Pomoc Promena pisma Pretraga Mapa Projekat Rastko - Boka
Zemlja
Istorija
Ljudi
Duhovnost
Umetnost
Kontakt

TIA Janus

 

Svetislav Vučenović

Graditeljsko nasljeđe Herceg-Novog u generalnom urbanističkom i prostornom planu *

Ključne riječi: Herceg-Novi, generalni urbanistički plan, zaštita nasleđa

Spomenici kulture i ostali objekti i cjeline koji čine graditeljsko nasljeđe Herceg-Novog mogu se klasifikovati u nekoliko osnovnih grupacija koje odgovaraju glavnim kulturno-istorijskim razdobljima.

Praistorija

U ovom vremenski dugom, a teritorijalno prostranom kulturnom sloju, ističu se ostaci gradnji ilirskih plemena među kojima su dva bitna tipa.

Prvi čine gradine, utvrđena uporišta na dominantnim položajima, koja su ponekad imala funkciju akropolisa sa podgrađima razvijanim na padinama ispod vrha. Karakterističan motiv po kojima se mogu identifikovati jesu ostaci širokih suvozidova ustrojenih od megalitskih blokova. U zavisnosti od topografskih i drugih uslova u ovim gradinama nalazila su se ili stalna staništa, ili samo povremena za slučaj opasnosti (refugijumi).

Ispitivanjem širih oblasti, moglo se ustanoviti da su gradine podizane na dominantnim vrhovima i da se među njima mogla uspostaviti vizuelna veza čime je osiguravana kontrola područja i povećavana sigurnost.

Drugi tip ilirskih spomenika čine mogile, masivne kupe od kamenog nabačaja u čijim su središtima grobnice. One su sa gradinama činile prostorno-funkcionalne cjeline, kao što je tokom dalje istorije trajala relacija grad - nekropola.

Zahvaljujući strateškim položajima, pojedine ilirske gradine korišćene su i pregrađivane i u doba antike, pa i znatno kasnije. Dosadašnja istraživanja mogila su stoga stratigrafski slojevi znatnog vremenskog raspona.

U pejzažu, na vrhovima krševitih obronaka i oko njih, zapažaju se djelimično razrušeni masivi najstarijih gradnji iz daleke praistorije. Osim njih, komunalni i građevinski radovi iznose na površinu slučajne nalaze iz temeljnih zona objekata, grobne priloge i primjerke nakita koji ulaze u zbirke muzeja.

Antika

Ne postoji oštra hronološka granica kojom bi se mogao razlučiti ilirski kulturni period od antičke faze. Naučnim istraživanjima ustanovljeno je da je dolazilo ne samo do sukoba, već i do saradnje Ilira i grčkih kolonista koji su uspostavljali trgovačke naseobine sa zaštićenim lukama (emporije). Ovakve kolonije nastajale su na položajima tradicionalne trgovinske razmjene između domorodaca sa kopna i kolonista trgovaca sa udaljenih obala.

O dosada prikazanim tipovima naseobina kakvi su nalaženi i proučavani na Crnogorskom primorju i posebno u Boki Kotorskoj, malo je poznato na području Herceg-Novog, jer arheološka i druga istraživanja nisu još šire obuhvatila ovo razdoblje. No, s obzirom na stratešku važnost Boke, maritimne kvalitete njenih luka i značaj u trgovinskoj razmjeni, nema sumnje da je i ovdje bilo takvih naseobina i gradnji kakve su dosada otkrivene i proučene u susjednim oblastima i na položajima gradovima kao što su Risan, Kotor, Budva, Ulcinj i sl.

Za rimsko razdoblje vezuju se određeni lokaliteti na trasi državnog puta koji je tekao duž obale povezujući njena glavna mjesta. Pri bližem određivanju trase kod današnjeg rimskog puta Herceg-Novog, postoje različita naučna tumačenja. Po jednima, na položaju Starog grada postojalo je utvrđeno pristanište Rizinijum koje je imalo trajektnu vezu sa pristaništem na mjestu Rose. Po drugima, rimski put kroz Sutorinu dospijevao je do današnjih Njivica, a odatle je bila trajektna veza takođe sa položajem Rose i dalje prema Budvi. Ne ulazeći u dalje pojedinosti ovakva dva tumačenja, treba istaći potrebu da se na pomenutim pravcima i položajima obrati pažnja prilikom različitih radova zbog mogućnosti pronalaženja temeljnih ostataka građevina i pristanišnih mola.

Istovremeno, valja uzeti u obzir i proces utonuća obale kao i povremene kataklizme koje su dovodile do jakih rušenja i potapanja priobalnih dijelova naselja temeljenih preko nasipa i muljevitog tla.

Relativno mlada naučna disciplina, podmorska arheologija, iznosi na površinu dijelove potonulih antičkih brodova i njihovih tovara. U plodnim ravnicama oko rimskih naselja, podizani su rezidencijalno-ekonomski kompleksi - vile rustike, koje su ponekada mogle imati bogatiju obradu enterijera: freske na zidovima, mozaike na podovima oko centralnih prostora, atrijuma i peristila sa piscima (basenima), skulpturama božanstava, natpisima na kamenim pločama i sl. Prilikom poljoprivrednih ili građevinskih radova, povremeno se otkrivaju ostaci termi sa hipokaustima, tipičnih za široku oblast rimske civilizacije. Na ovom području, kao i drugde, mogu se očekivati ostaci vila rustika u ravnicama sa poljima pogodnim za poljoprivredu.

Proces dezurbanizacije rimskog društva u kasnoj antici tokom III i IV vijeka doveo je do jačanja graditeljstva u široj okolini gradova. Sa prodorom hrišćanstva i formiranjem crkvene organizacije, podizani su manastirski kompleksi sa ranohrišćanskim bazilikama koje su nastavile tradiciju dvorane rimskog doba.

Ovi crkveni ansambli imali su u posjedu velike komplekse obradive zemlje koje su koristili. Od ovakvih građevina ostali su pod zemljom prizemni djelovi sa fragmentima stubova, dekorativnih kapitela, kamenih pregrada između naosa i prezbiterijuma, fragmenti fresaka i mozaika (Bijela, Žanjice).

Osim ostataka navedenih velikih kompleksa, mogu se otkriti djelovi mnogih manjih gradnji profane, odbrambene ili crkvene funkcije, kao i veliki broj rasturenih fragmenata arhitekture, skulpture, sitne plastike, keramike, grobnice, nakit i sl.[1]

Rani srednji vijek

Seobom naroda i prodorom slovenskih plemena u ove oblasti, antička urbana tradicija očuvana je samo u vizantijskim gradovima i neposrednoj okolini koja im je pripadala.

U plodnim župama i dolinama rijeka, na padinama ispod utvrđenih uporišta, postepeno su se formirala i ustaljivala seoska naselja.

Prihvatanjem hrišćanstva započela je i gradnja crkvenih objekata u selima, na grobljima u poljima ili na crkvenim posjedima. Ovi objekti bili su mahom nevelikih dimenzija, rustične gradnje, skromne dekorativne obrade. Plitki reljefi sa čestim motivima tročlanog prepleta pokrivali su okvire portala, delove crkvenog namještaja, oltarne pregrade. Vrlo često korišćene su spolije, tj. djelovi arhitekture izvađeni iz ruševina starijih građevina, kao što su stabla stubova, kapiteli, mermerne dekorisane ploče i sl. Od takvih starih bogomolja, ostale su ruševine ili rjeđe prizemni djelovi uklopljeni u mlađe objekte.

U ne malom broju slučajeva, ove ranosrednjovjekovne crkve nastavile su tradiciju kulturnih mjesta iz ranohrišćanskog ili čak paganskog vremena. Zato će se na pojedinim lokalitetima pronaći slojevi i fragmenti arhitekture u rasponu od više stoljeća.

U okolini Herceg-Novog poznate su crkve iz toga razdoblja (Sušćepan, Sv. Petar u Bijeloj i dr.).

U ovo rano doba srednjeg vijeka mogli su biti korišćeni ostaci utvrđenih uporišta od ilirskog do rimskog vremena niz čije su se strme obronke formirala naselja seoskog stanovništva. Od stambene arhitekture toga doba gotovo da nema tragova. Stočari stalno u pokretu gradili su stambene provizorije ili ponekad takve oblike koji su se mogli prenositi. Dominantan materijal bilo je drvo, od koga su pravljene ili brvnare ili kombinacije sa pleterom oblijepljenim blatom. Pokrivači su takođe bili od drveta ili slame.

Građeni od organskih materijala ili djelimično u kamenu bez veziva i temelja, ovakve nastambe nisu bile dugog vijeka. Za to se od seoskih naselja iz ranog srednjeg vijeka mogu danas pronaći samo rijetki tragovi, pojedini grobovi, keramika, skroman nakit i dr.

U obalnom pojasu koji je bio pod upravom ili barem pod neposrednijim uplivom Vizantije, nastavljena je tada izgradnja crkvenih objekata u manjim dimenzijama i raznovrsnim formama. Svedeni na ograničene teritorije, stanovnici primorskih naselja koristili su i pregrađivali naslijeđene objekte znatne starosti sa nastojanjem da se u malim formama ponekada reprodukuju monumentalna rješenja bazilika, trihonohosa, centralnih rješenja sa kupolama, oktogona i sl. Prirodni činioci, ratovi i havarije, rušenja i pregradnje, sveli su ovaj kulturni sloj na mali broj ostataka. Oni se mogu pronaći ispod mlađih građevina ili pod zemljom na mjestima gđe su postojala manja naselja pod vizantijskom intervencijom, utvrđenja na strateški važnim položajima, duž puta, u rejonu obližnjih gradova.

Ovaj kulturno-graditeljski sloj trajao je, generalno uzev, do 11. vijeka zaključno.

Srednji vijek

Klasično doba srednjeg vijeka u našim krajevima obuhvatilo je raspon od XII do XIV stoljeća. To je razdoblje jačanja komunalne autonomije urbanih centara koji su stekli atribute srednjovjekovnog grada: statut i samoupravu, sjedište episkopije sa katedralnom crkvom, gradske zidine.

Srednjovjekovni gradovi bili su središte zanatstva i trgovine, spojne tačke između karavanske trgovine feudalnog zaleđa i pomorske trgovine koja je povezivala razne krajeve i obale. Oni su sve više postajali centri ukrštenog djelovanja različitih kultura i umjetničkih iskustava. Vrhunska graditeljska dostignuća toga vremena, nastajala su unutar bedema ili u njihovoj neposrednoj okolini.

U arhitektonsko-stilskom pogledu, to je bio period romanike i rane gotike koji je stvorio monumentalne katedrale, palate plemića i kamene kuće građana, društvene i privredne građevine. Dijelovi arhitektonskih objekata iz tog vremena nalaze se danas u nedalekom Kotoru i Dubrovniku. Brojne zgrade su nestale kao žrtva potresa, požara, ratnih sukoba ili zbog neminovnog dotrajavanja konstrukcija i promijenjenih potreba korisnika.

U oblasti Herceg-Novog od XII pa do pred kraj XIV vijeka, nije bilo ni jednog naselja u rangu srednjovjekovnog autonomnog grada. Iz ovoga vremena potiču pojedina središta episkopija sa manastirima i crkvama-zadužbinama koje su podizali vladari iz loze Nemanjića. U nekima od njih, sačuvani su fragmenti arhitekture i fresaka visokog kvaliteta. Burna vremena koja će uslijediti bila su razlog ili povod da se uništavaju graditeljska ostvarenja nastala u okviru srpske srednjovjekovne države i u kulturnoj sferi Vizantije. Do naših dana doprli su skromni ostaci u Savini, Bijeloj i dr.[2]

Osnivanje Herceg-Novog [3]

Herceg-Novi je nastao kao rezultat trajnih nastojanja bosanske države da osnuje grad na obali mora preko koga će steći trgovinske i kulturne veze sa drugim zemljama i gradovima. Tome na putu stajao je snažan monopol Dubrovnika koji je svoja prava branio privilegijama dobijenim od raznih vladara za razvoj karavanske trgovine, prodaju soli i pomorske veze sa susjednim zemljama.

Poslije pokušaja da trgovište osnuje kod ušća Neretve, bosanski kralj Tvrtko utemeljio je grad u Župi Dračevici koji je pored ostaloga imao ulogu da štiti trgovinu, a potom i proizvodnju soli u zalivu prema Sutorini.

Osnivač je svome gradu 1382. godine odredio ime Sveti Stefan, koje će za njegovih nasljednika promijeniti u Herceg-Novi.

Za razliku od drugih srednjovjekovnih gradova nastalih u ovim oblastima, Herceg-Novi je utemeljen u vremenu kada je državna samostalnost počela postepeno da se ruši pod naletom turskih osvajača. Život Herceg-Novog pod bosansko-hercegovačkim vladarima trajao je tačno jedan vijek. Za to vrijeme, uprkos smetnjama, ograničenjima i ratnim sukobima, Novi se razvio iz utvrđenog uporišta u gradsko naselje. Gde je bio Tvrtkov Sveti Stefan još nije potpuno naučno dokazano. Na osnovu dosadašnjih proučavanja, terenske situacije i vidnih materijalnih ostataka, jezgro srednjovjekovnog grada nalazilo se na dominantnom i prirodno utvrđenom položaju, koji je kasnije nazvan Forte mare.

Osnivač je pored terenskih pogodnosti ovdje mogao naći i delove antičkih utvrđenja koja su branila ulaz u zaliv na položaju nekadašnjeg trajektnog pristaništa. Nadogradnjama i uz korišćenje drvene građe, dalo se relativno brzo osposobiti za odbranu i boravak posade.

Dijelovi zaštitnog zida u podnožju mogli su štititi spoj tvrđave sa pristanom. Primjena drveta rasprostranjenog u oblastima bosanske države doprinijela je bržem i potpunijem nestajanju građevinskih elemenata na kraju XIV vijeka.

U vrijeme Herceg Stjepana Vukšića - Kosače, Novi je proširio pojas utvrđenja kojima je obuhvaćeno naselje sa rezidencijom, stambenim zgradama, privrednim objektima, crkvama i ostalim atributima naselja gradskog tipa. U toku terenskih istraživanja obavljenih poslije zemljotresa 1979. godine na položaju Sv. Jeronima, otkriveni su temelji i prizemni djelovi crkve podignute u XV vijeku sa fragmentima gotičkog stila. Prema arhivskim podacima, crkvu su podigli dubrovački graditelji.

Detaljna terenska opažanja, osobito na fasadama kuća, otkrila su na nekoliko mjesta tehniku gradnje koja se može vezati za razdoblje kasne romanike ili rane gotike sa kraja XIV vijeka.

U temeljnoj zoni i pod turskim i mletačkim nadogradnjama, nalaze se dijelovi bedema i kula srednjovjekovnog Novog.

Grad je tada mogao imati jedna vrata prema luci i druga kopnena prema središtu i kasnijem predgrađu.

Mali stepen sačuvanosti materijalnih ostataka iz bosansko-hercegovačkog perioda i veliki značaj za rekonstrukciju nekadašnje strukture grada obavezuju na krajnji obzir prilikom sadašnjih sanacionih radova. To se može postići jedino uz stalan stručni nadzor, registrovanje i očuvanje građevinskih pronađenih ostataka u temeljnoj zoni ili u ruševinama i šutu.

Ovaj kulturno-istorijski interes ne smije biti prepušten pojedinačnim investitorima ni podređen potrebama izvođača radova, što se na žalost tokom posljednjih godina događalo.

Herceg-Novi pod Turcima

Turska vlast u Novom trajala je dva vijeka (1482-1687). I za nove vladare, grad je sačuvao važnost koju je imao za osnivače. On je bio prirodan izlaz hercegovačkog zaleđa na more, veza sa posjedima i utvrđenjima na kopnu, baza za snabdjevanje garnizona i naselja hranom, solju, oružjem, proizvodima manufakture i dr.

Turci su poklanjali veliku pažnju utvrđenjima Herceg-Novog i njihovom adaptiranju za primjenu vatrenog oružja koje se razvijalo u to doba. Pretežan dio do danas očuvanih fortifikacija potiče od Turaka. To su pored bedema i kula oko naselja, i posebne tvrđave koje su ih "flankirale" Kanli Kula i Forte mare, a nad gradom tzv. Španjola koju su takođe Turci podigli.

Unutar grada, Turci su naslijeđene objekte prilagodili svojim potrebama, životnim navikama i vjeri. U središtu je formiran rezidencijalni kompleks zapovjednika grada sa odajama za stanovanje i prijeme, i amamom koji je bio povezan sa vodovodnom i kanalizacionom mrežom.

Hrišćanske bogomolje pretvorene su u džamije, među kojima su dvije najveće bile na položajima sadašnje pravoslavne i katoličke crkve, sa malim trgovima okruženim zgradama. Ove ansamble povezivale su dvije glavne ulice sa nekoliko poprečnih koje su se sačuvale do danas.

Od stambenih objekata toga vremena, postoje ostaci duž paralelnih ulica sa bondručnim pregradnim zidovima.

Van grada utvrđenog bedemima, razvijalo se predgrađe sa čaršijom na kojoj su se sticali putevi iznad pristaništa.

Turski Novi pretrpio je velika razaranja 1667. godine, koja su registrovana na pojedinim arhivskim planovima iz vremena neposredno prije i poslije mletačke opsade i osvajanja grada.

Do kraja turske vladavine, podizani su i u okolini Herceg-Novog tzv. doksati, prostranije kuće na sprat, koje su mogle pripadati vlasnicima obradivog zemljišta. Pored njih, bilo je nesumnjivo i skromnijih stambenih zgrada, mlinova ili kamenih mostova, od kojih su pojedini produžili da traju do ovog vijeka.

 

Herceg-Novi kao mletački Castel Nuovo

Mlečani su preoteli Novi od Turaka 1687. godine i držali su ga do propasti Republike Sv. Marka 1797. godine. U ovom periodu dugom 110 godina, Venecija je koristila osvojeni grad kao Castel Nuovo. Novi je bio jedno od utvrđenih uporišta za nastavak dugotrajne borbe sa turskom imperijom, koja je prešla zenit svoje moći.

Grad je u momentu osvajanja bio jako oštećen borbama, kao i nezalječivim posljedicama snažnog potresa, koji je teško pogodio široku oblast južnog primorja od Dubrovnika do Kotora.

Mletačka vlast dala je prednost obnovi fortifikacija, koje nisu izgubile odbrambeni značaj, jer su Turci još bili u zaleđu i u pojedinim primorskim gradovima. Osnovni urbani sklop je sačuvan i dalje. Društveni i kulturni objekti zadržali su iste položaje. Džamije su pretvorene u hrišćanske bogomolje, a rezidenciju turskog poglavara, zauzeo je mletački zapovjednik.

Na granici gornjeg i donjeg grada, nastaje samostan Sv. Frane sa vojnom bolnicom uz njega. Drugi samostan sa crkvom Sv. Ante podignut je na zapadnoj strani van predgrađa, koje se postepeno širilo.

U ovom razdoblju, stari lazaret ispod Sv. Ante bio je napušten, a novi je izgrađen u Meljinama u oblicima koji su do danas najvećim dijelom sačuvani.

Povlačenjem Turaka iz Boke i neposrednog zaleđa, kao i prestankom direktne opasnosti od gusarskih prepada, počeo je proces pomjeranja naselja iz pozadine i sa viših položaja prema obali. Na položajima gde su postojale prirodno zaštićene luke, formirani su pristani i građena mola, a na obali podizani magacini za smještaj robe. Na tim mjestima rasla su naselja pomoraca, trgovaca i vlasnika jedrenjaka. Među podignutim objektima, isticali su se dimenzijama, solidnošću gradnje i baroknim ukrasom "palaci" kapetana i drugih pripadnika građanskog staleža i pojedinih plemićkih familija.

Jedno stoljeće ubrzanog prosperiteta i graditeljskog zamaha oformilo je obalne aglomeracije Boke, među kojima su pojedine sticale status primorskih opština sa određenim privilegijama. U tom pravcu, razvijala su se naselja od Meljina do Bijele, mada nisu dosegla nivo kakav su ostvarili nedaleki Perast i Prčanj.

U Toploj je od godine 1718. pa do propasti Mletačke Republike 1797. godine, postojala lokalna samouprava - "komunitad". Dukalom dužda Jovana Kornelija, odobreno je bilo osnivanje opštine, dodjela zemalja, kao i popravke ili gradnje crkvi i manastira pravoslavne vjeroispovjesti (nel loro Rito Greco-Serviano).

Iz toga perioda potiču dva crkvena ansambla: jedan u Toploj i drugi manastir u Savini. Na obje lokacije, pored starijih i manjih crkava, podignute su tokom 18. vijeka prostranije crkve za veći broj vjernika i drugi objekti za život sveštenika i monaha.[4]

I u drugim obalnim naseljima, podizane su prostranije crkve, pojedine i sa kupolama.

Seoska naselja[5]

Povlačenjem Turaka i smjenom vrhovne vlasti, otvoren je proces velikih migracija i demografskih promjena, koje su zahvatile Novi i njegovo zaleđe. Migracioni talas, koji se pod pritiskom Turaka kretao iz Hercegovine prema obali, zasnovao je seoska naselja na novim lokacijama ili na položajima starijih. Mnoga bratstva dobijala su od mletačkih vlasti dozvole za osnivanje sela i podizanje domova. Takođe i za korišćenje zemljišta, koja su ranije bila u posjedu turskih feudalaca. Tako je stvorena tampon zona, koja je i ovdje imala da štiti interese Mletačke Republike u njenom dugom sukobu sa Turcima.

U zavisnosti od obradivih polja, pašnjaka i šumskih pojaseva, od izbora i trasa prilaznih puteva, sela su bila kompaktna ili ekstenzivna. Postepenim porastom pojedinih porodica i bratstava, razvijali su se zaseoci sa nizovima zgrada i pratećih ekonomskih objekata. Uz prvobitnu kuću osnivača, dograđivani su objekti u nizu, koji su pripadali potomcima i članovima iste familije.

Najveći broj seoskih naselja i zgrada do danas sačuvanih na teritoriji opštine Herceg-Novi potiče iz vremena velike migracije započete krajem 17. stoljeća.

Seoske aglomeracije u primorskoj zoni pokazuju primjere veće kompaktnosti, koja je ovdje mogla biti uslovljena kako konfiguracijom terena i atarom, tako i tradicijom gradnje. U nekim mjestima Luštice, kao što su Mrkovi i sl., osjeća se uticaj gradske arhitekture, kakva je tada masovno podizana u obalnom pojasu. To se ispoljava u izvjesnoj regulaciji i grupisanju zgrada, formiranju dvorišta, a takođe i na elementima fasadne obrade. Mikroklimatski uslovi ovdje su vrlo slični onima na obali mora, pa su iz toga proizašli agrikultura i graditeljstvo. Između obalnih naselja i sela ovoga tipa, gubi se oštra granica urbanog i ruralnog. Razlika je u procentu uticaja gradske i seoske sredine i kulture. Obije ove grupacije čine široku skalu prelaznih tipova, u čemu se očituje jedna od bitnih i specifičnih oblika Boke Kotorske.

Na obroncima Orjena, sela su otvorenog tipa formirana od više zbijenih zaseoka međusobno razdvojenih manjim ili većim prostorom atara, makije ili goleti, zavisno od geografskih uslova smještaja.

Osnovna grupacija-zaseok pripadala je jednom bratstvu, razvijenoj familiji po kojoj i nosi ime. Takav je najveći broj slučajeva. Na manjoj ili većoj udaljenosti, oblikovana je slijedeća aglomeracija, koja je mogla pripadati drugoj porodici.

Ovakvi ansambli podizani su duž izohipsi na strmom terenu, sa ulazima na nižoj strani. Iznad prizemnih poluukopanih ekonomskih prostorija nalazi se gornja etaža (visoko prizemlje ili sprat), koja služi za stanovanje.

Kuće su građene od kamena sa krovovima na dvije vode. Uz kuće su i prateći, prizemni objekti: staje za stoku, ostave za alat i dr. Na nekoliko mjesta sačuvana su stara gumna kružne osnove, popločana kamenom.

U zoni ljutog krša sela su formirana u dolinama gde je erozija nataložila plodnu zemlju u malim obradivim oazama - vrtačama. Takve nevelike površine očišćene su od kamena i omeđene suvozidom, ponekada u terasastim kompozicijama. U ovim krajevima, gde je plodne zemlje bilo tako malo da je jedva osiguravala golu egzistenciju, nikakav objekt nije podizan na površini polja ili obradive okućnice. Kuće su građene na graničnoj zoni između vrta i pašnjaka na kamenitom podnožju iz koga su nikle.

Ova tradicija postala je nepisani zakon opstanka pod najskromnijim prirodnim i društvenim uslovima, koji su tada i u tim krajevima stajali na raspolaganju. Ovakav tip ustaljen u ljutom kršu najbolje otjelovljuju Ubli i Kruševice.

Ubli su obrazovani u dolini okruženoj ogoljenim padinama sa planinskim klimatom u krajnje oskudnim prirodnim pogodnostima. Sadrži nekoliko grupacija bratstava po obodu plodnih zona i kompleks crkve i groblja u središtu.

Selo Kruševice formirano je u kotlini sa strmijim stranama koje prelaze u golet. Sa puta iznad ovog položaja, sagledava se cjelina sastavljena od nekoliko kompaktnih grupacija kuća uz obod kotline. Na približno centralnom položaju nalaze se škola i crkva okruženi grobljem.

Seoska groblja i crkve

Na istaknutim i pristupačnim položajima, formirane su seoske nekropole. Oko crkve formiralo se groblje ograđeno masivnim suvozidom. Crkve su u najvećem broju jednobrodne, sa polukružnom apsidom i zvonikom na preslici. Razlikuju se po dimenzijama, tehnici gradnje i primjeni dekorativnih elemenata, koji su mahom rijetki i skromni.

Najveći broj crkava građen je poslije velike migracije s kraja 17. vijeka, uporedo sa formiranjem sela. Neke su podizane na lokacijama bogomolja znatno veće starosti, o čemu postoje podaci u izvorima, kao i na terenu, gde se mogu zapaziti ostaci starijih faza gradnje, ugrađene spolije ili fragmenti plastike. Pojedine male crkve rustične gradnje imaju podove ispod nivelete okolnog terena, što takođe može biti indikator znatne starosti, osobito prizemnog pojasa građevina. Na bolje obrađenim objektima, vide se elementi ili uticaji baroknih oblika, kakvi su u to doba razvijani u obalnom pojasu.[6]

Crkve koje su pregrađivane ili podizane poslije propasti Mletačke Republike pokazuju eklektična rješenja.

U sadašnjoj situaciji, najstariji grobovi razlikuju se od kasnijih po rustičnim pločama, utonulim ili skoro pokrivenim zemljom. Ponegdje se naziru izlizani natpisi, ili skromna dekoracija. Starijoj fazi pripadali su i nadgrobni krstovi, danas takođe utonuli sa očuvanim donjim krakom. Buduća arheološka istraživanja na pojedinim seoskim nekropolama van aktivne funkcije daće odgovore o starosti grobova na osnovu sačuvanih grobnih priloga. Tada će moći sa više izvjesnosti da se utvrdi starost grobnih cjelina, a preko njih i seoskih naselja, među kojima su pojedina nastala još u ranom srednjem vijeku.

Pored crkava podizane su i kamene zgrade, prizemne ili jednospratne, od kojih su mnoge danas van funkcije ili djelimično srušene, bez krova i tavanica. Ovi objekti služili su za stanovanje sveštenika, dok su im prostorije korišćene za školu. Pored toga, u njima su održavane tzv. "Bracke" (bratske), skupovi porodičnih starješina na kojima su donošene odluke važne za život sela.

Osim vjerskih i memorijalnih funkcija u crkvama i oko njih, odvijale su se prosvjetne i upravne namjene, što im je davalo ulogu i rang centara društvenog života.

Stoga, pri istraživanju i vrednovanju ovog naslijeđa, treba uzeti u obzir čitav opseg njihovih nekadašnjih uslova u životu seoske zajednice, a ne samo onu primarnu-vjersku.

Pod vlašću Austrije

Tokom austrijske vladavine koja je smijenila mletačku i trajala oko 120 godina, u oblasti graditeljstva dogodile su se brojne promjene. One su zahvatile u većoj mjeri sam grad, njegovu neposrednu okolinu i obalna naselja.

Kao prvu promjenu treba istaći prestanak odbrambene uloge pojasa fortifikacija, koje su Novi štitile oko četiri stoljeća. U prošlom vijeku počinje napuštanje, a potom i djelimično rušenje zidina i kula, na čijim se položajima i trasama podižu novi objekti koji svojim volumenima nadmašuju nekadašnje fortifikacije. Zgrade popunjavaju i prostore iza spoljašnje strane zidina, koji su nekada bili zabranjeni za gradnju.

Tako se postepeno gube jasne granice između grada i podgrađa. Unutar grada podignute su pravoslavna i katolička crkva. Starije kamene kuće su nadograđivane, čime je pogoršavan odnos između objekata i slobodnih prostora.

Na području van Starog grada, i ovdje kao i na drugim mjestima, podižu se stambene višekatnice za rentu, te drugi objekti za potrebe nove administracije, javne službe, škole, bolnice i dr. Ove građevine unose u ambijent krupne mase koje nadmašuju svojim dimenzijama i položajima tradicionalne blokove starijih kamenih kuća i crkava.

Slijedeća promjena nastupila je u tehnici gradnje i na fasadama zgrada. U prošlom vijeku započinju opadanja klesarske vještine i korišćenje lošijeg mješovitog materijala. Pored kamena koji je upotrebljavan za pragove otvora, završne i kordon vijence, u primjeni je i opeka ponekada u kombinaciji sa lomljenim kamenim blokovima. Ovakve površine su pokrivene malterom, u kome su imitirani oblici i profilacije dotada izvođeni u klesanom kamenu.

Arhitektonska dekoracija izvođena je u eklektičnim oblicima kombinovanih neostilova, a omalterisane površine pokrivane su bojom. Nerijetko, stariji objekti sa kamenim fasadama dobijali su ovakav malterni i polihromni plašt, ispod čijih se oštećenja sagledava prvobitna tehnika gradnje. U obalnom pojasu sačuvane su do danas mnoge zgrade u oblicima i obradi svojstvenoj prošlom vijeku.

Slične, ali postupnije promjene događale su se i po selima u kojima je trajao tip naselja po zaseocima i okućnica sa stambenim i pomoćnim objektima. Popravljene su dotrajale ili su podizane nove crkve okružene grobljima na kojima se javlja tip porodičnih grobnica u obliku sarkofaga.

Prošli vijek značio je kraj stare trgovačke flote sastavljene od jedrenjaka. Pojava parobroda i povećanje njihove tonaže, zahtijevali su i gradnju novih operativnih obala i mola isturenih prema dubljem moru. Promjene su se događale i u kopnenom saobraćaju utičući na mrežu puteva i topografiju naselja. Nekadašnja gotovo isključiva veza između pojedinih naselja duž obale bila je preko mora uz korišćenje barki i brodica. Stvaranjem tranzitnog saobraćaja za potrebe vojske, snabdijevanje i bržeg putovanja, trasirani su isprva putevi uz samu obalu. To se postizalo nasipanjem ili presijecanjem, zavisno od konfiguracije. Tada su zatrpavani pojedini mandrači ili presijecana mola. Ovakvi putevi postajali su ulice-šetnice prema centralnom dijelu naselja. Duž takvih riva, podizani su drvoredi i aleje od mediteranskih i tropskih vrsta, posebno palmi. Uporedo s tim, nastavlja se i razvija kultura vrtova, među kojima su se pojedini isticali rijetkim biljnim vrstama, razvijenim stablima i dekorativnim kompozicijama.

U Jugoslaviji

Po završetku Prvog svjetskog rata i uključenjem Boke u novo-formiranu državu Jugoslaviju, pojačan je proces industrijalizacije započet u prošlom vijeku. U obalnom pojasu pojavljuju se raznovrsne tvornice, postrojenja, skladišta. Novi elemenat koji bitno utiče na urbanizaciju jeste željeznička pruga provučena do Zelenike, koja postaje važan prometni čvor. Sve ovo utiče na promjenu urbanog pejzaža. Ponajviše željeznička pruga koja je prosječena uz samu obalu, formirajući u kamenitim grebenima usjeke i nasipe, mostove i tunele. Pored ostalog, morali su biti probijeni bedemi Starog grada i posebno Citadela. Oblikovanje većih industrijskih, društvenih i stambenih objekata, omogućila je primjena novog materijala, betona i armirano-betonskih konstrukcija. Javljaju se prelazni oblici i kombinovana rješenja armirano-betonskih tavanica i fasada sa kamenom oblogom. Novi tip konstrukcija i materijala za hidroizolacije stvorio je tip ravnih krovova, koji unose nove paralelopipedne oblike u ambijent sa tradicionalnim kosim krovovima pokrivenim kanalicama ili crijepom. Mogućnosti koje pruža nova građevinska tehnika koriste se za oblikovanje otvora velikih raspona. Široki izlozi otvaraju se u prizemljima stambeno-poslovnih zgrada. To se nerijetko čini i na starim kamenim kućama, ne uzimajući u obzir stabilnost zgrada i njihova arhitektonska rješenja. Konačno, skeletne konstrukcije dozvoljavaju da se na fasadama pojavi samo raster strukture, a polja između nosača zastakle.

Poslijeratna izgradnja uvela je tipove zgrada za kolektivno stanovanje: lamele i solitere najčešće u grupacijama, sa okolnim terenom za parkiranje vozila i zelenim parterima. Izvođenje ovakvih objekata iziskivalo je najčešće velike zahvate u tlu i promjene konfiguracije terena.

Razvoj turizma, posebno zdravstvenog, omogućio je podizanje više hotela i stacionara za ležanje, najviše u Igalu. Na suprotnoj strani prema Meljinama, razvio se bolnički kompleks. Klimatski uslovi i druge prirodne pogodnosti utiču da se ovaj pravac izgradnje i dalje širi.

Ukidanjem željezničke pruge, njena dosadašnja trasa iskorišćena je za uspostavljanje šetnice uz more od Igala do Meljina. Time je na najbolji mogući način dosadašnja mana pretvorena u vrlinu. Šetalište Pet Danica postalo je bitan kvalitet rivijere Herceg-Novog, koji još nije u potpunosti iskorišćen.

Povoljan mikroklimat i razvijena tradicija hortikulture dali su današnjem Herceg-Novom obilježje vrtnog grada, što se osobito zapaža u panorami prema zalivu.

Promjene u seoskom području tekle su postepenije nego u gradu, i utoliko sporije ukoliko su sela udaljenija od obale. Ova neravnomjernost ublažava se probijanjem novih puteva i asfaltiranjem postojećih sa makadamom ili kamenim nabačajem. Paralelno sa svim, pojačava se električna mreža za rasvjetnu i termo-tehničke potrebe.

Na pogodnim lokacijama kraj obale, u selima oko zaliva i na obroncima Orjena, formiraju se vikend naselja, kako za stanovnike Novog, tako i za korisnike iz udaljenih krajeva. Ovakve grupacije unose nove, ne uvijek usklađene akcente, u gradski ambijent i prirodni pejzaž. Rađene bez potpune tehničke dokumentacije ili na bazi tipskih projekata iz kataloga pripremljenih za druge regione, one se udaljavaju od formule povezivanja arhitekture sa tlom i tradicijom gradnje.

Promjene poslije zemljotresa 1979. godine

Postepeni i ravnomjerni tok urbanizacije prekinut za kratko vrijeme dejstvom zemljotresa nastavljen je širim zamahom koji donosi brze promjene, posebno u samom gradu i pojasu uz more. Za proteklih šest godina, sanirani su ili izgrađeni mnogi objekti i uspostavljene prekinute funkcije života. U panorami Novog, pojavili su se ansambli stambenih višespratnica, hoteli, ugostiteljski objekti.

Društvenu gradnju prati i privatna, koja je skoncentrisana najviše u poluprstenu iznad Starog grada. Nedostatak stambenog prostora, pojačan dejstvom zemljotresa i migracijama prema gradu, rješavao se ubrzanom gradnjom porodičnih kuća na lokacijama koje nisu topografski podesne ni komunalno opremljene. Iznuđeno rješavanje stambenih problema otvorilo je lanac posljedica i novih obaveza ekipiranja takvih naselja: vodovod i kanalizacija, elektromreža, asfaltiranje puteva, objekti društvenog standarda i sl.

Stambena naselja u okolini grada

U zoni iznad Starog grada podignute su stotine kuća, često u kompaktnim grupacijama diktiranim reljefom terena. Veliki broj zgrada još je nedovršen, mada se prostori već koriste. Česta je pojava da se izgradi prizemlje, i ostavi armatura za nastavak konstrukcija.

Mnoge zgrade su neomalterisane ili neobojene. Sve to ostavlja utisak brze i polovične gradnje diktirane hitnim potrebama smještaja u opštoj oskudici stambenog prostora.

U panorami Herceg-Novog tokom proteklih godina, naročito poslije zemljotresa, pojavile su se aglomeracije stambenih zgrada na strmim obroncima iznad grada. Zahvaljujući topografiji terena, ovaj lanac stambenih naselja dobio je nezasluženo istaknuto mjesto u opštoj slici gradskog područja.

Ovde se nameće poređenje na relaciji staro-novo. U obalnom pojasu, znatan broj starih kamenih kuća ostao je poslije zemljotresa napušten - privremeno ili trajno i u manjem ili većem stepenu oštećenosti. Mnogim takvim kućama na izuzetno dobrim lokacijama, još je neizvjesna sudbina. S druge strane, ubrzano niču stambene grupacije i čitava periferna naselja na urbanistički problematičnim lokacijama, nošena snagom nužde. Dva gotovo potpuno odvojena toka iste, stambene oblasti imaju kao konačan rezultat sljedeće nepovoljnosti: isforsirane lokacije novogradnji i prepuštanje starih oštećenih kuća neizvjesnoj sudbini. Sa gledišta zaštite graditeljskog nasljeđa, ovakav proces izaziva dva loša dejstva: zanemaruje nasljeđe i ugrožava ambijent zaleđa Starog grada.

Grupacije stambenih solitera

Opšti proces urbanizacije, prelaženja stanovništva iz okoline ili udaljenijih mjesta u grad, zahvatio je i Herceg-Novi. Time je pojačana stambena izgradnja - društvena i privatna.

U terenskim okolnostima koje stoje na raspolaganju za izgradnju u hercegnovskom amfiteatru strmih strana, nastale su masivne grupacije solitera među kojima se ističu oni u Igalu i Toploj. Njihova koncentracija, dimenzije i dominantni položaji, stvorili su nove snažne konstante u najširoj panorami, posmatrano sa suprotne obale zaliva ili od ulaza u Boku. Daljim širenjem ovakvog načina gradnje u neposrednom zaleđu obalnog pojasa niže tradicionalne gradnje, nastali su neprelazni kontrasti starog i novog. Zgusnuta visoka gradnja riješila je ili barem ublažila pitanje gradivog zemljišta, ali je poremetila opštu sliku i ravnotežu starijeg naselja i njegove prirodne pozadine.

Kako će i nadalje potreba za stambenim i radnim prostorima nadmašivati raspoložive kapacitete, neizbježno će se mijenjati odnos izgrađenih i slobodnih prostora u korist prvih. U ambijent Herceg-Novog izrazito pejzažnih vrijednosti i tradicionalne ravnoteže između kuće i vrta, stana i zelenila, zatvorenog prostora i slobodnih vidika, nadiru velegradski maniri i rješenja koja djeluju kao tuđa. Mada se mogu nalaziti razlozi za soliterske grupacije u topografiji, ekonomičnosti gradnje, primjeni industrijske tehnologije i sl., ne može se izbjeći utisak neravnoteže između graditeljske i stambene kulture prošlosti i ove naših dana. Uprkos superiornijoj tehnici gradnje i višim standardima stana u novogradnji, stanovanje u tradicionalnim kućama gde je zelenilo vrta sastavni dio stana znači neprevaziđenu prednost koja se danas ne može postići za višestruko povećani broj kuća.

Obalni pojas od Igala do Meljina

Vezni motiv područja je Šetalište "Pet Danica", uspostavljeno na trasi nekadašnje željezničke pruge u dužini od nekoliko kilometara. Ova jedinstvena pješačka "magistrala" pored ostalih funkcionalnih pogodnosti, omogućava neprekinut i neometan doživljaj grada i predgrađa sa obale i mora. U razvijenoj panorami koja se otvara, sva se naselja i ansambli opažaju svojim glavnim pročeljem.

Za razliku od drugih rivijera sa mješovitim saobraćajem, ovdje je osiguran sabran doživljaj panorame, pejzaža, graditeljskih ostvarenja i spomeničkih vrijednosti.

U nekoliko kilometara obalnog područja, došla je do najvećeg izraza sinteza primorske mediteranske flore i tradicionalnog graditeljstva, ostvarenje kulture življenja.

Geneza Herceg-Novog ovdje se može najbolje pratiti u slijedu od šest stoljeća, sa strmim gradom kao centralnim motivom, krilnim predgrađima, Toplom i Savinom utopljenim u zelenilo do Sutorine i Meljina na krajnjim tačkama.

Više poprečnih veza, strmih ulica ili stepeništa omogućava pristup u središte područja Stari grad i Zapadno podgrađe. Daljim zahvatima treba ostvariti gušće i koliko je moguće lagodnije pristupe sa obale prema starim aglomeracijama, kao i obratno iz naselja prema moru. To se posebno odnosi na Stari grad i područje istočno od njega gde još prevladava stanje polusređenosti i oporavka od dejstva zemljotresa. Objekti i prostori za kraća zadržavanja i odmor sa odgovarajućim sadržajima treba da budu ravnomjerno raspoređeni i od hotela "Plaža" prema Meljinama, čime bi se povećala privlačnost i ovoga dijela šetališta.

Od Meljina do Bijele

Na području od Kumbora do Bijele, zapaža se slijedeća pojava: veliki broj oštećenih kuća ostao je u stanju u kakvom se našao poslije zemljotresa, a pojedini objekti su još dotrajaliji nego što su bili 1979. godine. Na istim vlasničkim parcelama kraj starih kamenih kuća, podignute su nove porodične zgrade sa jednim ili više stanova u visini od jednog do dva sprata. Neke stare kuće su postepeno rušene da bi se iz njih izvadio kameni materijal za novogradnje.

Rasprostranjenost ove pojave postala je pravilo uz rijetke izuzetke. Brojni vlasnici privatnih zgrada riješili su svoja stambena pitanja podizanjem novih kuća. Za razliku od stanja poslije zemljotresa kada su pravljeni planovi obnove postradale arhitekture, sada, šest godina kasnije postaje izvjesno da će mnoge kamene kuće biti žrtvovane: postepeno i prećutno. Ne ulazeći u razloge ovakve prakse, može se zaključiti da će se kroz nekoliko godina znatno promijeniti graditeljski ambijent u obalnom pojasu; iz njegovog mozaika ispašće jedna po jedna, mnoge kockice tradicionalnog lika Hercegnovske rivijere.

Opisani proces naročito je rasprostranjen oko privredno razvijenog jezgra, kao pr. kraj brodogradilišta i sl., gde je val novo-gradnje jači. Prolazeći kroz ovo područje, dolazi se do zaključka da su kamene zgrade na mnogim mjestima preostale uslijed nedostatka sredstava, a ne zbog obzira prema naslijeđenoj arhitekturi. Opisanih pojava ima i na drugim mjestima, ali su ovdje već dovedene do stanja iz koga teško da ima povratka. Taj tok očigledno namjeran i doslijedan ne može se smatrati usklađenim sa planovima očuvanja graditeljskog naslijeđa. Ono što je zemljotres načeo, privatni graditelji uz pomoć društvenih kredita su nastavili, a ponegđe i završili. Ukoliko se i nadalje bude razvijao ovakav trend, stare kuće uz obalu postajaće sve veća rijetkost.

Pregradnje starih kuća po selima

Broj i opseg zahvata na starim kamenim zgradama opada sa udaljenošću od grada i dobrih puteva po kojima se mogu kretati kamioni za prenos građevinskog materijala i opreme. U selima na obodu područja opštine, još se mogu vidjeti kuće pokrivene kamenim pločama i prizemljuše sa pokrovom od slame.

Val obnove i prilagođavanja naslijeđenih zgrada sadašnjim životnim potrebama pokazuje određenu zakonomjernost i sličnost postupaka. Ukoliko su objekti pretrpjeli oštećenja od zemljotresa, primjena armirano betonskih konstrukcija je masovnija. Drvene tavanice zamjenjuju se betonskim pločama. Krovne konstrukcije se ili obnavljaju u potpunosti korišćenjem nove građe ili se mijenja neposredna podloga pokrivača. Najčešće, stara kanalica ustupa mjesto crijepu (mediteran ili francuzica). Sa promjenama konstrukcija, nastaju ponegde i promjene spoljašnjeg oblika: podižu se tavanski nazidci da bi se dobila stambena potkrovlja, a time se obično gubi jedan od karakterističnih motiva arhitekture ovog regiona: videnica.

Takve promjene odlike, pada, pokrivača, i dimnjaka oduzimaju staroj arhitekturi njene osobenosti i svode je na uprošćene i osiromašene geometrijske oblike.

Postepeno se gubi jedna od bitnih odlika tradicionalne kuće: njena prilagođenost terenu i sraslost sa tlom nad kojim je podignuta. Ovaj kvalitet je najizraženiji na položajima gde je objekat temeljen na živoj stijeni. Njen vrh je zaravnjen u neophodnom obimu, tako da kameni masiv čini prirodni postament zgrade. Od izvađenog materijala, nastavljena je gradnja prizemlja i formiranje pristupnih rampi, kamenog stepeništa nad svodom pred ulazom na spratu kuće (odnosno visokom prizemlju).

Namjesto ovakvog spajanja objekta sa prirodnim postamentom, danas je sve masovnija pojava grubih i oštrih veza terena sa prizemljem, a naročito sa spratom. Među takvim elementima ističu se spoljašna betonska stepeništa sa podestima, terasama, nošena stubovima od ispunjenih azbestnih cijevi i sličnih podupirača. Njihova masovna rasprostranjenost sve više osvaja seoske naseobine, gde se javlja ne samo na novogradnjama, već i uz stare kamene kuće. Sa ovakvom pojavom, cjelinu čini i terasiranje okolnog terena, gde se namjesto blagih kamenih rampi formiraju betonski trotoari oko kuća i prostrani platoi ispred zgrada.

Na rustičnim kamenim pročeljima sa široko dersovanim graničnim površinama blokova, rade se fuge od cementnog maltera, ili se krpe ranije omalterisane površine. Beton i cementni malter koriste se kao najkraći put za postizanje praktičnog cilja: održavanje uz skromne izdatke. Unutrašnje adaptacije projektuju se ponekad i na fasadama; pomjeraju se otvori ili povećavaju prozori. Namjesto dvokrilnih otvora kamenih okvira sa spoljašnjim drvenim kapcima, formiraju se horizontalni otvori sa tri krila potpuno strani tradicionalnoj arhitekturi ovih krajeva. Time se najgrublje remeti odnos fasadnog zida i otvora ustaljen i zakonomjeran i kod najskromnijih rješenja narodne arhitekture. Po pravilu, promijenjeni okvir izvodi se od betona, a potom ponegde i okreči.

Unutrašnje promjene rasporeda prostora i uvođenja sanitarnih blokova predstavljaju neizbježan i progresivan korak. Njih prati i primjena novih materijala za obloge i podove u skladu sa savremenim funkcijama tih prostorija. Uvođenje vode u kuće postiže se zavisno od izvora snabdevanja: kod kuća sa starim bistijernama veza se obezbjeđuje preko hidrofora, a u naseljima sa prirodnim vrelima razvod do kuća postiže se i gumenim ili plastičnim crijevima razvedenim površinski. Slično se napajaju i vrtovi na okućnicama.

Revitalizacija seoskih naselja na obroncima Orjena

Ekonomski razvoj uslovio je da mlađe generacije napuštaju sela i kuće svojih predaka u tradicionalnim grupacijama bratstva. Promjena profesije, selidba u grad ili duži boravak u inostranstvu, učinili su da u pojedinim kućama ostanu samo najstariji i rijetki članovi familija. Nije mali broj objekata koji su dugo zatvoreni, ili čak trajno napušteni. Na njima se osjećaju posljedice spontanog propadanja, prvo krovne konstrukcije i drvenih tavanica, a potom kamenih zidova.

Na lokacijama koje su pretrpjele jače dejstvo zemljotresa, otvoreni su prodori za ubrzanije dejstvo snijega, kiše, vlage, truljenja materijala i opšte zapuštenosti zgrada.

Sa napuštanjem zgrada, najčešće prestala je i obrada okućnica i drugih parcela koje su pripadale istim vlasnicima.

S druge strane, opšta stagnacija osigurava trajanje izvornih rješenja i originalnih materijala (kamena, kanalice, škura) bez novih industrijskih proizvoda (crijep, lim, salonit, aluminijum i sl.).

Normalno je očekivati da će se sa obnovom starih kuća događati procesi slični onima koji su već uveliko zahvatili obalno područje. Utoliko prije što se ova udaljenija seoska naselja nalaze van područja Generalnog urbanističkog plana, pa su uslovi za gradnju slobodniji. Prvi bitan korak preobražaja planinskih sela jesu komunikacije. Tada će biti moguće da se stare kamene kuće adaptiraju i koriste i za stanovanje onih koji rade u gradu ili na obalnom području, gde je posebno teško i skupo rješavanje stambenih problema.

Sa modernizacijom puteva, zamjenjivanjem makadama asfaltom, postaće moguće da se za relativno kratko vrijeme i bez napora savladaju i najduže relacije između Herceg-Novog i sela na obroncima Orjena.

Osim za stalni smještaj, stare kuće mogu služiti kao sezonsko boravište ili za vikend naselja.

U pojedinim selima (Vrbanj i sl.) vikend kuće, samostalne ili u manjim grupacijama, nastale su nezavisno od starih kamenih aglomeracija i u raznolikim arhitektonskim oblicima i materijalima: od malih objekata skromne obrade, do prostorno razvi-jenijih rješenja baziranih na kvalitetnijim projektima za izabrane lokacije.

Ovakva uporednost starog i novog ne dovodi do spoja stare arhitekture i novih životnih funkcija: na jednoj strani vegetiraju objekti tradicionalnog graditeljstva na smanjenoj ekonomskoj motivaciji, a na drugoj se ulažu znatna sredstva u zgrade za povremeni boravak, čiji su oblici i materijali odvojeni od ambijenta ili su mu suprotstavljeni.

Najpovoljnije rješenje bilo bi u spoju starih gradnji i novih funkcija. Time bi se riješila sudbina mnogih starih kuća i čitavih grupacija u pojedinim zaseocima, a bila bi izbjegnuta ili prostorno ograničena pojava novogradnji.

Takvoj sintezi nasljeđa i današnjih životnih aktivnosti stoje ozbiljno na putu imovinsko-pravni odnosi i razdvojeni interesi privatnih sopstvenika starih kuća i novopridošlih vlasnika sezonskih objekata.

Iz navedenih razloga, pokazuje se kao veoma potrebno ekonomsko i sociološko istraživanje mogućnosti raznolikih spojeva starog i novog, a takođe dovođenje u vezu društvenog investiranja i privatnog ulaganja.

U osnovi svih mogućih kombinacija, ne treba izostaviti jedno bitno saznanje koje se odnosi na sva naselja: to je svijest o nasljeđu kao neotuđivom dijelu tradicije, osjećaj pripadnosti starom kraju i želja da se sa njim ne prekinu sve niti, utoliko prije što u mnogim slučajevima današnje napuštanje starih domova ne znači trajnu prekomorsku emigraciju, već višegodišnje zapošljavanje u inostranstvu ili u zemlji, van područja Herceg-Novog.

To se posebno odnosi na ne mali broj mlađih ljudi koji su sa planinskih sela sišli u grad, gde su našli posla u industriji, turizmu, servisima, dok su stari članovi familija ostali u zaseocima i kućama.

Pored ovog moralnog podstreka, postoje i ozbiljni ekonomski motivi za povratak na selo, obnovu života i starih zgrada, jer sve stare naseobine, i najudaljenije i svedene na nekoliko kuća, nastajale su nad izvorima privredne egzistencije: uz kraška polja sa oazama obradive zemlje, na granici pošumljenih padina, blizu planinskih vrela, nedaleko od prirodno trasiranih puteva.

Mnoge lokacije na izloženim položajima dalekih vidika prema Boki i otvorenom moru nude izuzetne mikroklimatske uslove za povremeni ili stalni boravak i raznovrsne rezidencijalne funkcije.

Izrazite prirodne povoljnosti postoje, počev od graničnog klimata udruženog mediteranskog i planinskog uticaja, koji je uslovio razvoj kombinovane vegetacije primorskog i kontinentalnog područja.

Podizanjem turističkih kompleksa izletničkih terena, ugostiteljskih objekata i sl., otvorile bi se mogućnosti zapošljavanja okolnog stanovništva i time posredno obnove i korišćenja starih polunapuštenih zaseoka.

Načela

U sklopu Prostornog i Generalnog urbanističkog plana Opštine Herceg-Novi, određuju se principijelni stavovi i opšti uslovi zaštite graditeljskog nasljeđa. Specifične odredbe i posebni uslovi definišu se kroz Detaljne urbanističke planove i urbanističke projekte. Realizacija smjernica zaštite ostvaruje se kroz investiciono-tehničku dokumentaciju za pojedinačne objekte, u rasponu od idejno-programskih rješenja do glavnih ili izvedbenih projekata.

Svi navedeni nivoi planiranja, urbanističkog i arhitektonskog projektovanja, moraju se zasnivati na utvrđenoj metodološkoj postupnosti i sadržaju koji obuhvata sljedeće komponente: genezu i valorizaciju graditeljskog nasljeđa po osnovnim društveno-istorijskim razdobljima; analizu postojećeg stanja sa prikazom uzroka ugroženja i propadanja; metode sanacije i arhitektonske obnove istorijske arhitekture; programske odrednice i uslove revitalizacije cjelina, ambijenta i pojedinačnih objekata.

Obim dokumentacije i detaljnost njene obrade zavise od kompleksnosti arhitektonsko-urbanističkih rješenja i spomeničkih potencijala koje u sebi sadrže. Pojedinačne uslove zaštite utvrđuje nadležni Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Savremena doktrina zaštite nasljeđa tretira istovremeno i podjednako sve komponente prostora od prirodne podloge do graditeljske nadgradnje. S toga se na nivou sinteze udružuju rezultati istraživanja prirodne okoline i kulturno-istorijskih slojeva, koji tvore urbanizovani pejzaž. Zbog toga se i u ovoj baznoj studiji uporedno i u međusobnoj zavisnosti ispituju dva osnovna činioca: prirodna i stvorena sredina.

Pripremno-istražni radovi

Kod zahvata na objektima graditeljskog nasljeđa, važi opšte pravilo: istraživanje i pronalaženje novih činjenica o istorijskoj građevini odvija se u svim fazama: prije radova i nezavisno od njih, u pripremnoj fazi, tokom izvođenja sanacionih i adaptacionih radova, pa i poslije njih kada se sumiraju i sintetizuju sva stečena saznanja.

Praksa je u bezbroj slučajeva potvrdila da je prethodno ispitivanje objekta neophodno, čak i u slučajevima skromne ambijentalne arhitekture, i da takvo ispitivanje mora da prethodi izradi projekata. Svako izbjegavanje ili odugovlačenje pripremno-istražnih radova ima istu osnovnu posljedicu: gubitak kulturno-istorijskih i graditeljskih kvaliteta. Projekti koji su u neskladu sa zahtjevima zaštite nasljeđa po pravilu ne daju ni zadovoljavajuća rješenja, jer ne koriste u punoj mjeri vrline tradicionalne arhitekture. Time je u krajnjoj liniji oštećen investitor i budući korisnik, jer se gubitkom podataka i kvaliteta tradicionalnog graditeljstva, prostori i ambijenti osiromašuju. Budući da danas stari istorijski centri i kameni objekti nisu više geta za nužni smještaj siromašnijih slojeva, već sve češće zone višeg standarda i kulture življenja, nerazumno je prema njima postupati kao sa novogradnjama na istorijski sterilnom tlu. To se ipak događa, naročito u razdobljima kada su na raspolaganju znatna sredstva i srazmjerno kratki rokovi, a ponajviše uski interesi direktnih učesnika u zahvatu prema kojima se ulaganje vremena i novca u prethodne istražne radove smatra izdatkom koji treba izbjeći. Na sljedećim stranicama, izloženi su osnovni elementi i faze pripremno-istražnih radova po redoslijedu koji se u praksi primjenjuje.

Izrada uslova zaštite graditeljskog nasljeđa

O sadržaju i načinu izrade dokumentacije o graditeljskom nasljeđu, posebno spomenicima kulture, mogu se naći metodska polazišta u zaključcima raznih savjetovanja, kao i normativne odrednice u zakonima i uputstvima koja se izdaju u sklopu konzervatorskih uslova.

I ovdje, kao i u drugim sličnim situacijama važi pravilo da dokumentacija treba da bude srazmjerna postavljenom zadatku, tj. studiji, planu ili projektu. Sa druge strane, ona po vrsti podataka koje sadrži i njihovoj sistematizaciji treba da bude standardna, kako bi se uklopila u širi dokumentacijski kompleks. Na taj način moguće su uporedne analize brojnih činjenica, na putu ka svođenju sinteznih zaključaka.

Metodološki obrazac za jednu urbanu cjelinu uspostavljen je i praktično sproveden prilikom izrade Studije graditeljskog nasljeđa i Urbanističkog projekta za srednjovjekovno središte Herceg-Novog, Stari grad. Njegovo sadržajno jezgro može i treba da se primjeni i prilikom izrade istovrsnih planinskih dokumenata za druge prostorne jedinice.

Bez potrebe da se ulazi u detalje, ovdje se ukratko navode samo glavni elementi dokumentacijskog sklopa.

Podloga za svođenje svih analitičkih podataka u grafičke simbole jeste geodetski snimak 1:500. Za gusto sazdane aglomeracije sa više faza gradnji i pojedinačne razvijene ansamble, radi se arhitektonska podloga u razm. 1:200. Ova granična razmjera omogućava obradu podataka i varijantna rješenja u rasponu od urbanističkog do idejnog projekta. Na njoj se mogu prezentovati graditeljske pojedinosti, slobodni prostori, pločnici, vegetacija, gradske zidine i unutrašnja organizacija zgrada.

Druga osnovna komponenta dokumentacije jeste anketni list za pojedinačne objekte graditeljskog nasljeđa. On treba da sadrži rubrike za lapidarno unošenje podataka o stanju zgrade i uslovima za njenu zaštitu i obnovu. U okviru stanja objekta, unose se bitni podaci o genezi, stilskoj pripadnosti i hronološkom porijeklu.

Sljedeća oznaka obuhvata prostorno rješenje: situaciju, gabarit, etažnost, dispoziciju osnove, unutrašnje komunikacije i dr. Arhitektonska obrada fasada i enterijera, izlaže se kroz sumarni opis materijala, tehnika, stilskih oblika i kompozicija, uz naglašavanje najvažnijih osobenosti građevine. Konačno, analitički prikaz sadrži stanje konstrukcija i materijala, vrste i stepen ugroženja. Deskriptivni dio ilustruju dvije-tri karakteristične fotografije manjeg formata.

Iza teksta navodi se osnovna literatura.

Na bazi navedenih podataka i analitičkih zapažanja, formiraju se uslovi zaštite graditeljskog nasljeđa, koji odgovaraju rubrikama postojećeg stanja. Tako se na osnovu geneze i kulturno-istorijskih karakteristika izvodi valorizacija objekta u cjelini i pojedinih njegovih djelova, ukoliko je u pitanju razvijeniji ansambl.

Unutar istog objekta selektivno se vrednuju izborna i potonje faze.

Valorizacija je uslov za plan intervencija, tj. polaznu ideju o tome šta se obavezno štiti, šta treba ukloniti i gde su mogućnosti slobodnog opredjeljenja projektanta. Slijedeći korak je ispitivanje prostornih uslovnosti, mogućnosti i ograničenja za instaliranje savremenih funkcija u starim objektima.

Time se trasiraju smjernice za revitalizaciju na osnovu blagovremenog ispitivanja komplementarnih spojeva tradicionalne arhitekture i današnjeg života. Podaci o konstrukcijama i građevinskim materijalima, služe kao podloga za utvrđivanje okvira potrebne sanacije: statičke, aseizmičke, zaštite od vlage, i drugih procesa propadanja struktura. Finalna obrada usmjerava se kroz uputstva za obradu fasade i enterijera.

Na kraju konzervatorskih uslova određuje se okvirni sadržaj pripremno-istražnih radova na objektu u koji spadaju: obijanja maltera, otkrivanje konstrukcija, arheološka sondiranja i sl.

Ovde spadaju i sugestije za etapnost projektovanja koja je neizbježna u slučajevima gde se nalaze višestruke faze gradnje, strogi uslovi zaštite i složen program revitalizacije.

Krajnji rezultati izloženog tehnološkog niza izrade konzervatorskih uslova zaštite graditeljskog nasljeđa mogu se prikazati uniformno kroz pregledne listove sa navedenim poglavljima. Pri tom treba voditi računa o praktičnosti izabranog rješenja, s obzirom na potrebu da se obično radi o desetinama ili čak stotinama pojedinačnih objekata i hiljadama podataka.

Svi izloženi podaci i radnje čine jezgro dosijea zaštićenog objekta koje se postepeno proširuje novim elementima i saznanjima. U praksi uz ove konzervatorske uslove, nadovezuju se urbanističko-tehnički i komunalni uslovi koji se izdaju investitoru skupa prije pristupanja izradi investiciono-tehničke dokumentacije.

U slučajevima kada se obrađuje pojedinačni spomenik kulture, primjenjuje se ista metodološka matrica s tim što su svi podaci srazmjerno obimniji i raznovrsniji, uključujući arhivsku građu, literaturu, analogije i dr. Ovde treba istaći i obratno pravilo: kada se pojedinačni spomenik kulture razmatra u sklopu urbane i ruralne cjeline, bitne podatke o njemu treba svesti u standardne obrasce koji su primijenjeni za sve ostale objekte, s tim što će se u aparaturi navesti izvori dopunskih informacija.

I konačno, jedno upozorenje iz prakse: postoje mnogi programi, anketni listovi i obrasci. Oni mogu biti od velike koristi na startu, ali se za svaki konkretni slučaj naselja, ansambla ili pojedinačnog objekta moraju adaptirati da bi poslužili kao instrument a ne kao graničnik istraživanja.

Ispitivanja građevinskih materijala i konstrukcija

Do sada izložen tok ispitivanja objekta i konzervatorski uslovi ne obuhvataju građevinska istraživanja koja mogu pružiti nove, značajne podatke za potpunije određivanje arhitekture i potrebnih radova. Kroz uslove zaštite graditeljskog nasljeđa, treba odrediti ukupni program istražnih radova, položaj i obim pojedinih sondi u konstrukcijama po zidovima i na fasadama. Po pravilu, znatan broj korisnih podataka nalazi se ispod maltera, kao fasadnog tako i onoga u enterijeru. Već djelimičnim skidanjem takvih obloga postaje mnogo jasnija slika o stilsko-hronološkoj pripadnosti, izvornim tehnikama gradnje i mogućim fazama, koje se ne mogu nazreti pod malterima. Da bi se došlo u posjed takvih podataka, nije neophodno skidati oblogu na svim površinama, već se posao može koncentrisati na mjesta koja pružaju najviše informacija sa najmanje utrošenog rada. Već i male sonde u malterima enterijera mogu ukazati na razne slojeve i eventualnu slikanu dekoraciju, što je prva preventiva protiv uništenja takvih podataka.

Druga grupa činjenica otkriva se sondama kroz konstrukcije: tavanice, zidove, svodove i druge elemente arhitektonske strukture. Cilj ovakvih ispitivanja jeste potreba da se doznaju vrste, dimenzije i stepen očuvanosti konstruktivnih elemenata. Takva saznanja imaju dvojaku važnost: za istoriju i tipologiju gradnje, kao i za utvrđivanje vrste i obima sanacionih radova.

Mjestimičnim dizanjem podova stiče se uvid u dimenzije, raspored i dotrajalost tavanjača; skidanjem nasipa sa svodova ili slijepih podova ispituje se mogućnost smještanja novih konstruktivnih ojačanja iznad postojećih koje treba zadržati. Sondiranjem masivnih kamenih zidova dobijaju se podaci o njihovom presjeku i prosječnoj nosivosti.

U slučajevima gde je to moguće, najbolje je da se ovakva ispitivanja izvrše prije izdavanja konzervatorskih uslova.

Arheološka istraživanja

Na području Opštine Herceg-Novi, nalaze se brojni arheološki lokaliteti iz širokog vremenskog razdoblja od praistorije preko antike do srednjeg vijeka. Njihovi položaji i vrste nalaze se u evidencijama Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Zavičajnog muzeja u Herceg-Novom. Prilikom izrade Prostornog i Generalnog urbanističkog plana, podatke iz ovih evidencionih lista treba prenijeti na odgovarajuće situacione planove područja i naseljenih mjesta.[7]

Ovde se posebno ukazuje na ona potencijalna arheološka nalazišta koja su u temeljnoj zoni postojećih građevina. Veoma je čest slučaj da su kultni objekti podizani nad ostacima takvih prethodnih zdanja. Malo je primjera crkava ispod kojih se neće naići na starije zidove i rasute djelove arhitekture i dekorativne plastike, fragmente fresaka, ranije grobove sa prilozima i sl.

Takvi nalazi spadaju među najvrijednija naučna izvorišta za proučavanje starijih kulturnih i graditeljskih slojeva iz vremena koje nije za sobom ostavilo objekte nad zemljom. Prilikom sadašnjih aseizmičkih ojačanja temelja koja dopiru do najdubljeg nivoa građevine, neizbježno dolazi do poremećaja i uništenja starijih zidova i stratigrafskih slojeva. Kao preventiva protiv stihijnog rušenja najdubljih i najstarijih graditeljskih horizonata, može jedino služiti stručan nadzor arheologa ili arhitekte-konzervatora. Ukoliko se prilikom zemljanih radova u temeljnoj zoni ustanovi da pojedini djelovi starih građevina mogu ili moraju biti uklopljeni, neophodno je da se crtežima, fotografijama i opisom dokumentuje njihov zatečeni položaj, tehnika gradnje i druge pojedinosti važne za identifikovanje nalaza. Ono što se u svakom slučaju remeti i nepovratno nestaje pri ovakvim radovima jesu stratigrafski slojevi sa pokretnim nalazima koji su često najvažniji podatak za hronološko i kulturno-istorijsko određivanje. Standardna terenska dokumentacija mora da sadrži i profile zemljišta sa označenim slojevima i koordinatama fragmenata.

Poseban značaj imaju ovakva zaštita iskopavanja na području srednjovjekovnog grada, jer se preko njih može utvrditi situacija i struktura prvobitnog naselja s kraja 14. i kasnije iz 15. vijeka. Tokom prethodnih iskopavanja i radova u temeljnoj zoni izvođenim poslije zemljotresa, otkriveni su na svim mjestima djelovi pređašnjih građevina: prvobitnih crkava, kasnijih džamija, turskih amama i dr. Postepenim registrovanjem ovakvih nalaza i njihovim unošenjem u situaciju grada, biće moguće da se izvrši grafička restitucija ranijih faza sve do izvornog sklopa. Značaj ovakvih podataka povećava činjenica da ne postoji niti arhivska građa iz tog razdoblja niti materijalni ostaci nad zemljom.

Sadašnja masovna akcija obnove istorijskih građevina može predstavljati šansu da se najstariji kulturni i graditeljski slojevi otkriju i uključe u kompleks naučnih saznanja. No, sa druge strane, akcija koja je u toku može značiti pravu pogibelj za dragocjena izvorišta za istoriju grada, koja se ne mogu ničim nadoknaditi. Stvarna opasnost postoji i ovdje kao i na drugim mjestima gde se strpljiv istraživački posao gura u stranu zbog interesa investitora ili izvođača radova. S toga je u svim slučajevima gde postoje arheološki slojevi, neophodno izvršiti zaštitna iskopavanja već u fazi pripremno-istražnih radova, a samo eventualne najmanje pristupačne djelove otkriti uporedno sa sanacionim radovima.

Projekti revitalizacije

Masovni fond naslijeđenih kulturnih dobara sadrži pored spomeničkih solitera i mnogobrojne ansamble i prostorne cjeline ambijentalne vrijednosti. Ovo graditeljsko nasljeđe, osim kulturno-istorijskih, posjeduje i ekonomske potencijale. U najvećem broju arhitektonskih objekata obavljaju se raznovrsne utilitarne funkcije, među kojima su: stanovanje, zanati, trgovina, servisi, ugostiteljstvo i dr. Savremena, aktivna zaštita nasljeđa ima dvojak cilj: da trajno zaštiti i očuva kulturne potencijale graditeljskog nasljeđa i da osigura razvoj odgovarajućih funkcija u njemu. To se postiže upo-rednom analizom tehnoloških sklopova i prostornih mogućnosti tradicionalne arhitekture.

Uspješno razrješenje ovih ponekad protivurečnih zahtjeva omogućuje revitalizaciju, tj. unošenje svježih životnih tokova u oronule građevine i prostorne cjeline. Time se osigurava ne samo produžena fizička egzistencija, već i aktivna uloga tradicionalnih struktura. Zauzvrat, život, današnjih generacija nastavlja se u humanizovanim ambijentima predaka, koji se nerijetko pored svih tehničkih ograničenja pokazuju kao superiorni u odnosu na arhitektonske produkte današnjice.

Ovakve sinteze života i prostora moraju se osvajati postupno, kroz fazno projektovanje u kome se razrješavaju sljedeća pitanja: izvorni oblici arhitekture i mogućnosti njihove restauracije; prilagođavanje novoplaniranih ili zatečenih funkcija takvom modifikovanom obliku istorijskog objekta, kome se vraćaju izvorna rješenja i kvaliteti; uklanjanje svih kasnijih pregradnji koje nemaju nikakvu kulturno-istorijsku ni graditeljsku vrijednost; utvrđivanje uslova i granica do kojih se tradicionalni sklopovi mogu prilagoditi današnjim funkcijama; izrada programsko-idejnih rješenja u varijantama. Glavni projekat potom može se raditi na osnovu usvojene varijante.

Ovakvim postupnim ispitivanjem stare arhitekture i novih funkcija, treba suzbiti direktne zahtjeve investitora koji, u nastojanju da postignu svoje programske i ekonomske ciljeve, ne uzimaju u obzir uslove zaštite. Mnogobrojni primjeri iz prakse potvrđuju da se obzirnim istraživanjima postižu kvalitetni spregovi nasljeđa i savremenih programa. U suprotnim slučajevima, jednostrani, aprioristički pristup ima kao rezultat ne samo uništavanje spomeničkih vrijednosti, već i neinventivna rješenja funkcija. I u ovom domenu, kao i u mnogim drugim važi pravilo: ulaganje u pripremno-istražne poslove višestruko se nadoknađuje kvalitetom rješenja, uštedama u realizaciji i povećanim prometom koji se ostvaruje u obnovljenim objektima.

Za posebne objekte koji se ističu najvišim graditeljskim kvalitetima i kulturno-istorijskim potencijalima, treba uvesti instituciju konkursa, da bi se omogućila šira lepeza rješenja a istovremeno osiguralo direktnije učešće javnosti u oblikovanju grada.

Isti odnos treba da važi i za podizanje značajnijih novogradnji u istorijskim ambijentima. U panorami Herceg-Novog razvijenoj poput amfiteatra, nove javne građevine i stambeni ansambli unose velike promjene sagledive iz različitih uglova i raznih daljina.

Zbog toga se neizbježnost njihovog podizanja mora dovesti u direktan odnos sa isto tako opravdanim zahtjevom za postizanje kvaliteta u ovom prirodnom okružuju izrazitih pejzažnih vrijednosti.[8]

Na prostoru Herceg-Novog, kako urbanog središta tako i ruralne periferije, uspješna zaštita graditeljskog nasljeđa može se postići primjenom teorijskih postavki i praktičnih rješenja aktivne zaštite u više smjerova: odnos izvornih rješenja i kasnijih pregradnji, prostora i funkcija, starog i novog - u neprekidnom istraživačkom naporu.

Saniranje konstrukcija

Zahtjevi koji se postavljaju u pogledu saniranja i aseizmičkog ojačanja konstrukcija stvaraju znatne probleme nastojanju da se tradicionalna arhitektura sačuva u izvornim materijalima i tehnikama. Na osnovu postavljenog zadatka da se objekti ojačaju protiv seizmičkih sila do devetog stepena, izračunavaju se robusne armirano-betonske konstrukcije u obliku serklaža, stubova, masivnih tavanica, proširenih temelja, armiranih torkret obloga kamenih zidova, dijafragmi i sličnih elemenata kojima se poduhvataju ili zamjenjuju stare strukture.

Da bi se ostvario takav zadatak, u naslijeđenom graditeljskom fondu spomeničkih i ambijentalnih vrijednosti, moraju se postaviti jasni uslovi i striktna ograničenja sa ciljem da se fizičkim ojačanjem starih objekata ne uništi njihov spomenički integritet. U protivnom, svi napori i uložena znatna sredstva postaju uzaludni sa gledišta zaštite nasljeđa, koje i jeste najbitniji cilj ovakvih zahvata. Inače, bilo bi jednostavnije i ekonomičnije izvesti rekonstrukciju iz temelja ili podići novogradnju na istom položaju i u sličnim oblicima. Zaštita stare arhitekture građene u kamenu ne obuhvata samo ukupan gabarit objekta i njegove fasade. Ona se tiče takođe očuvanja tradicionalnih materijala i tehnologija, obrade enterijera i drugih elemenata i svojstava. Za to se ne može smatrati uspjelom ona sanacija koja kao rezultat ima ojačani faksimil originala, ili svođenje istorijskog objekta na fasadne zidove, i tamo gde je dosada bio sačuvan i unutrašnji sklop. Nezadovoljavajući rezultati postižu se onda kada je konstruktorski zadatak nadređen drugim dionicama zahvata. S toga se pri postavljanju uslova za intervencije moraju istovremeno uzeti u obzir specifične okolnosti rada na objektima tradicionalne arhitekture.

Veliki stepen ojačanja starih kamenih građevina može se postići saniranjem njihovih konstrukcija primjenom izvornih materijala i ojačanja, kao što su: preziđivanje jako derutnih djelova; injektiranje rastresitih zidnih masa; restauracija originalnih otvora na položajima gde su naknadno probijani veliki izlozi i sl.; postavljanje čeličnih zatega u nivou međuspratnih tavanica i armirano-betonskih serklaža pri vrhu zidova; izvođenje armirano-betonskih tavanica na nivou gde je postojao nasip i slijepi pod; prihvatanje starih drvenih (kasetiranih ili oslikanih) tavanica za nove a.b. nosače; proširenja temeljne stope.

Sve dosada navedene mjere mogu biti izvedene, a da se pritom ne poremeti izvorni sklop objekta niti unište elementi enterijera (kako na zidovima, tako i na podovima ili plafonima). Ukoliko se na osnovu proračuna pokaže da su osim toga potrebna i dopunska ojačanja, ona se mogu izvoditi u obliku srednjih konstruktivnih zidova koji se trasiraju na položajima dosadašnjih pregradnih ili približno tome. (S obzirom na položaj otvora i obradu tavanica, ne mogu se učiniti velika p¿omjeranja).

Kao najmanje povoljna pokazuje se tehnika armiranog torkret betona, kojom se oblažu kameni zidovi sa jedne ili sa obije strane. Time se gube svi podaci koje sadrže kameni konstruktivni zidovi: konzole, niše, pila, slojevi starih maltera sa dekoracijama, tragovi raznih faza pregradnji i dr. Pored navedenih nedostataka, ovakva tehnika ima manjkavosti i sa gledišta građevinske fizike i higijene korišćenja prostora: u betonskim komorama smanjena je respiracija zidova i tavanica, a povećana je kondenzacija i zvučna provodljivost. Ovakva tehnika, međutim nalazi čestu primjenu u projektima i zahvatima koji su zaokupljeni jednostranim zadatkom fizičkog ojačavanja po svaku cijenu. Opisane negativne posljedice mogu se izbjeći ili znatno ublažiti ukoliko se projektni zadaci za konstruktivnu sanaciju određuju u čvrstoj povezanosti i zavisnosti od uslova zaštite graditeljskog nasljeđa, posebno spomenika kulture.

U svakom slučaju, zahvati po aseizmičkim normativima ne smiju biti apriorno nadređeni, osim ostalim okolnostima očuvanja objekta kao dokumenta graditeljstva i kulture prošlih generacija.

Jedna od temeljnih postavki savremene zaštite kulturnih dobara, koja je istaknuta na međunarodnim skupovima, jeste reverzibilnost, tj. povratnost-mogućnost da se konstruktivni i drugi elementi ugrađeni prilikom sanacije, mogu jednom bez posljedica ukloniti iz starih objekata i zamijeniti novijim i pogodnijim rješenjima.

Ovakav stav proizašao je iz razumne pretpostavke da će nauka i građevinska tehnologija vremenom ovladati takvim materijalima i postupcima, koji će postizati ojačanje strukture bez uništavanja dokumentarnih i dekorativnih kvaliteta. Međutim, o tome se danas ne vodi ni izdaleka dovoljna briga; u stare strukture ugrađuju se neodvojiva ojačanja, koja blokiraju ili prosto uništavaju mnoge činjenice i dokaze o graditeljskom opisu i kulturi življenja ranijeg vremena.

U zaključku ovoga poglavlja treba još jednom istaći polazni uslov i principijelni stav: krajnji cilj zahvata na objektima graditeljskog nasljeđa jeste očuvanje njihovog spomeničkog potencijala koji se ispoljava u situaciji, prostornom rješenju, konstruktivnom sklopu, građevinskim materijalima, oblogama, plastičnoj i polihromnoj dekoraciji i dr. Tom integralnom svojstvu spomeničkog nasljeđa mora se prilagoditi svaka planirana konstrukcijska intervencija. Put da se to postigne nalazi se u pravcu interdisciplinarnog timskog rada i aktivnog sudjelovanja službe zaštite spomenika kulture.

Obrada fasada

Od gradnje do danas znatan broj objekata pretrpio je promjene na fasadama, posebno u prizemnoj zoni. To je osobito slučaj sa zgradama podignutim duž ulica sa poslovnim sadržajima. Zbog nastojanja da se roba što više izloži pogledu potencijalnih kupaca, često su otvarani široki portali izloga na položaju dva-tri mala otvora. Osim što je bitno promijenila izgled ovakvih mahom nevelikih kuća, ta intervencija dovela je do statičkog slabljenja njihovih konstrukcija. Dotadašnje linearno opterećenje na tlo pretvorilo se u koncentrisano, što je uzrokovalo naknadna slaganja temeljnog tla, a u nekim slučajevima i pojavu pukotina na fasadnim zidovima.

U sklopu sanacionih radova, neophodno je da se izvrši restauracija izvornih oblika prizemnih otvora: time će se istovremeno povratiti poremećena stabilnost zgrade i obnoviti njen nekadašnji izgled. Ovakvim nastojanjima po pravilu se suprotstavlja komercijalni interes trgovine. Međutim, savremeno izlaganje artikala ne koristi više izlog kao kontaktnu površinu, već nastoji da čitavu prodavnicu aranžira kao izložbu. Stoga konzervativni način izlaganja što većeg broja artikala u prenatrpanim izlozima treba napustiti kako zbog arhitekture, tako i zbog savremenih funkcija.

Za razliku od prizemlja, spratovi su po pravilu znatno rjeđe mijenjali fasadne otvore. Namjesto toga mijenjani su fasadna plastika, načini fugovanja, malterne obloge ili bojeni slojevi. Ovakve preinake unijele su ponekada znatne deformacije koje su pomutile izborni lik pročelja.

Stoga se kao druga mjera obnove ovdje uključuje uklanjanje svih naknadnih i nepodesnih slojeva i uspostavljanje jasne slike izvorne faze i potonjih pregradnji koje se mogu vrednovati kao istorijski i graditeljski značaj.

Tokom prošlog i ovog vijeka najviše, kamena pročelja bila su pokrivena slojevima maltera koji je potom bojen.

No, istovremeno bilo je i takvih gradnji kojima je malterna obloga sastavni dio prvobitnog rješenja. To su mahom zgrade podignute od početka 19. vijeka na ovamo, pod uticajem kontinentalnih oblasti koje su tada bile pod vlašću Austrougarske. Kod takvih slučajeva, malterna obloga treba da bude sačuvana uz razumljivu obnovu materijala i bojenih premaza. Sa građevina kojima je izvorno rješenje bilo sa vidnim fasadnim kamenom, treba obavezno skinuti naknadne maltere. Na osnovu stanja kamenih kvadera i fuga, utvrdiće se vrsta i stepen potrebnih radova.

Osnovni građevinski materijal koji je upotrebljavan, jeste kamen krečnjak iz lokalnih majdana koji je priklesan sa rustičnim izgledom fasadnih ravni. Za pragove vrata i prozora, za profilisane okvire, kamene kordon vijence, konzole i dekorativnu plastiku, upotrebljavane su bolje vrste kamena sa udaljenijih nalazišta.

Prije odluke o načinu čišćenja fasada, treba uzeti u obzir slijedeće napomene i upozorenja: podaci koji se nalaze na pročeljima starih građevina, predstavljaju u najvećem broju slučajeva glavni oslonac za stilsko i hronološko određivanje arhitekture. Zato moraju biti pošteđeni posljedica nepažnje ili namjernog uništavanja.

U znake raspoznavanja spadaju format kvadera i faktura vidnih površina; način uslojavanja i oblici fuga između redova; profili okvira i vijenaca; oblici konzola i dekorativne plastike.

Od navedenih elemenata pomoću kojih se vrši određivanje stilske pripadnosti i vremenskog porijekla, najviše su izloženi uništavanju faktura kvadera i malterne spojnice. U tom pravcu čine se nepotrebne i pogrešne radnje kao što su pjeskarenje ili preštokovanje lica kvadera, obijanje fuga, čišćenje plastike grubim čeličnim četkama i sl. Ovim se postiže nekoliko negativnih efekata: gube se u nepovrat podaci o izvornoj arhitekturi; izlažu se ubrzanom propadanju dublji slojevi materijala koji je dosada bio zaštićen površinskim slojem kalcita, koji takođe čini tzv. patinu kamena; nanošenje novih spojnica u produžno-cementnom malteru pokrivaju se sastavi precizno izvedenih kvadera; konfekcijsko fugovanje ne vodi računa o razlikama u tehnici koje su stari majstori imali u svojoj dugotrajnoj praksi, od preciznih milimetarskih spojeva kvadera do širokih dersovanih fuga između rustičnih blokova. Namjesto toga, danas se upražnjava jedna prosječna tehnika koja ne vodi računa o upadljivim razlikama u "opusu" pojedinih kamenih fasada. Kao krajnji rezultat, javlja se obnovljena fasada koja nije mnogo bolje zaštićena od atmosferilija, ali je zbog toga izgubila čitav niz pojedinosti koje su je definisale u vremenu, porijeklu i stilskoj pripadnosti. Arhitektura se svodi na vremensku ravan današnjice, u kojoj je građevinska "kozmetika" uništila svojevrsni šarm starosti i dokaze dugog trajanja takve arhitekture i toga grada.

Da bi se izbjegle negativne posljedice nesmišljenog rada, treba izbjeći sve postupke koji na grubi, gore opisani način lišavaju objekte njihovih arhitektonskih atributa. Namjesto toga, čišćenje fasada mora se svesti na spiranje naslaga prljavštine bez grubih mehaničkih ili hemijskih sredstava. Za tehniku fugovanja treba pronaći podatke na samom objektu, s tim što se moraju očuvati sve originalne spojnice koje su još čvrsto vezane za podlogu, a obnoviti samo one koje su trošne i napukle.

Pri tom, treba se osloboditi zablude da će nove produžno-cementne spojnice biti jače od starih izvedenih u krečnom malteru. Jer dugi proces vezivanja učinio je da se krečni malter u spojnicama kalcifikuje i čvrsto prione uz kamenu podlogu s kojom ga povezuje isti hemijski sastav. Kod rasuđivanja da li treba ukloniti stare spojnice ili ih sačuvati, gubi se iz vida slijedeće saznanje: bolje djeluju dva međusobno homogena materijala istog sastava i sličnih mehaničkih osobina, nego spoj dva sa nejednakim sastavom i različitim stepenima elastičnosti.

Zbog ovakvog nepodudaranja fasadnog nosača i fuga, odnosno malterne obloge u kojoj postoji veliki procenat cementa, događaju se naprsline u tvrdim i krtim spojnicama kroz koje prodire voda. Zahvaljujući vodonepropusnosti takvih materijala, voda koja je prodrla u zid ne može da ispari prema vani, već se sve više akumulira prema središtu zidne mase i unutrašnjosti objekta. Kada se spoljašnja temperatura spusti ispod nule, dolazi do mehaničkog razaranja spojnica i površinskih slojeva kamena. Na taj način se otvaraju slaba mjesta za još dublji prodor vlage i pojačano dejstvo raznih štetnih uticaja. Ovakav proces pokazuje da je pogrešno ubjeđenje i praksa primjene jakih cementnih maltera, bilo za fugovanje ili za oblaganje.

Laboratorijska i terenska istraživanja ovih pojava u ino-stranim specijalizovanim centrima pokazala su da je primjena dobro doziranih i pravilno nanešenih maltera preko fasada ili samo spojnica, prvi uslov za ispravno rješenje. Praksa na domaćim gradilištima potvrđuje takve stavove. Prvi uslov za otpornost i dugovječnost fasadnih materijala jeste njihov sastav. Namjesto hidratisanog kreča koji se danas masovno proizvodi i primjenjuje, neophodno je koristiti gašen kreč, koji ima mnogo bolja svojstva postepenog vezivanja i plastičnosti. Drugi osnovni sastojak maltera, pijesak, može biti zamijenjen mrvljenim kamenim agregatom koji po svom krečnjačkom sastavu i po oker tonalitetu odgovara postavljenom zadatku. Količina portland cementa mora biti svedena na minimalni procenat koji osigurava početno vezivanje, pošto je kalcifikacija kreča sporija.

Bitan preduslov za uspješan rezultat je održavanje maltera na fasadama sukcesivnim prskanjem i zaštitom od sunca i naglog gubljenja vlage. Kao najčešći količinski odnos cement: kreč: agregat primjenjuje se proporcija 1:3:6. U zavisnosti od fakture koja se želi postići, površina se može višestruko glačati, ili obratno, poprskati krupnozrnim pijeskom i mrvljenom opekom što daje rustičan izgled.

Osim navedenih uputstava koja treba da obezbijede bolja svojstva i povećanu otpornost fasadnih obloga i spojnica, mora se obratiti pažnja i na oblike spojnica, koje čine cjelinu sa ostalim elementima graditeljskog opusa. Kao što je naprijed rečeno, stari majstori imali su na raspolaganju repertoar fugovanja znatno širi od današnjeg. Po tome se, pored ostalog, mogu ustanoviti vrijeme i stil gradnje. U ovim krajevima posebno se ističu fuge u obliku uskih isturenih traka maltera kojima se stvarao utisak veće geometrijske pravilnosti kvadera, slojeva i ukupnog sloga. Takve fuge mogu se još danas vidjeti na mnogim pročeljima, osobito boljih gradnji kao što su na pr. barokni kapetanski palaci, pojedine crkve ili javne građevine. Ovakve spojnice moraju biti svuda sačuvane i precizno obnovljene na mjestima gde su dotrajale. Na žalost, one se često skidaju bez stvarne potrebe. Jedino materijalni interes izvođača radova ili kolebljiv stručni nadzor mogu biti razlog da se ovako olako postupa i sa dokumentima prošlosti i sa sredstvima investitora koja se olako rasipaju.

Kod polihromne obrade omalterisanih fasada, česta je primjena sintetičkih premaza. Poslije više godina masovne primjene, mogu se izvesti zaključci o značajnim nedostacima takvih postupaka (naprsline, ljuspanje, spiranje i sl.). I ovdje stoje na raspolaganju dva tradicionalna postupka, koji nude bolje rezultate. Jedan se sastoji u toniranju malterne smješe primjenom kamenog agregata odgovarajuće prirodne boje, čime je osigurana ista trajnost boje i nosača. Druga se postiže nanošenjem mineralnih pigmenata preko vlažnog tek postavljenog maltera, što obezbjeđuje hemijsku vezu podloge i boje koje čine jedan kalcifikovan sloj. Ovaj način odgovara staroj tehnici al fresko primijenjenoj vjekovima u zidnom slikarstvu.

Sva navedena uputstva proizašla na osnovu tradicije, naučnih istraživanja i kontrolisane prakse, mogu se korisno primijeniti uz ispunjavanje nekoliko uslova: da se uključe kao obaveza prilikom formulisanja konzervatorskih uslova; da se osigura njihova primjena kroz kvalifikovan i dosljedan nadzor; da se suzbije neuki i profiterski odnos pojedinih izvođača kojima više odgovara masovna primjena rutinskih tehnika bez obzira na graditeljske tradicije kraja i spomeničke potencijale objekata. Tek tako izbjeći će se nepotrebna šteta (kulturno-istorijska i ekonomska) koja ponegdje prijeti da se po negativnom dejstvu izjednači se dejstvom zemljotresa.

Praćenje zbivanja na terenu tokom nekoliko proteklih godina ne daje prava na pretjerano zadovoljstvo. Saniranjem objekata gube se nepovratno mnogi elementi tradicionalnih graditeljskih tehnika. Namjesto njih, primjenjuju se konfekcijski recepti, čija će se nepodesnost vremenom sve više ispoljavati. Zato je neophodno da se ove opšte odrednice unesu u generalna urbanistička dokumenta, a iz njih u detaljne urbanističke planove i projekte.

Krovovi

Dominantan pokrivač starih kamenih kuća jeste kanalica. Njen izvorni oblik nastao ručnim radom pliće je segmentast i manjeg formata u poređenju sa današnjim industrijskim proizvodom. Kod današnjih radova nerijetko se događa da se kanalica starog formata skida i zamjenjuje novom, koja se pored ostalog ističe i okerasto-crvenom bojom. Na pojedinim ansamblima istorijske arhitekture, posebno onim koji se nalaze na pozicijama gde je sagledljiva "peta" fasada, važno je sačuvati, stari pokrivač pokriven tamnijim tonovima koji variraju od okera do zeleno crnih naslaga mikroorganizama. Pažljivim skidanjem i sortiranjem materijala sa više objekata, može se izvršiti prepokrivanje makar najstarijih i najvrijednijih građevina. Izradom odgovarajućih podloga sa hidroizolacijama danas se postiže potpuna zaštita od prodora vode, vjetra i termičkih uticaja. U ne malom broju slučajeva, kanalica se zamjenjuje mediteran crijepom ili drugim sličnim pokrivačima. U situaciji kakva je na tržištu, ova praksa mora se prihvatiti na elastičan način, vodeći računa o starosti zgrada, tehnici obrade pročelja i spomeničkoj vrijednosti.

Drevni pokrivači od slame ili kamenih ploča mogu se i sada naći po selima na obroncima Orjena. Na lokalitetima gde se slojevit kamen još vadi, kamene seoske kuće se još uvijek prepokrivaju kamenom. No, takva praksa nije dosljedna, pa se uporedo javljaju i šire industrijski elementi kao što je falcovani crijep ili čak salonit. U seoskim ambijentima i gorskom pejsažu ovakve mješavine znatno više odudaraju u opštoj slici kraja nego u neposrednoj okolini grada. Pojačanim terenskim nadzorom treba spriječiti samovoljno uništavanje kamenih pokrivača. Zauzvrat mora se pomoći vlasnicima kuća da dobave kamene ploče i tako izvrše nužne popravke oštećenih ili dotrajalih krovnih pokrova.

Jedan od elemenata arhitekture krovova koji karakteriše oblasti Boke jesu viđenice, koje su rađene u raznovrsnim oblicima: od malih otvora za svijetlo i ventilaciju, do većih prozora dekorativnih oblika. Pri današnjoj masovnoj obnovi, javlja se opasnost da se takvi elementi unište ili preinače u forme potpuno neprilagođene tradiciji ovog kraja. U objektima gde se dosadašnji tavani pretvaraju u stambena potkrovlja, mora se normalno prilagoditi današnjim standardima u pogledu svijetla i ventilacije. Zato je potrebno dozvoliti otvaranje novih vidjenica i na položajima gdje ranije nisu postojale. Ne može se sasvim isključiti ni primjena savremenih krovnih prozora u ravni pokrivača, s tim što se za ovaj tip mogu odabrati manje istaknute lokacije i građevine koje nisu pod režimom najstrože zaštite.

Stari dimnjaci sa jednim ili više kanala imaju glave oblikovane tako da mogu spriječiti povratno dejstvo jakog vjetra. Prilikom zemljotresa, takvi dimnjaci su dobrim dijelom ili porušeni ili jako oštećeni, pa masovno nestaju sa krovova kuća, kako u Starom gradu, tako i u okolini. Prilikom izrade konzervatorskih uslova i projekata obnove, treba zaštititi i obnoviti u svakom slučaju najvrijednije primjerke dimnjaka koji čine osobenost kamenih zgrada i ambijenta. Sa druge strane, mora se obuzdati praksa podizanja najraznovrsnijih dimnjaka sa "dekorativnim" glavama koje su predmet improvizacija i privatnih ukusa. Kao preventivna mjera mogla bi poslužiti izrada kataloga sa raznim tipovima tradicionalnih dimnjaka iz kojih bi se realizovali pogodni primjerci.

Stalni motiv na pročeljima kamenih zdanja bili su kapci sa fiksiranim daščicama (škure) ili sa pokretnim (grilje). Oni su svojim istaknutim položajem postali značajan motiv fasada i čitavih uličnih frontova i trgova. Istovremeno, nisu izgubili veliku upotrebnu vrijednost u krajevima sa jakim suncem, snažnim vjetrovima i znatnim temperaturnim razlikama. Zato drvene kapke treba obavezno obnavljati na mjestima gde su i do sada postojali.

Takođe i na novogradnjama namjesto ugrađenih roletni.

U nekadašnjoj praksi primjenjivana je tamno-zelena boja za kapke i svjetlija za unutrašnju stolariju. Ovakav odnos boja treba i nadalje zadržati uz prethodnu impregnaciju drveta protiv raznih agenasa, kao što su: vlaga, gljive, toplota, crvotočina i sl.

Današnje nastojanje da se prizemlja zgrada osposobe za raznovrsne trgovine, zanate, servise, ugostiteljstvo i turizam nameće opravdanu potrebu postavljanja firmi i drugih natpisa. U tom pogledu, neophodno je utvrditi opšta načela i ograničenja koja bi važila za sve slučajeve i prostorne jedinice, dok bi se specifične pojedinosti utanačile kroz detaljne urbanističke planove i pojedinačne projekte. Kao opšti uslov, trebalo bi usvojiti načelo da se na fasadne zidove ne postavljaju nikakve table sa natpisima, reklamama i sl.

Obavezni tekst firme i nužna obavještenja mogu se ugraditi u portal, duž podeone grede izloga, na površini stakla i na sličnim površinama iza ravni izloga.

Svijetleće reklame ne mogu imati mjesta na kamenim pročeljima istorijskih građevina, kao ni plastične kutije od perspeksa sa natpisima u boji i sl.

Kroz saradnju sa komunalnim organizacijama, može se potpuno izbjeći ugradnja kablovskih glava za električne priključke na podzemnu mrežu. Pravi položaj ovakvih spojeva jesu ulazni hodnici kakve ima gotovo svaka stara kuća u gradu i okolini.

Enterijeri

Najveći broj istorijsko-stilskih enterijera koje treba zaštititi nalazi se u crkvenim objektima. U najstarijim sakralnim građevinama posebno su značajni ostaci fresaka na svodovima, zidovima u oltarnim apsidama i drugim položajima. Zidnih slika ima i u pojedinim crkvama kasnijeg porijekla. Drugi značajan spomenički korpus čine ikonostasi, čiji su autori bili poznati živopisci svoga vremena. Osim fresaka i ikonostasa, ovamo spadaju i djelovi crkvenog namještaja i obrednih predmeta, koji se po zakonu smatraju sastavnim dijelom nepokretne spomeničke cjeline.

U profanim građevinama mnogo je manje sačuvanih elemenata enterijera. No, to je samo razlog više da se ovakvi rijetki i mahom skromniji djelovi arhitektonske i dekorativne obrade spasu potpunog nestajanja, koje im prijeti u toku obimnih radova. Nad prizemnim i poluukopanim prostorima, postoje svodovi od kamena ili opeke, omalterisani ili grubo fugovani. Između pojedinih etaža su drvene tavanice, čiji su stariji tipovi sa konzolama i zidnim podvlakama. Kod boljih rješenja, tavanice su mogle biti kasetirane i ukrašene slikanim motivima. Barokizirani oblici imaju lučne prelaze između plafona i zidova sa plitkim profilacijama u malteru i polihromnom obradom. Ovaj oblik održao se i tokom 19. vijeka sa "molerajem" koji je pokrivao široke površine ornamentima i biljnim motivima. Danas se prilikom sanacionih radova može naići na takve enterijere u kojima su vidni, ili pokriveni naknadnim premazima, opisani dekorativni motivi. Očuvane ostatke treba obavezno ispitati i valorizovati, jer krajnji zaključak može bitno uticati na izbor metoda konstruktivnog ojačanja. Kod ovakvih enterijera, tehnika armiranog torkret betona kojim se obuhvataju kameni zidovi potpuno je neprihvatljiva.

U velikom broju objekata tradicionalnog graditeljstva, postoje više u masivnim kamenim zidovima konzole kao djelovi starijih tavanica, kameni rustični pločnici po konobama, ulaznim hodnicima; stepeništa (i balkoni) sa gvozdenim ogradama izrađenim u dekorativnim oblicima (livene ili kovane). Kod objekata bolje obrade, nailazi se na staru stolariju, prozore i vrata sa drvenim profilisanim oblogama u debelim zidovima i na krilima. Slično fasadnim portalima i ovakva unutrašnja vrata treba gde god je moguće sačuvati, bilo kao izvorni podatak o nekadašnjim stolarskim oblicima i tehnikama, bilo kao uzorak za reprodukciju. U današnje vrijeme, na žalost prečesto, elementi starih enterijera završavaju ili na šutu ili se preprodaju za ponovnu primjenu u novogradnjama. Time se sve više osiromašuju i sterilizuju stari enterijeri, a istorijski objekti svode na glavna pročelja.

U toku prethodnih istražnih radova na objektima, moraju se izvršiti detaljni pregledi, sondiranja i proučavanje uzoraka nekadašnje obrade enterijera. I u slučajevima gde se zbog nedovoljnosti ostataka ili drugih razloga pokaže da obnova enterijera nije moguća, ovakvi fragmenti imaju dokumentarnu vrijednost za dalja sintezna istraživanja. Pojedini elementi mogu biti ponovno ugrađeni na podesnim mjestima u istom objektu, ili kada je po srijedi visokovrijedan rad, prenijeti u muzej. U svakom slučaju, neophodan je redovan i pojačan nadzor tokom sanacionih radova, jer se upravo najviše uništavaju djelovi enterijera, iz neznanja i nehata.

Prilikom obrade urbanističko-tehničkih uslova za pojedinačne objekte, moraju se obavezno uključiti i konzervatorska upozorenja i zahtjevi koji se odnose na elemente i vrijednosti enterijera u istorijskim građevinama.

FUSNOTE

*/ U sklopu urbanističke dokumentacije za područje opštine Herceg-Novi 1985. godine, urađena je i studija zaštite graditeljskog nasleđa, čiji se deo ovde objavljuje. Posao je obavljen u organizaciji Zavoda za projektovanje i urbanizam, Herceg-Novi.

Na rekognosciranju terena pored autora teksta sudelovao je i arhitekt Boris Ilijanić, koji je izvršio fotografska snimanja.

1 Pavle Mijović, Urbani razvoj Crne Gore u antičko doba, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj, str. 3-82.

2 Mirko Kovačević, Srednjovekovni gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj, 1975. O Herceg-Novom, str. 146-150.

3 Svetislav Vučenović, Istraživanja i zaštita Starog grada u Herceg-Novom, Boka 20, 1988, str. 7-63.

4 Tomo K. Popović, Herceg-Novi: Istorijske bilješke: knjiga prva: 1382-1797, Herceg-Novi, 1924, fototipsko izdanje 1982.

5 Sava Nakićenović, Boka - Antropološka studija, Etnografski zbornik, knjiga HH, Beograd, 1913, fototipsko izdanje, Herceg-Novi, 1982, str. 399-419.

6 Rajko Vujičić, Prilog poznavanju spomenika na Luštici, Boka 13-14, Herceg-Novi, 1982, str. 399-419.

7 Ilija Pušić, Arheološki lokaliteti i stanje arheološke nauke u Boki Kotorskoj, Boka 1, Herceg-Novi, 1969, str. 7-21, ; Jovan Martinović, Hidroarheološka istraživanja na Crnogorskom primorju, Starine Crne Gore, Cetinje, 1978, str. 50-51.

8 Bruno Šišić, Neke pejzažne značajke Boke Kotorske u svijetu turizma, Boka 10/II, Herceg-Novi, 1979, str. 57-62.

Svetislav VUČENOVIĆ

Summary

After the intense earthquake in 1979, which hit a large region of Montenegro, in particular its Coast, a systematic preparation of renewal started. First the evaluation of the degree of damage and need for restoration work was carried out in settlements and on buildings. The next step was the research of architectural heritage with the aim to incorporate the results in the plan documentation (landscape, master and detailed town plans and building projects) for the work.

In Herceg Novi the first research began in 1982 in the Old Town. The statements on the need of protection were incorporated in the Detailed Town Plan and published in this magazine (no. 20). In 1985 the observation of the whole territory of the Municipality was carried within the creation of the landscape and master town plan. Herewith a part of the study of the material on the principle issues of the restoration of the architectural heritage is published.

The paper presents: 1) Urban development and architectural heritage , 2) Protection modalities. The third part – Documentation on landscape units will be published in a separate contribution.

 

// Zemlja / Povijest / Ljudi / Duhovnost / Umjetnost //
[ Promjena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]

© 2001-2003. "Projekat Rastko - Biblioteka srpske kulture na Internetu"; Tehnologije, izdavaštvo i agencija "Janus"; kao i nosioci pojedinačnih autorskih prava. Nijedan dio ovog sajta ne smije se umnožavati ili prenositi bez prethodne saglasnosti. Za zahtjeve kliknite ovdje.