„Пцуј ме мене, аго... Моите деца и без тебе ќе знаат утре, како сирачиња, што е зулум.“

„Гледаш ли, а? Се плашиш дека ќе умреш. Значи, умираш.“

 „А и ти ќе умреш ... Час пред мене или по мене. Сеедно. Ќе умреш, брате, а ако немаш деца, нека ти е со среќа. Не жалиш по никого и никој не ќе те жали.“

„Не сум без деца, ѓаур... Ги имам пет. Едното го оставив со сипаници.

Затоа не сакам и нема да умрам. Ќе те оставам и ќе појдам кон своите. Не се далеку. Раната не ми е тешка, ќе ме спасат.“

„Не ќе одиш, аго. Штом не дојде да ме заколеш не ќе отидеш. Ајде да погодам... Ранет си во нозете, нели?“

„Ранет сум... Погоди.“

Ете, гледаш. Слеп сум и пак знам ... А сипаницата не е тешка болест, слушај ме што ти глаголам. Познавам еден игумен што лекува од сè’.“

„Кој ќе го најде тој твој светец?“

„Ако останеш — ти. Во манастирот Свети Никита е.“

„Ама и ти ќе останеш, кардаш. Ти ќе ме одведеш, мене и детето, кај него. А ако не преживеам, најди ми ја куќата и помогни.“

„Ама каков човек си ти? Ми прорекуваше гроб а сега признаваш дека ќе те надживеам.“

Во гласот на тој Константин како да се чувствува победа. Но своето вистинско чувство, таа внатрешна разбуричканост, тој не умее да го процени и да му го најде вистинското значење. Сака и не може да ги стисне со дланка крвавите очи, тие многу виделе и недогледале сè за што природата ги определила; се плаши од допир на една истината лигавост, полжавска смекнатост на крвава белина. Мачно му е дури и да се сеќава дека го мразел другиот што за него немал ни лице, ни положба, ни определен број години туку бил само глас на омраза слична на неговата. Бара, не наоѓајќи веќе, зборови со кои ќе го доубие невидливиот раненик. Сака да праша ден ли е или ноќ, сака да види со туѓи очи што се случува околу него на стивнатото боиште, и молчи. Лицето му е влажно. Не знае дали плаче со крвави солзи додека слуша шумолење на ситен, повторен дожд. И слуша (можеби во глувата доба, часот на призраците, луѓето навистина се здружуваат, двајца се посилни да го совладаат морничавењето, да го урнат бајракот на подземјето).

„Таму, во нашана војска, има екими со секакви иљачи и мелеми. Тие можат изваденото око да го вратат кај што било.“

„Извадено... едно! А јас сум слеп на обете.“

 „Ако можат едно ќе можат и две. Анасана, учеле за тоа.“

 „Очите ми истекле, аго. Пресечени се в корен. А ти, зошто ме советуваш? Твоите екими можат да исцерат и ранети нозе.“

„Слушај, човеку... Твоите нозе се здрави. Појди, ќе ти помогнат. Ќе им требаш на беговите за ангарија.“

„Ќе им требам да просам за нив пред цркви и џамии, а?“

„Појди. Си бил наш војник.“

„Ќе појдам и, вака слеп, ќе се судрувам со дрвја, со камења. Ќе ме видат како се тетеравам кон нив и ќе пукаат во мене како во ѕвер. Но ти — можеш да помогнеш. Вети дека ќе ме заколеш и стори го тоа. Не сакам утре, со стап в раце, да бинчам по гробиштата со торба на рамо.“

„Нема зошто да те колам. Умирам и себап е да не посакувам туѓа смрт. Не чекај... Појди на онаа страна на која си свртен сега.“

„Себап е тебе да ти помогнам. Слушај, двајца сме цел човек. Ти очи, јас нозе... Разбираш?“

„Не разбирам. Остави ме да му се молам на својот господ. Јас умирам, брате.“

„Не ќе умреш. Ќе те земам на грб.“

„Не ќе можеш. И за маска сум претежок.“

„Ќе можам. Како ќе ме управуваш, така ќе одам. Висок сум и жилав... Дојди... Не, почекај — доаѓам. Сакаш јавни ме да стасам до твоите екими, сакаш заколи ме.“

Во долот, ретко обрастен во скаменетоста со диви грмушки и безимени треви на кои недалеку лежи убиен нераседлан белец, како да е со нив и трета присутност — смртта, која со стрпливост чека да им ги испише имињата, едното муслиманско, другото рисјанско, обете балкански, врз пергамент на заборав. Молчат.

Ноќта е долга, есенска, за едниот студена, за другиот и студена и вечна, во неа човекот може да се открие поинаков отколку што мислел дека е од првиот час на узнавањето до пред умирањето, наеднаш, на чекор од скончувањето, да најде во себе нејасно суштество што живеело некогаш или што ќе живее еднаш во иднината на времето и изменетите пространства.

До нив, како да се веќе под иловица, достасува ехо, двојно, на два јазика, но со иста смисла, нешто како ако ти е жал за мене, земи копач откопај ме. А таа измешаност на болка и црн подбив кон живите и кон мртвите, или кон некои трети шта се живи и мртви, е нивен крик и нивно кикотење. Сепак не ќе се случи обајцата наеднаш да се здрват во оклопот на ноќта; еден ќе си поживее. Кој, колку? И како?

Тие се во виор што само привидно се стивнал, измамнички за да стане уште побрз вртејќи го орото на среќата и на несреќата на оние што ќе паднат под негова сила, тие се на боиште, на парченце земја на која почнала и се разгорела војната за која не се знае што кому му носи. А таа влече со себе подароци што ќе ги има за луѓето секогаш и подоцна, кога по неа ќе дојде друга: патила, чинови, стрелања и бесења, пијанство од слава и мамурлак на пораз. Умешноста да се процени вистинската состојба по такви животни потреси е обично ретка и доколку некој располага со неа ја притајува во горчливото срце: ни совладаниот можеш да го утешиш ни на славеникот можеш да му ја укажеш потребата да се смири и да мисли на иднината, на луѓето и на земјата за која бил готов да пролее и своја крв. Но додека трае војната многупати секој се чувствува и победен и победник. Животот е измамничка игра секогаш кога премијата му е блиска, насилна смрт, а тоа е фаза низ која најчесто минуваат оние што не влегле со воинственички оган во битка и што повеќе би сакале сè да се реши на маса, без убивање. Но и во таква фаза тие се вртеле во виорот и убивале, станувале нешто поинакво од она за што се приготвувале во животот.

Умираат живите и паѓаат во стари јами од кои воскреснуваат мртвите, со многувековно искуство да го продолжат животот, на штотуку умрените и свој, но поинаку од порано: спротивно од она што било, како на филмски негатив од камерата на тогашниот балкански снимател Милтон Манаки.

Одненадеж, да се поверува дека за тоа се спогодиле обајцата, тогаш кога мислеле дека се разбрале и дека нашле излез од заедничката  несреќа меѓу нив се испречува ново недоразбирање и тие пак се   обземени од недоверба еден кон друг; им биле отворени срцата и пак се стиснале, и пак се покриле со ледена кора.

„Не ми го кажа своето име.“

„Ќе ти го кажам — Константин, Коста, Коце... Како што милуваш. Според еден светец од нашиот календар. Може и Кочо.“

„Добро, Константине. Не приоѓај ми сега. Веќе знам зошто го држиш, тој голем камен в рака. Ноќ е, а јас сепак имам очи. Сакаш да се довлечеш до мене и да ми ја здробиш главата. Попусто, попусто... Сум раснел меѓу војници и дервиши. Не ѝ се давам на бељата така лесно. Затоа не доближувај ми се.“

„И не сакав да ти се доближам, аго. Не те гледам и сепак знам дека ме чекаш со нож... Крив, турски.“

„И те чекам... Бујрум.“

„Чекај, почекај си. И јас сум раснел меѓу некакви луѓе. Меѓу комити со бради и ками. Затоа не ќе поживееш подолго од мене дури и коњски заби да ти ја паполнат муцката.“

„И со овие заби ќе умеам да се одбранам ... Така — а? — була в јачмен. Пред големиот Бајрам.“

 „Така, ефендијо. Како и ти нашинка на Воскрес. Лажго, парталав лажго, слушаш.“

„Најпрвин ти послушај ме. Не гледаш, затоа ти кажувам. Имам пушка в раце и можам да пукам. Веќе ничија вера не ќе поганиш со пцости.“

„И мртов ќе те пцујам. Пукај, што чекаш?“

„Чекам да клекнеш и да молиш да те оставам уште трошка жив. Потреси се, тука сум да ти бидам кадија. И соземи се. Плаче негде птица, почуј ја. Тоа е ут, ноќна кукавица... Ти ги брои часовите.“

„Тоа плачат твоите деца. Можеби најмногу она што го дупчи сипаница. Ќе те оставам да ти истече крвта и, сеедно жив ли си или не, ќе ти ја смачкам главата со каменов. На здробеноста не ќе ѝ е веќе нужна чалма.“

 „Ако, поживеј си со надеж дека така ќе биде. Кога ќе почувствувам дека и последната капка крв ќе ја изгубам, ќе пукам. Да поживеам малку подолго од тебе и последен да те опцујам.“

Тоа се само зборови. Сега, без да се знае дали по омразата ги држи страв, нишка со која, како што мисли и едниот и другиот, е врзан за надеж дека ќе преболедува, се повлекуваат со лазење, нечујно. Секој сака да е на посигурно место: Константин е со камен в рака зад камен. Кара-Демир ја нашол својата пушка и ѝ го лепи кундакот на десниот образ.

На Европа Балканот ѝ е јазва со тешко воспаление, но таа танцува во тантели, ѕирка низ лорњон во напудрени танчерки, се капе во пена на проодни задоволства. Далеку е уште од агонија. Полуостровот засега ѝ е под мирисливото здолниште а заразата од раните не се шири и не достасува како болка до нејзината спокојна свест и до студената совест. Ќе си почека; оние што не се Балканци, во Париз, во Виена или во Петроград, сеедно во кој град и во која земја, немаат смисла за својата сегашност штом се загрижени за иднината на некои земји со полудиви луѓе.

И Кара-Демир и Константин се такви дивјаци. Минарето на едниот е немо, од олтарот на другиот не чади темјан. Под сенка на војна се и луѓето и нивните богови.

Семоќни волшебници со зимски очи се спогодиле да ги состават овие луѓе во мачната и тешка илјада деветстотини и дванаесеттата година, во која не се знае ни победникот ни цената на победата. Не се знае колкав ќе е откупот на поразените ни колкава ќе е и каква наградата за оние што ќе слават. За Македонците, згутавени во беда и неизвесност, по плитарски и каменоѕиди куќи скоро без прозорци или по зандани, едни, а други собрани во секакви војски, иднината е нејасна, повеќе матна и разбуричкана отколку привлечна. Во нивниот јазик зборот надеж изумрел или е сосема туѓ, неразбирлив. Стипцосаната земја, над која пловат зачаденост и црни испарувања на тага, ја ора усвитено железо и ја јалови оган, по нејзините врвици и библиски беспатици јаваат на коњски костури апокалиптични рицари — чумата, поморот, алчноста, бесот; коњските узди се густ сплет на змии, здивот на јавачите е сув ветар од кој и коренот на коровот се суши; зад нив останува трага: дрвени крстови, плочи со камени чалми, несобрани трупишта, урнатини. Болештини, умирања. Пустош по црн помор.

„Потсокри се, песу, зад тој камен. Утре ќе си под него.“

„Ако. И ти. Една педа подлабоко од мене.“

Пак молк. Потоа и на тишината и е здодевно да господари и ѝ го отстапува просторот без јасна вообличеност и оцртани граници на една нова морничавост. Се слуша, веднаш не се знае од која насока, некакво чудно квичење и никој од двајцата веќе не знае дали кон нив се доближува ѕвер со човечка болка во кучешка душа или човек со тага на пес во грлото. Чудно е, слепиот го гледа звукот во спирала, повит е што се јази по голем и тежок шандан со свеќа на врвот, лојаница врз смирено чело на некој со негов лик. И Кара-Демир го вообликува звукот во илјадници игли; се провлекуваат низ шуплинките на коските во осакатените нозе и се движат низ него целиот — коските му се сушат и се распаѓаат, тој станува изѕемната глекава маса со прикриена бојазливост за себеси таков.

„Ѓаур... Еј, Ѓаур.“

„Што е, што сакаш?“

„Ништо... Јас само така. Колку за да те чујам.“

„Ме чу. А сакаш да знаеш не квичам ли јас, не ли ме фатила твојата клетва да станам пес.“

„Ама, не... Бегај. А ова што квичи можеби и не е пес. Ноќ е. Никој не знае што крне таа. А знаеш ли на што мислев сега? На моето дете, она со сипаници. Навистина ли пред ова ти се стори дека токму тоа плачело над мене?“

„Ти реков дека сипаницата не е ништо. Јас ја прележав голем, како момче. Сиот ишарен, сличен на отворена калинка, дури и на помладите сосетки мислев. И, еве, останав. Без белези на лицето.“

„Па... Можеби на детето не ќе му е ништо. Можеби заѕвизгува веќе и јава гранка сонувајќи своја војна, детска.“     

*

Само понекогаш, ретко, се слушаат истрели на пушки додека топовите молчат и од едната и од другата страна. На дождот му се придружува брз ветар во бранови. Природата, иако безумните луѓе се нејзин дел, не се обидува и не може да им га исцери раните и душите на двајцата скарани што и се и не се тоа. Сепак нивните верувања го поделиле небото на две, на Мохамедово и на Исусово, небото ја поделило земјата, на едниот нејзин крај да лежи осакатен Кара-Демир, на другиот слепо да пати Константин. Значи, земјата ги поделила луѓето и сето тоа се врти во круг: луѓето ја делат земјата, земјата небото, небото светците, светците луѓето. И самиот човек е поделен. За себе и за другите, па и судија е и осуденик, и казна и казненик. Искушението му е облека; под неа сè, и желбата и намерата, е куп искушенија... За чубур крв смртта ќе штрека со голите заби нечуен акорд, за крв и за куп жили и за коски подземјето со татнеж ќе ја разгласи хероиката на непостоењето. Тоа не е чувство на разум туку мисла на месо со штотуку отворени рани од шрапнел.

Квичењето се доближува. Ни оној со здрави очи не може да види чија е таа гласна треска; сепак обајцата сакаат да веруваат дека негде наблизу се движи пес, кучка со набабрени боски чии кученца се затворени во вреќа и фрлени во мочуриште. Меѓутоа, се таложат вековите на Балканот врз нивната свест и им шепотат — тоа е самата смрт преобразена во забесто и привидно неснаодливо животно, поточно гнил костур во чии обрачи на ребра е затворен светот со сите реки, градови и села, со сè што живее како човек, животно, растение; пеколот е на земја, земјата во него.

„Аго... А ти зошто си го криеш името?“

Турчинот, треперење под ветер и дожд, како да очекувал глас, човечки и овоземен, брза да се претстави, да каже кој е, како со тоа да ќе се знае и каков е.

„Кара-Демир. Сега знаеш.“

Наеднаш, без повод, можеби за да го заборави квичењето, раскажува од кај му е тоа име, како се викале дедо му и татко му и од какво потекло е. Дури и имињата на жената и децата ги споменува. Блеска во сеќавањето за нив, не долго. Како кога месечината ќе застане помеѓу земјата и сонцето па ќе ја зачади планетата и ќе ја затемни ѕвездата, тој е несреќна врска помеѓу семејството и своето и нивното утре: без него тие ќе се глад, беда. Пелтечав е и неврзан па, веќе со зборови без значење и смисла, заспива, сонот е предворје на нешто од што нема враќање и каде што нема сеќавање. Не ќе се предадам, шепоти или мисли и чека и другата судбина да го охрабри со нешто од својот живот, настан или име или што и да е, а до неговиот слух достасува само шумолење на дожд и пак — квичење, потоа тажачка на животно. Го извлекува лицето од кал, едната рака под него е на-чичкана со трнци. Повикува небаре откорнува од утробата:

„Константине...“

Никој не се огласува. Повторно, со растреперен глас, напрегнувајќи се да долови и најбезначаен шум, го повторува името на другиот. Но во ноќта секој шум има свое потекло и своја причина да дојде на свет — шум на ветар и дожд, кучешки јад, накашлувањето на слепиот Константин, не од настинка туку да го потврди своето присуство. Кара-Демир се олабавува со олеснетост и тажно, без желба да биде чуен, воздивнува:

„Уф, брате... Мислев дека си...“

„Не сум, и на, еве ти го, што ќе умрам. Илјадници на овој свет живеат без очи. А ти сакаше...“

 „Не сакав јас ништо. Сакав само да знам дали си жив.“

„Си сакал, сега знаеш... Патем — не ти реков. И едно од моите две деца, помалото, го оставив болно. Заушки. Само да си можел да го видиш здраво. Крадле, верверичка — што ли? Понекогаш в зори ќе се префрли во мојата постела и ме души како ѕвере. Си го мириса потеклото а тоа му создава сигурност дека ќе расне и ќе биде она што сум јас. Сигурен и силен човек, како што мисли дека сум.“

„Така е. Децата сакаат да бидат како татковците и мислат дека ќе се такви. Без сипаници и без заушки, со кубура в појас и со брада.“

„Зошто брада? Јас и во мантија не личев на поп. Не сум, да кажеш, ќос, некаков смешен воденичар од дедовска прикаска. И пак сета моја брада ќе ја напикаш во напрстокот на абаџијата Панчо Крстин од Кукулино. Затоа и се распопив. И заради гуцнување комова. Ке се испијанам и не стасувам в црква... Затоа и ме извлекоа од мантија.“

„Не пијам, брате. Никогаш не сум пиел... Слаб сум, истекувам низ раните сиот.“

„Зборувај, раскажувај што и да било... За црни Арапи или за бели жерави. За сè што ќе ти текне. Ќе ја заборавиш болката и ќе ја држиш смртта на растојание. Не се умира така лесно од гребнатинка на железо.“

„Не можам да говорам. Сè повеќе губам сили и капнувам. Раскажувај ти.“

„Да ти кажам ли како и зошто вујко ми убил бег?“

 „Бег? Ти нè мразиш нас Турците? Не здржувај се, речи.“

 „Зошто да ве мразам? И меѓу вас има чесни, како што има и меѓу нас арамии, душовадци - Вујко ми тоа заради дукати. Затоа и го обесија зад Аземовата воденица под касарните.“

„За грев. Му останале дечињата сираци.“

„Немаше тој ни дечиња ни мачиња. Арамииште, ти реков. Многумина од него пропиштеа. А бегот што падна од драмлиите на неговата огњарка не беше зулумќар. Набожниќ и аџија, им помагаше на луѓето колку што можеше. Рисјанската раја го исплака. Се случи пред жителите да ги наточат срповите...“

Прикаската се кине или Кара-Демир веќе не слуша што се случило пред жетвите во некој врел, сончев ден каков што тие не ќе дочекаат. Сепак, толку колку што му дозволува болката и треската од која сета става му се грчи и трепери, се оспокојува. Полека, заборавајќи го слепиот и патилата, таков каков што е, се намалува и ѝ бега на земјата; сега чекори, далеку од себеси ранет, кон својот дом зад оној прославен по проклетство и како зандана ан, под трошен покрив и се негови деца, негов свет и неговп соништа. Заборавил кој бил и заборавил дека лежи ранет од шрапнел на боиште и дека повикува — Константине, дојди, и дека Константин доаѓа; му го шепоти Коранот на свој јазик и пак неизменет, со недвосмислено значење: Ако ја подадеш својата рака кон мене да ме убиеш, јас не ќе кренам рака на тебе за да те убијам, од Алах, од мој бог на светот, се плашам... Тоа е златна поплава, некаков ненадминат блесок на свеста. Не може ли по тоа да настапи вечна темница?

„Константине...“

„Лазам на коленици и доаѓам, брате ... Подај ми ја раката... Ама каков ти е тој глас со кој ме пречекуваш, што ти е?“

„Те пречекувам со отворено срце, имај доверба во мене. А ова, квичењево, таа е загарката на Фируз-ефендија... го бара својот стопан и плаче по него... Тој бездруго е повеќе мргов отколку што сме ние... Дојди, не плаши се. Со тој твој камен стори го своето.“

„Рацете ми се празни... Доаѓам... А ти како сакаш, можеш и со пушка и со нож. Те пцуев и сакав да го слушнам твојот претсмртен крик ... Проклето бев лош.“

„Дојди. Слушаш ли загарката веќе не квичи. 'Ржи, се оѕверува. Го заборавила својот господар и, гладна, волчосана, ја чувствува уште само нашата крв, нашето неотпорно месо. Дојди, поарно ќе се одбраниме од нејзиното беснило. Паднавме покосени од еден оган, еден мраз нека нè покрие.“

„Загарка, велиш. Слатко ќе ѝ ги прегризам вратните жили. Со сила на рис... Најпрвин ќе го затегнам појасов над твоите рани. Ќе ти треба крвта.“

„Кога човекот ќе истине, крвта испарува од него.“

„Не ќе истинеш. Обиди се да се наместиш на коленици.“

„Да се молам ли?“

„Ќе се молиш утре. Сега намести ги рацете околу мојов врат. Ќе те носам. Нам уште може да ни се помогне. Не ми се умира, брате, а бездруго ни тебе. Сме свикнале на сладоста на животот и таа нè соблазнува.“

„Не можам ни да ги мрднам нозеве. Мртви се, и јас со нив, до колковите.“

„Стисни ги забите и стори како што ти реков. Ќе ти помогнам.“

„Готов сум. Веќе ни болка не чувствувам... Извлечи се сам.“

„Само ти зборувај. Додека те слушам ќе знам дека, си жив. Мене пушти ме да правам што сум наумил... Така... Гледаш ли дека можам да те кренам. Ама не тегави се... Јавај, кога ти велам.“

Ги покрива мраз и очај, се барале во ноќта и можеле да не се најдат, тој Кара-Демир, русокос и благ по душа каков што ќе е подоцна внук му Ибраим Ибраим, и оној Константин, бил распоп, муцач и војник, не оставил ни во црковните книги ни во воените истории спомен. Се тетерави по стивнатото боиште Константин со товар на грбот, ѕвечаво бладање на човек пред свој крај, се судрува со грмушки и се сопнува на трупови. Збива и пцуе. Другиот, човек на кого немал прилика да му погледне в очи и да го прими како пријател или да го заборави доколку не го намрази, веќе и не се држи за својот несреќен носач. Олабавен е и не се огласува. Но Константин чекори, паѓа и станува, и со надеж дека не е сам, дека не е со мртовец на грбот, го повторува повикот. Кара-Демир застенкува со слаб глас, потоа веќе ништо не се слуша. Константин се сопнува на нешто што не е ни камен ни пенушка, на нешто меко и паѓа на коленици, потоа, накривувајќи се, го спушта од себе товарот врз некој мртов војник. Слабо, скоро нечујно офкање го охрабрува другиот:

„Не давај се, Кара-Демире... Овде сум, бдеам над тебе.“

*

Ги нашле, како што кажуваше Ибраим Ибраим, в зори или подоцна, по една спогодба на завојуваните за кус мир за кое време ќе се соберат мртвите и ранетите; подоцна, по некоја година, еден човек без нога, ќе се потпира на патерици и на слеп човек, катадневно да седат обајцата во чајџилницата на некој Тефик Рамо, човек со задув и срдечен кон секој кој што, дури и првпат, дошол кај него на чај или кафе. Никогаш, дури ни на взаемните велигденски и бајрамски посети не ја споменувале војната, време во кое тие се запознале, по секавичната жестока омраза да станат пријатели.

На некои луѓе, додека уште се живи, им се крева споменик, камен врз камен (тегоба, поттурнување и на извесен начин омраза, врз тегоба и врз поттурнување или врз омраза), славеникот за да не може да стане од под тој куп психички притисоци. Има луѓе кои судбината, управувана пак од луѓе, ги обележува за да почне за нив некаков прогон: тој скршнал на некој начин од линијата на животот обележана врз големата дланка на земјата во која живее и станал капитално ѕвере осудено иа психички отстрел.

Што е тоа: пезевенска игра на толпа, белег на времето или литија на омраза, верска, политичка или каква и да е?

По поразот на Турција на Балканот и по поделбата на вечно несреќната Македонија помеѓу трите ослободени соседни земји, под нова чизма да паднат и одамна населените Турци и староседелците Македонци, некои и од едните и од другите, фанатички покорни на својата вера за да почитуваат и друга, не го сфаќале пријателството на двајцата некогашни војници, ги осудувале, ги избегнувале и ги сметале за предавници на својот род. Надојдени матни води урнувале мост помеѓу два брега. Така и се случило: Кара-Демир попаднал во некој дервишки ред да се боде со клинци и големи игли со диви молитви, како да се казнува за предавство кон исламот или кон долгогодишното пријателство. Константин да пие и за чашка ракија да ја развеселува сонливата чаршија и, бездруго, да тагува. Не се мразеле, ги разделила туѓа омраза.

*

Има повеќе од една година кога, при едно случајно сретнување, го потсетив најспокојниот денешен раскажувач на Европа, авторот на Мостот на Дрина, и му го споменав расказот Писмо од 1920 година: Макс Левенфелд, по потекло Евреин од Босна, го напушта вилаетот, на писателот и свој, заради омраза, не изртена во него туку околу него, нашинска омраза, взаемна во допирот и во животот на нашите луѓе. „Можеби во Босна ќе треба да се предупредува човекот на секој чекор, во секоја мисла и во секое, и највозвишено, чувствување да се варди од омраза, вродена, несвесна, ендемична омраза.“ Го прашав мисли ли дека на Балканов омразата живее и демне само во Босна. Неговите очи зад дебели стакла гледаа негде крај мене, во нешто што е минато или во нешто од што може да се претчувствува одговор на иднината по тоа прашање. Ми рече по недолго молчење, спокојно, не толку да поучи колку да му одговори на човек што е роден во времето кога тој го напишал својот автобиографски расказ, дека Макс Левенфелд (и тој со него) живееле во Босна и говореле за Босна: авторот што ќе говори за взаемна омраза на народ што не го познава е негов посветен судија и може да стане, и не сакајќи припадник на своја омраза. Му реков дека сме Балканци, луѓе поделени со граници и пак слични во многу нешта — во искушенијата, исчекувањата, стравот, фолклорот, слободарството. Во историските испреплетканости и бескрајни недоразбирања. Дури по тоа се сврти сиот кон мене со длабока, вертикална брчка меѓу веѓите.

„Ни Балканците не се без судбина“ рече. „Она што ни го донеле вековите, ќе можат само идните времиња, можеби, пак измерено со долга низа години, да го избришат.“

Нема овде, во овој град, веќе никого од родот на одамна покојниот Кара-Демир, нема ни Константинови потомци. Неколку правнуци на првиот живеат во Цариград; по едно мое трагање, занает на кој не сум му дораснат, сега знам дека некои потомци на вториот, отселени во овие чудни години на човечки движења од овој крај кон неколку точки на земјината топка, живеат во Австралија и во Канада. Тие не знаат едни за други, меѓу нив лежат земји, мориња народи и не ги сврзува ни љубов ни омраза. Ништо.

Тука негде и завршува прикаската за безногиот Турчин и за оној негов ту пријател ту непријател без очи, осамен и пијан до својот гроб. Но пред да умре едниот од нив, пред да се заборави, се нашле уште еднаш, и никогаш повеќе. Светот е мал, градовите не се шират толку брзо, нивните сокаци се криви, нашински и многупати слепи, претесни. Се сретнале на тесно, помеѓу плитарски ѕид и стара кола, која затворала добар дел од уличката — Кара-Демир на патерици, Константии со пес на јаже кој, му помагал да не го згреши патот од куќата до крчмата и назад. Застанале.

„Ти си тоа, Кара-Демире“, рекол Константин. „Го слушам тропањето на твоите патерици врз калдрмава. Бегаше од мене. Сега ми излезе на мегдан.“

„Не ќе биде, Константине.“ Гласот на Турчинот веќе бил туѓ, шуплив некако, издупчен од молци на староста. „Ти ме заборави, ми сврти грб.“

И едниот и другиот знаеле дека попусто ќе се обвинуваат. Силата на прочуениот балкански фанатизам ги разделила и тие дури и не се обидувале да ја осудат причината на разделбата. А и зошто? Пријателството останало негде зад нив, под наталожените години. Веројатно никој веќе од нив не рекол ништо. Се разминале, секој отишол во својот храм — Константин в крчма, Кара-Демир меѓу остарени муслимани да тркала под прсти килибарни зрна на бројници и да молчи. Го нема веќе русокосиот Ибраим Ибраим и не се знае каде се записите на Кара-Демир. А овие страници се само обид да се искорне од заборав еден настан каков што бил и каков што може да се повтори сегде каде што е човекот и своја и туѓа болка.

Едни се селат умирајќи, други умираат со иселување.