[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Šerbo Rastoder

Srpske škole u Skadru i Vraki i albanska prosvjetna politika tridesetih godina XX vijeka

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Razgraničenje između Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Albanije izvršeno je uglavnom linijom granica iz 1913. godine, koja je djelimično izmijenjena na Konferenciji ambasadora 9. novembra 1921. godine, kada je odlučeno da Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (K SHS) pripadne cio gorski srez, kao i put od Struge do Debra. Krajem 1922. godine ukinuta je postojeća neutralna zona, mada time nijesu prestali problemi vezani za jugoslovensko-albansku granicu, jep je veliki broj odmetnika i sa jedne i sa druge strane prelazio istu, pripremajući se za upade na teritorije dotičnih država.^[1] Na već pomenutoj Konferenciji ambasadora velikih sila pobednica (Francuska, Engleska, Japan i Italija) donijeta je, pored ostalih, i odluka o priznavanju albanske nezavisnosti, tako da su propali pokušaji jugoslovenske vlade da oformi jednu tampon državu takozvanu Miriditsku republiku.^[2] Ovdje je važno napomenuti da je na ovoj konferenciji priznat Italiji "specijalni interes" za održavanje albanske nezavisnosti, što je u suštini značilo međunarodno priznanje Italiji da može da se miješa u unutrašnju politiku Albanije (što je ona i radila), čime je faktički omogućena njena penetracija na Balkansko Poluostrvo preko Albanije. Ta činjenica je imala naglašen značaj kako u odnosima K SHS i Albanije, tako i u odnosima K SHS i Italije, posebno kroz odnos ovih zemalja prema unutrašnjim previranjima u Albaniji (posebno u periodu od 1921-1924) do drugog svjetskog rata, pa i kasnije.^[3] Tako je i položaj našeg stanovništva u Albaniji (posebno u Vraki i Skadru, što je i predmet našeg interesovanja) kroz pregled crkveno-školske, odnosno prosvjetne autonomije), bio u procepu i direktnoj međuzavisnosti širih odnosa na Balkanu, posebno u odnosima međusobno protivurječnih i sučeljenih interesa Albanije, Italije K SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije.

Poslije neuspjelih pokušaja da Italiju potisne iz Albanije jugoslovenska vlada je prvo podrškom Esad-paši, a kasnije Ahmed beg Zogu, nastojala da očuva svoje prisustvo u Albaniji i time pokuša neutralisati posledice italijanske penetracije koje su direktno ugrožavale jugoslovensku nezavisnost. Ahmed Zogu je uz podršku jugoslovenske strane postao predsjednik albanske vlade početkom 1922. godine. Međutim, protiv Zogua podignut je ustanak u junu 1924. godine, a Zogu se sklonio u Jugoslaviju. Novu vladu je obrazovao pravoslavni episkop Fan Noli, čijoj je Demokratskoj stranci ranije pripadao i Ahmed Zogu. Pošto je nova vlada Fan Nolija izazvala nepovjerenje u svijetu svojim radikalnim reformama, posebno priznavanjem Sovjetskog Saveza, jugoslovenska vlada je iskoristila novonastalu situaciju, pripremila je albansku emigraciju na čelu sa Zoguom i ubacila je u Albaniju. Zogu je već 24. decembra ušao u Tiranu a Fan Noli je pobjegao u Italiju. Januara 1925. godine Zogu se proglasio prvim predsjednikom Albanije (na sedam godina), a Albanija je proglasom Narodne Skupštine postala Republikom. Zanemarujući jugoslovensku "pomoć" Zogu je napravio radikalan zaokret, približivši se Italiji sa kojom je novembra 1926. godine potpisao pakt, da bi nešto kasnije poslije jugoslovensko-francuskog pakta, potpisao (1927) italijansko-albanski odbrambeni savez. Naredne godine se Zogu uz oslonac na Italiju proglasio kraljem Albanaca (ne Albanije - prim. R. Š.), i zatim zaveo apsolutistički režim, formalno ograničen monarhističkim ustavom, ko}i će ostati na snazi do aprila 1939, odnosno do okupacije Albanije od strane Italije.^[4] Između K SHS i Albanije u međuvremenu su potpisani ugovori o međusobnoj trgovini i plovidbi 22. juna 1926. godine (ratifikovan 20. aprila 1929)^[5], koji je sadržavao odredbe o pograničnom prometu^[6], i konvenciju o izdavanju krivaca.^[7] Za naš predmet istraživanja bitno je ovdje napomenuti da u pomenutim međudržavnim ugovorima nijesu tretirana pitanja nacionalnih manjina ni na jednoj od strana ugovornica, što je praktično značilo da je njihov položaj zavisio isključivo od politike zemalja u kojima su živjele.

Pravoslavno stanovništvo u Skadru i okolini u crkvenoj jurisdikciji bilo je potčinjeno Pećkoj Arhiepiskopiji. Juna 1922. godine srpski patrijarh, kao pećki arhiepiskop, unaprijedio je skadarskog namjesnima, dotle arhimandrita, u čin vikarnog episkopa. Međutim, ubrzo (krajem avgusta iste godine) na kongresu u Beratu, proklamovana je nezavisnost albanske pravoslavne crkve. Tada je donet Statut i izabran Sveti Sinod koji je odmah pokušao da preuzme svu crkvenu vlast nad pravoslavnim življem u Albaniji, bez prethodnog sporazuma sa nadležnim patrijaršijama u Carigradu i Beogradu.^[8] Uz posredovanje jugoslovenskih diplomatskih vlasti ove odluke su bile odložene, što je bilo od velikog značaja s obzirom da se prosvjetna djelatnost u Skadru i Vraki (u školama na srpskohrvatskom jeziku) razvijala u okviru crkveno-školskih autonomija, koje su ustanovljene još u XIX vijeku. Prosvjetna djelatnost na području Skadra datira još od 1828. godine,^[9] dok se prema istraživanjima učitelja B. Markovića,^[10] prosvjetna djelatnost na području Vrake začinje sredinom prošloga vijeka, mada je rad ovoj školi službeno odobren 1909. godine.^[11] Ove škole začete kao parohijalne uz crkvu pomagali su mještani, kasnije Rusija i Crna Gora, dok je krajem XIX vijeka za njihov rad znatan interes ispoljavala i Srbija.^[12] Pri tome je uočljivo da su se Vračani i Skadrani, zainteresovani za rad ovih škola, obraćali krajem XIX vijeka crnogorskoj vladi za popunjavanje prosvjetnog kadra i pomoć, što je i logično s obzirom da je ovo stanovništvo mahom bilo doseljeno iz Crne Gore.^[13] Od osnivanja K SHS brigu o školama u Skadru i Vraki (tačnije od 1922) preuzela je jugoslovenska država posredstvom svog konzulata u Skadru, s time što je dio tadašnjeg prosvjetnog kadra imao status albanskih državnih podanika. Popunjavanje prosvjetnog kadra u pomenutim školama izvršeno je 1923. godine, kada su na rad u osnovnoj školi u Vraki upućeni bračni par Lazar i Vidosava Brajović,^[14] odnosno sredinom 1924. godine kada su u školu "Sveti Sava" u Skadru upućeni bračni par učitelja Stojković J. Vuk i Stojković V. Milica.^[15]

Prema raspoloživim izvorima u školskoj 1930/31. osnovna škola "Sv. Sava" u Skadru imala je četiri (4) razreda sa četiri (4) odeljenja. U prvom razredu bilo je upisano 8 učenika i 6 učenica, u drugom 8 učenika i 13 učenica, u trećem 9 učenika i 6 učenica i u četvrtom 3 učenika i 4 učenice, odnosno u kupno 57 đaka. Istovremeno pri školi je radilo i zabavište sa dva (2) odeljenja, mlađe (10 ženskih i 6 muških) i starije (6 ženskih i 8 muških), odnosno ukupno 30-oro djece. Pored navedenog radila je i takozvana radnička škola (ženska djeca podučavana raznim domaćinskim poslovima i ručnom radu) koju je pohađalo 11 učenica.^[16] Znači, raznim oblicima obrazovanja u školi u Skadru bilo je obuhvaćeno 99-oro djece. Uočljiva je relativno velika procentualna zastupljenost ženske djece u procesu obrazovanja, što nesumnjivo ukazuje na visok stepen emancipacije koja je bila u skladu sa dugom prosvjetnom tradicijom ove škole. Sa ovom djecom u Skadru radilo je sedam (7) prosvjetnih radnika. Prvi razred osnovne škole vodio je učitelj Vuko Stojković, drugi Haralampije Andrić (upravnik škole), treći Dušan Vučinić i četvrti Milica Stojković. Zabavište su vodile Evdoksija Kadić i Desanka Đorđević, dok je radničku školu vodila Anđelija Andrić.^[17]

Istovremeno u Vraki je radila četvoro-razredna škola sa dva odeljenja. Juna 1931. g. u prvom razredu bio je 21 đak (17 m. i 4 ž.), u drugom 18 (15 m. i 3 ž.), u trećem 12 (11 m. i 1 ž) i u četvrtom 11 (9 m. i 2 ž). Ukupno školu su pohađala 62 đaka. Sa njima su radili učitelji Vidosava (I i II razred) i Lazar Brajović (III i IV razred).^[18] S obzirom da se prema tvrđenju B. Markovića u ovo vrijeme u Vraki nalazilo 159 domova,^[19] može se logično zaključiti da sva djeca nijesu bila uključena u obrazovni proces.

Ukupno u školama u Skadru i Vraki u nastavi na srpskohrvatskom jeziku bilo je u ovoj školi uključeno najviše 161 dijete (radničku školu su pohađala i pojedina djeca obuhvaćena osnovnom školom) sa kojima je radilo 9 prosvjetnih radnika.

Sledeće školske 1931/2 godine u osnovnoj školi u Skadru bilo je u četiri razreda sa tri odeljenja upisano 56 đaka, zatim 10 u radničkoj školi, dok za zabavište nedostaju podaci, osim da su i dalje radila dva odeljenja. Sa njima je radio isti prosvjetni kadar, s tim što je novouvedeni albanski jezik počela predavati Lizeta Sereći,^[20] što predstavlja početak albanizacije ove škole.

Za razliku od skadarske škole broj đaka u školi u Vraki se nešto povećao (za sedam), jep je ukupno u ovoj školskoj godini bilo upisano 69 učenika,^[21] što ujedno znači da je u ovoj školskoj godini u školama u Skadru i Vraki (bez podataka o zabavištu u Skadru) bilo upisano 135 đaka.

Nastava u pomenutim školama odvijala se bez znatnijih teškoća na maternjem (srpsko-hrvatskom) jeziku đaka sve do 1928. godine.^[22] Tada su albanske vlasti počele ozbiljnije postavljati pitanje opstanka naših škola, prvo kroz pitanje statusa našeg personala i prosvjetnog kadra u tim školama. Istovremeno kraljevskom konzulatu u Skadru, koji je na diskretan način nadzirao rad ovih škola, bilo je sve teže da kontaktira sa našim učiteljima ^[23] a da pri tome ne izazove sumnjičenje albanskih i italijanskih vlasti, usled okolnosti na koje ćemo se kasnije opširnije osvrnuti.

Pokušaj albanskih vlasti da zatvore škole u Skadru i Vraki tokom 1930. godine nije uspio između ostalog i zbog opreznosti našeg poslanstva u Tirani i konzulata u Skadru, koji su vodili takvu politiku koja nije davala povoda za jedan takav čin, tim prije, što je u istoj godini od 75 grčkih škola zatvoreno 45, jep su vlasti u Santa Karanti otkrile "nezakonitu političku djelatnost" nekoliko grčkih učitelja u Himari ("nacionalistički centar Grana"), koji su navodno sarađivali sa grčkim nacionalističkim društvom "Epiroti", od kojeg su preko grčkog mitropolita primali subvencije za političku djelatnost. Prema mišljenju jugoslovenskog poslanstva u Tirani, glavni razlog suđenja grčkim učiteljima i viđenijim grčkim prvacima (Andon Muzina i Mihajl Lici) je bio "zatvoriti i ostali dio grčkih škola i svesti ih na minimum".^[24] Uvidjevši da i našim školama prijeti slična opasnost kraljevsko poslanstvo u Tirani izrazilo je zabrinutost zbog nesmotrenosti naše štampe ("Vreme"), koja je objavila sliku skadarskog učitelja Vuka Stojkovića, inače formalno albanskog podanika,^[25] što je kod albanskih vlasti moglo izazvati podozrivost.

Zato je našim učiteljima diskretno skrenuta pažnja na delikatnost njihovog položaja,^[26] tim prije, što su od 1929. godine bilo predviđeno da se svi predmeti u školi u Skadru predaju na albanskom jeziku, osim po jednog časa dnevno srpskog jezika u svim razredima i po dva časa nedeljno istorije i geografije po programu albanskih škola,^[27] što se uspjelo izbjeći sve do 1932. godine. Albanskim vlastima bilo je sumnjivo relativno veliko prisustvo učitelja u ovoj školi, u odnosu na broj đaka.^[28] Zbog nemogućnosti normalnih kontakata između učitelja i konzulata "rad u ovim školama ostavljen je savesti Upravitelja i ostalih učiteljskih snaga", kojima su ipak neupadljivo dostavljane "instrukcije", da rad izvode tako, kako bi škola postigla cilj, "koji treba da ima kao naša srpska škola", navodi se u istom izvještaju. Početni stepen albanizacije škole u Skadru 1931. godine postignut je uvođenjem u nastavu "nametnute" učiteljice Albanke (Lizete Sereli), dok je pokušaj da se školi nametne još jedan učitelj Albanac, osujećen intervencijom kraljevskog poslanstva u Tirani.^[29] Međutim, već u narednoj godini škola u Skadru je u potpunosti albanizovana, što je izgleda ipak iznenadilo i naš konzulat u Skadru, koji je nešto ranije tražio od jugoslovenskih vlasti da mu se "što hitnije" pošalju udžbenici za naše škole u Vraki i Skadru.^[30]

Upravnik škole "Sv. Sava" u Skadru, Haralampije Andrić, je po nalogu našega konzulata u Skadru na "diskretan neupadljiv način "izvršio pregled nad školom u Vraki i izvještaj dostavio konzulu M. Milčiću a ovaj Ministarstvu inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije. Škola u Vraki u ovom periodu radila je u povoljnijim okolnostima nego ona u Skadru. U ovoj školi (1930/1 i 1931/2) nastava se i dalje odvijala na srpskohrvatskom jeziku, izuzimajući pet časova albanskog jezika, koji je predavao od albanskih vlasti postavljen učitelj.^[31]

Poslije albanizacije škole u Skadru (1932) iz Skadra su povučeni bračni par učitelja Stojković Vuko i Milica.^[32] Škola u Vraki je albanizovana naredne 1933. godine, kada je po naredbi albanskih vlasti privremeno zatvorena (25. aprila 1933.). Tada je u Jugoslaviju vraćen i bračni par Brajović, koji je u ovoj školi radio 10 godina.^[33] Tako je nad školom u Vraki primijenjeno naređenje albanskog ministarstva prosvjete od 25. aprila 1933. godine, kojim se zabranjivao rad svim stranim školama koje su se nalazile na području albanske države.^[34]

Da bi se u celosti shvatila navedena albanska prosvjetna politika, neophodno je osvrnuti se na opšti međunarodni kontekst u kojim se ona formira. Naime, tokom 1931. godine dolazi do privremenog pogoršanja italijansko-albanskih odnosa, kada je kralj Zogu odbio da prihvati produženje Tiranskog pakta iz 1926. godine, što je dovelo do obustavljanja italijanskih finansijskih subvencija, čime je krhka albanska ekonomija bila dovedena u nezavidan položaj. Kralj Zogu je u nastojanju da neutrališe italijanski uticaj koji je bio prisutan u svim državnim, vojnim i privrednim institucijama, uticao da se donese zakon o izmjeni člana 206 i 207 albanskog ustava, kojim se omogućavala zabrana rada privatnim školama u Albaniji, što je trebalo da ugrozi prije svega italijanske interese.^[35] Istovremeno, tadašnji ministar prosvjete, Miraš Ivanaj, poznat kao "framason i pristalica laičkog vaspitanja omladine", izradio je novi prosvjetni zakon. Po tom zakonu cio prosvjetni kadar je morao biti isključivo laički i plaćen sredstvima albanskog ministarstva prosvjete. Zakonom se predviđala obavezna nastava za djecu od 8-13 godina, dok su za mladiće 13-18 godina, kao i za one koji su nepismeni ili nijesu završili osnovnu školu, bili predviđeni kursevi na kojima se izričito zabranjivalo predavanje stranih jezika, sa ciljem da se, prije svega, spriječi italijanska propaganda po školama. Član 167 ovoga zakona predviđao je da se: "Zgrade kao i ostale imovine namenjene, za vreme stranih dominacija, za školske ili naučne ciljeve, postaju svojina nacionalne prosvjete i upotrebiće se samo za prosvjetne domaće potrebe", što je očito sa našeg stanovišta značilo i nacionalizaciju školskih zgrada i imanja u Vraki i Skadru. Francuski Licej u Korči, koji je bio "trn u oku Italijanima", koji su ranije pokušavali da ga preuzmu i zamijene italijanskim, ovim zakonom je potvrđen, ali je iz njegovog naziva izostala odrednica "francuski". Takođe je ovim zakonom bilo predviđeno stvaranje sportske organizacije "Orao", "po ugledu na Jugoslovensku sokolsku organizaciju". Uz to u srednjim školama u Albaniji uvedena je vojna obuka i svršeni đaci su trebali biti oslobođeni redovne službe u vojsci i smatrani aspirantima za rezervne oficire. Takođe, po ovom zakonu nijesu se mogle odobravati strane stipendije bez odobrenja albanskog ministarstva prosvjete. Zakonom je bilo predviđeno da se u državne internate, bez predviđene procedure, primaju djeca emigranata, čije se porodice nijesu definitivno nastanile u Albaniji. Ova odredba imala je za cilj da u albanske škole privuče što više djece pripadnika albanske manjine sa jugoslovenske teritorije. Pravno zakon je važio od 1. oktobra 1934. godine.^[36]

Albanska prosvjetna politika od početka tridesetih godina ovoga vijeka sve više se prilagođava cilju nacionalne homogenizacije svih Albanaca i denacionalizaciji nacionalnih manjina u samoj Albaniji. Pri tome značajna pažnja se poklanja Albancima izvan Albanije od kojih se trebao oformiti intelektualni kadar koji je u perspektivi trebao da postane osnovna poluga borbe "za svoja prava". U jednom dopisu MIP-a Ministarstvu prosvete s početka 1930. godine, navodi se pored ostalog i sledeće: "Prema izvještaju Kraljevskog poslanstva u Tirani, arbanaški nadležni krugovi uvidevši da veliki deo Arbanasa napušta definitivno našu Kraljevinu i odlazi za Albaniju i Tursku kao i da se naša kolonizacija u poslednje vreme najsistematičnije sprovodi na Kosovu, donijeli su odluku osujetiti iseljavanje arbanaškog življa iz naše zemlje. Po ovom pitanju bavio se arbanaški ministarski savet i rešio je da uputi specijalne misionare, koji bi imali nagovarati Arbanase da ni u kom slučaju ne napuštaju svoja ognjišta. Da bi spremili mlađe generacije za borbu, počeli su prikupljati decu viđenijih Arbanasa iz Đakovice, Prizrena, Debra i prebacivati ih u Albaniju. Do sada je iz Đakovice prebačeno 14 mladića... Ovo je početak njihovog rada stvaranja kadra intelektualaca sa naše teritorije, koji bi docnije tražili i branili svoja prava." Istovremeno, tada je glavni jugoslovenski đeneralštab bio mišljenja da bi trebalo zabraniti slanje djece s jugoslovenske teritorije u strane škole. Da bi se omogućilo školovanje djece iz "Južne Srbije" (pod ovim pojmom se tada podrazumijevalo Kosovo i Metohija, kao i Makedonija i dio današnje Crne Gore), predlagano je da se ona upućuju u internate koji bi se otvarali pri školama u Šumadiji i sjevernim krajevima naše zemlje.^[37] Pored svega, narednih godina je neprestano rastao broj Albanaca iz Jugoslavije na školovanju u Albaniji. U jednom obimnom referatu od 14. decembra 1937. godine, pod naslovom "Prosvetna politika albanske propagande"^[38], navodi se da "se ovim mladićima koji se mahom školuju u vojne škole govori o porobljenom Kosovu koje oni treba da oslobode". Pri tome se navodi da ovu akciju svesrdno potpomaže Italija "kako bi im se skrenula pažnja (Albancima - prim. R. Š.) sa svog prodiranja u Albaniju." Dalje se navodi da je "cilj Arbanaške vlade da pored nacionalizma kod mladih arbanaških generacija u Jugoslaviji razvije iredentizam." Najveći broj ovih đaka bio je iz Peći, Đakovice, Prizrena, Debra, Prištine i podrimskog sreza.^[39] Krajem 1937. godine broj đaka Albanaca iz Jugoslavije na školovanju u Albaniji procjenjivao se na oko 1000. Đaci koji su završavali vojne škole postavljani su kao državni službenici duž jugoslovensko-albanske granice. Uočljivo je i to da su tadašnji jugoslovenski državni organi potcenjivali opasnost koja je nastajala nacionalističkom i iredentističkom indoktrinacijom mladih Albanaca iz Jugoslavije, inače objektivno lišenih osnovnih nacionalnih prava u Kraljevini Jugoslaviji a kao takvi su bili podložni navedenim idejama. "Opasnost od njih (misli se na Albance koji se nalaze na školovanju u Albaniji iz Jugoslavije - prim. R. Š.) za sada nije tako velika, ali će oni u buduće zadržavati od pravilnog razvijanja plan koji mi izvodimo u krajevima naseljenim Albancima".

Po nalogu albanskog poslanstva u Beogradu, studenti iz Albanije (najvećim dijelom smješteni u "Albanskom internatu" u Beogradu) su stupali u kontakt sa studentima Albancima sa Kosova, sa ciljem da pod vidom "komunizma i borbe za demokratiju stvore i organizuju jaku akciju protiv iseljavanja", kao i da sakupljaju narodne albanske pjesme koje bi se štampale u Albaniji. Posebno je planirano podsticanje nezadovoljstva Albanaca na Kosovu protiv agrarne reforme koja je provođena. Drugi propagandni punkt u Jugoslaviji bio je albanski konzulat u Skoplju koji je nastojao da preko Vakufske direkcije dodijeli što više stipendija đacima albanske nacionalnosti. Slična politika sprovođena je, prema istim izvorima, i preko raznih kulturnih i sportskih društava.^[40] Kasniji događaji će pokazati posledice ovakve albanske prosvjetne politike, ali i ako je dopušteno istoričaru da primijeti, da je ona provođena i u vremenu kojem smo savremenici u bitno izmijenjenim okolnostima kada je njeno provođenje izgubilo sve racionalne razloge.

Uporedo sa navedenom albanskom prosvjetnom politikom koja je velikim dijelom bila usmjerena ka razvijanju nacionalističkih i iredentističkih ideja kod albanske omladine u Jugoslaviji, sprovođena je i albanizacija same Albanije, koja je pored odnosa prema nacionalnim manjinama, izrazito prepoznatljiva i u "Zakonu o izmeni imena nekih varoši, sela, kvartova, reka..." objavljenom u albanskim "Službenim novinama" od 11. maja 1937, br. 34. Zakon je donijet ukazom kralja Zogua od 5. maja 1937. godine u Tirani. Prema ovom zakonu, vlada je bila ovlašćena (čl. 1) da prigodnim imenima "zameni imena onih varoši, sela, kvartova i reka Kraljevine, koja su za vrijeme strane vladavine i okupacije izgubila svoja originalna imena..." Predviđeno je da se poslije četiri mjeseca od obnarodovanja napred navedenog, zabrani upotreba u zvaničnoj prepisci "izmenjenih" imena.^[41] Prije nego što je pomenuti zakon formalno stupio na snagu, u Tirani je obrazovana jedna komisija koja je imala zadatak da prouči i izvrši izmenu naziva sela "koja imaju strana imena". Komisija je završila svoj rad u drugoj polovini 1937. godine i dostavila spisak Ministarstvu unutrašnjih poslova, a ujedno je bilo predviđeno da se spiskovi publikuju u albanskim službenim novinama povodom 25-godišnjice albanske nezavisnosti.^[42]

Denacionalizacija nealbanskog življa u Albaniji provođena u vrijeme fašizacije Albanije posredstvom Italije, koja je uspjela ponovo da "privuče" Zoguovu naklonost (tvorac zakona o prosvjeti Miraš Ivanaj u međuvremenu je smijenjen), imala je teške posledice po položaj slovenskog življa u Albaniji, prije svega po stanovnike Vrake i okoline.

Pored pravoslavnog stanovništva oko Skadra i okoline slovenskog porijekla, doseljenog pretežno iz Crne Gore (Vračani sredinom XVIII vijeka), na ovim prostorima su se doseljavali i stanovnici islamske vjeroispovesti slovenskog porijekla kojima je maternji jezik takođe bio srpsko-hrvatski,^[43] čija je denacionalizacija započinjala praktično odmah po dolasku, s obzirom da nijesu imali ni svojih škola, niti je neko štitio njihove nacionalne interese. Poslije albanizacije škole u Vraki, stanovnici ovoga kraja bili su prema tvrđenju Blagoja Markovića, izloženi "progonima, tučama ljudi, cepanju kapa i nabijanju po drveću, prodaji kuća i imanja, stoke i raseljavanju".^[44] Tada su i predstavnici uglednih Skadrana upozorili Zogua u Tirani na događaje u Vraki i podsjetili ga na "kapu" koja ga je dovela na presto Albanije. Predstavnike Vračana primio je kasnije Bogoljub Jevtić, tadašnji jugoslovenski ministar spoljnih poslova.^[45] Međutim, jugoslovenska vlada je bila nemoćna da zaštiti Vračane i ostali slovenski živalj, pa se iz Vrake iselilo 150 porodica sa ono 600 članova, dok je u Vraki ostalo 60 porodica sa oko 300 članova.^[46]Poslije dužeg zadržavanja u Podgorici Vračani su naseljeni u podrimskom srezu (Orahovac).^[47]

Poslije albanizacije naših škola u Skadru (1932) i Vraki (1933) jugoslovenske vlasti su i dalje pokušavale da ublaže posledice denacionalizacije pravoslavnog življa slovenskog porijekla, na taj način što su i dalje slali u Jugoslaviju đake na školovanje (pretežno u zanatske škole koje su tada bile deficitarne u Albaniji).^[48]

Tako je u međuratnom periodu sudbina naših nacionalnih manjina u Albaniji, a i albanske u Jugoslaviji, bila u procepu jugoslovensko-albansko-italijanskih odnosa. Formalno privatne u nadležnosti crkveno-školskih autonomija, izborenih još u XIX vijeku, a stvarno pod nadzorom i patronatom jugoslovenskih vlasti, koje su se pokazalo nemoćnim da spriječe njihovu albanizaciju, škole u Skadru i Vraki su postale žrtve politike, koja se pokazala u tome dijelu konzervativnijom od one u XIX vijeku. Nijednim međudržavnim ugovorom albanska država nije bila u obavezi da toleriše rad ovih škola, koje su bile značajno kulturno središte našeg življa u Albaniji. Iako su albanizovane u trajanju kratkih italijansko-albanskih sporova, očigledno je da bi se one kad tad našle pod udar prosvjetne politike u Albaniji osmišljavane kao duhovno ishodište nacionalne homogenizacije svih Albanaca. Ujedno fašizacija posredstvom Italije uz navedeno dovela je do pogoršanja položaja našeg življa koje je tokom 1933/4. godine u značajnijem broju primorano na iseljavanje. Iako ni položaj albanske manjine u to vrijeme nije bio mnogo bolji, ipak se mora naglasiti da svaka denacionalizacija u istorijskom smislu ima dva pola sučeljenih krajnosti. U tom "žrvnju" kao po nekom istorijskom paradoksu sudbinu ljudi najčešće određuje prostor na kome su nastanjeni.

Napomene

1. Stenografske beleške Narodne Skupštine Kraljevine SHS, VII redovno zasijedanje, 8. 06. 1923. str. 423, Ekspoze ministra spoljnih poslova Ninčića o odnosima sa Albanijom.

2. Živko Avramovski, Albanske države od 1912-1939. godine, Iz istorije Albanaca, Beograd, 1969, str. 159.

3. Isto, str. 162-176.

4. Isto.

5. B. Petranović, M. Zečević, Jugoslavija 1918-1984, Zbirka dokumenata, str. 151-153.

5. Službene novine Kraljevine Jugoslavije, I, 1929, 952.

6. Isto, str. 978.

7. Isto, str. 1003.

8. Stenografske beleške... str. 424.

9. O ovoj školi pisao je i učitelj ove škole, Filip Protić, Srpska škola u Skadru, Cetinje, 1914.

10. Blagoje Marković, učitelj u penziji, porijeklom iz Vrake, bavio se proučavanjem Vrake i okoline više od 30 godina. Objavio je više radova o jeziku, toponimima i školstvu u Vraki. Priredio je rječnik govora Vračana sa 17.000 jedinica koji se u rukopisu nalazi u CANU. Napisao je i monografiju "Narodna osnovna šnola u Vraki kod Skadra", rukopis, koju je ustupio autoru ovoga rada na korišćenje.

11. Blagoje Marković, Narodna osnovna škola u Vraki kod Skadra, rukopis.

12. Odnosi Srbije i Crne Gore u XIX vijeku, (1804-1903), Dokumenti, priredio Petar Popović, str. 733, Lazar Mijušković Gavru Vukoviću - o osnivanju srpskog konzulata u Skadru i boravku srpskog konzula iz Prištine Nušića, Mijušković u pismu od 14. avgusta 1894. navodi da je u Skadar došao Nušić, koji je uspio pomiriti Popovića i Berovića (ugledni prvaci u Skadru) i "čak zvanično su i temelj škole postavili". U Drugom pismu od 26. avgusta i pismu od 5. septembra 1894. godine Lazar Mijušković piše Gavru Vukoviću da su u Skadru bila dva učitelja dok je u Vraki tu ulogu obavljalo svešteno lice.

13. Pavle S. Radusinović, Stanovništvo Crne Gore do 1945, SANU, 1978, str. 1 79 navodi da su Vraku počeli naseljavati od XVIII vijeka doseljenici iz "mnogih krajeva Crne Gore, prvo na carski has a u drugoj polovini XIX vijeka zbog siromaštva došlo je do iseljavanja u Vraku. Blagoje V. Marković, Mikrotoponimijska građa iz Raša (Vraka kod Skadra). Prilog izučavanju jezika, knj. 9, Novi Sad, 1973, navodi da se etnička grupa Vračani pojavila sredinom 18 vijeka. Atar Vrake se do 1933. godine protezao od Skadarskog jezera do podnožja Maranoja na istoku u dužini od 12 km.

Đoko Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Titograd 1962, 47.

14. Arhiv Jugoslavije (AJ), 66 pov. - 7 - 17, Ministar inostranih dela B. Jevtić ministru prosvete R. Stankoviću 21. jula 1933.

15. Isto, Molba Stojković Vuka i Milice za novo radno mjesto 6. septembra 1932.

16. Isto, Ministarstvo inostranih poslova, Naša osnovna škola u Skadru, 17. novembra 1930.

17. Isto, Izvještaj upravnika škole Haralampija Andrića Kraljevskom konzulatu u Skadru od 29. juna 1931. godine.

Isto, Izvještaj MIP-u od 17. novembra 1930.

18. Isto, Izvještaj Haralampija Andrića Kraljevskom konzulatu u Skadru o radu škole u Vraki od 29. juna 1931.

19. B. Marković, Narodna osnovna škola u Vraki kod Skadra, rukopis. str. 79.

20. AJ, 66 pov. - 7 - 17, Izvještaj o radu naše škole u Skadru u toku istekle školske godine od 1. jula 1932.

21. Isto, Izvještaj o radu naše škole u Vraki u toku školske 1931 -1932 godine od 1. Jula 1932.

22. Isto, Izvještaj konzula M. Milčića o našim školama od 10. septembra 1930.

23. Isto, MIP, Nadzor naših škola u Vraki i Skadru, 22. marta 1930.

24. Isto, Kraljevsko poslanstvo u Tirani MIP-u, str. pov. jul 1930.

25. Isto.

26. Isto, Ministarstvo prosvjete MIP-u, 11. avgusta 1930.

27. Isto, Izvještaj konzula M. Milčića MIP-u. Naša škola u Skadru 11. septembra 1930. godine.

28. Isto.

29. Isto, Izvještaj MIP-a, O radu naše škole u Skadru u toku 1930/1, 9. jul 1931.

30. Isto, MIP Ministarstvu prosvjete, Nabavka knjiga za naše škole u Vraki i Skadru, 24. oktobar 1931.

31. Isto, Izvještaj o radu škole u Vraki, 9. jul 1931.

32. Isto, Molba bračnog para Stojkovića od 6. septembra 1932, Stojkovići su tražili mjesto u Podgorici, ali je Vuko Stojković postavljen za školskog nadzornika u Baru, kao dobar poznavalac pograničnih prilika. Inače anonimnim dopisom Stojković je bio osumnjičen za dvostruku špijunažu, za našu i albansku odnosnu italijansku stranu, što je konzul u Skadru M. Milčić demantovao i odbacio kao razlog njegovog povratka u zemlju.

Isto, Odgovor konzula M. Milčića povodom anonimnog dopisa u kojem se optužuje Stojković Vuko, 16. novembar 1932.

Isto, Anonimno pismo "Jednog velikog rodoljuba Kraljevine Jugoslavije" Dragoslavu Đorđeviću, narodnom poslaniku.

33. Isto, Pismo ministra inostranih poslova K. J. B. Jevtića ministru prosvjete od 21. jula 1933.

34. Ministarstvo prosvjete, Odeljenje za osnovnu nastavu, predmet Brajović Leposave, 10. jul 1933.

35. Ž. Avramovski, n. d. str. 174.

36. AJ, 66 pov. - 72 - 187, Otpravnik inostranih poslova M. Ristić MIP-u, Zakon o organizaciji albanskog ministarstva prosvete, 24. novembar 1934.

Isto, MIP Ministarstvu prosvjete, 15. decembar 1934.

37. Isto, 31. januar 1930.

38. Isto, 66 pov. - 7 - 17, Prosvjetna politika albanske propagande, 14. decembar 1937.

39. Isto.

40. Isto, Plan albanskog ministarstva prosvjete, Glavnom đeneralštabu.

41. Isto, 66 pov. - 72 - 187, Zakon o izmeni imena nekih varoši, sela, kvartova, reka itd.

42. Isto, Izmena stranih imena sela u Albaniji, Tirana 20. avgust 1937.

43. Nazivani su mua'džirima.

44. Blagoje Mraković, Narodna osnovna škola u Vraki, rukopis, str. 54.

45. Isto, str. 55.

46. Isto, cit. prema Peru Šoću, str. 56.

47. Isto, str. 63.

48. AJ, 66 pov. - 72 - 187, Kraljevski konzulat u Skadru Ministarstvu prosvjete, 9. septembar 1936, Tako su na školovanje u Jugoslaviji početkom 1937. godine na predlog konzulata u Skadru upućene u Pančevo i Bavanište Mileva Kadić i Julka Andrić.