Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Sima Ćirković

Tragovi slovenskog stanovništva na tlu Albanije u srednjem veku

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Ne bi imalo smisla vraćati se temi o Slovenima na tlu Albanije samo radi toga da bi se podsetilo na poznate stvari ili da bi se ono što znamo uključilo u savremene diskusije, uveliko obojene nacionalno-političkim suprotstavljanjima. Ukoliko nam je stalo do unapređenja naučnih znanja moramo se truditi da temu izvučemo iz političnog konteksta, da je oslobađamo dnevne aktuelnosti, trudeći se istovremeno da pomerimo granice poznatog zahvaljujući novoj građi, ranije neprimenjivanim metodima i postupcima i, gde god je moguće, tačnijim interpretacijama onoga što je otkriveno.

U proučavanju naše teme važan prelom predstavlja podrobno istraživanje A. Seliščeva o slovenskim naseljima u Albaniji^[1], na koje se nastavlja još metodičnije istraživanje M. Fazmera o Slovenima u Grčkoj.^[2] I jedan i drugi uključili su u svoja ispitivanja rezultate dotadanje istoriografije i u ogromnoj meri proširili dokumentarnu podlogu toponomastičkim materijalom, sistematski sakupljanom i kritički proveravanom s gledišta slovenskog karaktera i etimologije. Sudeći po kasnijim diskusijama, primenjeni kriteriji su izdržali probu, tako da je samo relativno mali deo saopštene građe bio osporen, a skromnog obima su bile i kasnije dopune.

Prethodna istorijska znanja stečena kritičkim studijama izvora i proučavanjem albanske zemlje i naroda, navodila su na to da se sistematski traga za slovenskim ostacima, a kada se masa podataka pojavila, dala je impuls za nova preciznija traganja kako bi se hronološki i prostorno diferencirao obiman i bogat, ali osoben izvorni materijal. Napredovalo se naročito u odnosu na Slovene u Grčkoj, jer su oni, zahvaljujući sve razvijenijoj vizantologiji, bili predmet interesovana šireg kruga naučnika i institucija. Slovenima je posvećena velika pažnja u temeljnim studijama koje osvetljavaju istorijsku geografiju zemalja u sastavu Vizantijskog Carstva^[3], a bili su pored toga i monografski obrađivani.^[4] Vizantološke studije mogu biti putokaz i za proučavanja Slovena na tlu Albanije u srednjem veku. Deo teritorije savremene Albanije obrađen je u knjizi o Nikopolju i Kefaleniji u okviru poduhvata Tabula Imperii Byzantini. ^[5]

Kad se bavimo srednjim vekom ograničavanje na tle jedne moderne države ima karakter konvencije, praktičnim razlozima motivisanog sužavanja vidnog polja na deo prostranijeg problema. Opštija tema je sudbina onih Slovena koji su u ranim talasima seoba dospeli u južne i jugozapadne delove Balkanskog poluostrva, gde se nisu održali. A i to je samo deo još opštijeg problema iščezlih srednjovekovnih populacija za koje moderna istorijska nauka, orijentisana pomoću karte savremenih etničkih i nacionalnih odnosa, nije imala naročitog interesa. Nisu nestali samo Sloveni izgubivši obeležja i identitet, to se desilo i sa mnogim grupama starosedelačkih potomaka. I one su ostavile manje ili više tragova, kojima istorijska nauka treba da posveti veću pažnju. Realistička slika razvoja etničkih odnosa može se dobiti samo ako se "etnogenetskoj" usmerenosti ka poreklu i nastanku grupa stavi uz bok i usmerenost prema procesima koji su doveli do nestanka grupa.^[6]

Potreba za hronološki i teritorijalno ograničenom analizom građe utoliko je veća što se slovenski tragovi sastoje najvećim delom od toponomastičkog materijala koji na sebi nema oznake vremena nastanka. Pored toga, izdvajanje slovenskog iz ukupnog toponomastičkog materijala, iako je neophodan preduslov za ovu vrstu studija, ipak, veoma otežava istorijsku interpretaciju. Teškoće istoričara najbolje osvetljava dilema pred kojom se nalazi analizirajući karte slovenskih toponima u delima Seliščeva, Fazmera i drugih. On se mora pitati da li se u rasporedu i gustini slovenskih toponima u pojedinim predelima ili prostranim oblastima prepoznaje prvobitni raspored slovenskih naselja ili taj materijal svedoči o povlačenju i nestajanju? Drugim rečima, iz samog toponomastičkog materijala ne može se pouzdano zaključiti da li su predeli sa najgušćom slovenskom toponomastikom oni u koje su se Sloveni od početka doselili ili su to prostori u koje su kasnije dospeli i na kojima su se najduže održali?^[7] Iz te dileme se može izaći jedino doslednim istorijskim postupkom, pokušajem da se, uzimajući u obzir konkretno okolnosti i podatke hronološki određenih makar malobrojnih izvora, uspostave hronološki slojevi kao podloga za interpretaciju i kritiku toponomastičkog materijala.

Prvi takav hronološki horizont odnosi se na vreme doseljavanja Slovena, koje ovde počinje još pre sloma dunavskog limesa. Prema kazivanju Prokopija "vojska Slovena" je već 548. dospela do Drača, a oba Epira, Tesalija, Makedonija, Ahaja i Helada imale bi slovensko stanovništvo već u vreme slovenskih napada na Solun oko 586, u vreme kad su na severu vraćane tvrđave pod vizantijsku vlast i kad su preduzimane ekspedicije protiv Sklavinija na drugoj obali Dunava.^[8] Posle zbacivanja cara Mavrikija 602. i odlaska graničnih trupa u Carigrad sa upravo proglašenim Fokom (602-610), više nije bilo odbrambene linije, niti prepreke novim talasima slovenskih naseljenika, koji su u sledećim decenijama dospevali do Carigrada, Soluna, Peloponeza.

O teritoriji za koju smo ovde prvenstveno zainteresovani nema savremenih podataka, nema čak ni tradicija zabeleženih u kasnije vreme kao što je slučaj sa Sklavinijama u zaleđu Dalmacije i sa Slovenima naseljenim na Peloponezu. Otuda se o događajima VII i VIII veka na prostoru između Duklje i Korintskog zaliva mora oprezno zaključivati polazeći od situacije koje poznajemo u kasnijim vremenima. Sudeći po onome što se do sada utvrdilo u literaturi, odsustvo znatnije slovenske toponomastike u severnim delovima Albanije, u zaleđu Lješa, dolini reke Mat, širem području Kroje, treba pripisati okolnosti da se Sloveni u te predele nisu ni naseljavali. Najstariji Arbanon je, baš kao i pojas obalskih naselja, ostao izvan slovenskog domašaja. U ovom kontekstu se ne možemo baviti najstarijom istorijom Albanaca,^[9] ali njihovu matičnu oblast moramo uzimati u obzir zajedno sa vizantijskom Dračkom temom i starim putem via Egnatia tražeći objašnjenje za nejednaku zastupljenost slovenske toponomastike severno od reke Škumbi i u južnim oblastima, gde se područje jako očuvanih slovenskih tragova produžava na teritoriji današnje Grčke.^[10]

Nema, dakle, razloga za prećutnu pretpostavku da je balkansko tle bilo ravnomerno naseljeno Slovenima i da se pojas "Sklavinija" neposredno nastavljao na Duklju i pružao u zaleđu jonske obale sve do Korintskog zaliva. Ukupan očuvani slovenski toponomastički materijal u saglasnosti je sa retkim i malobrojnim izvorima iz srednjeg veka, koji svedoče o slovenskom prisustvu u zaleđu Valone, zaliva Arte do Korintskog zaliva.^[11]

O tome delu "Sklavinija" nema izričitih podataka, pa se o njihovim obrisima mora zaključivati posredno, polazeći od upravnih ili crkvenih jedinica poznatih iz kasnijih vremena, jer postoji verovatnoća da su nekadašnje teritorijalne organizacije ostavile otisak u crkvenim ili administrativnim sistemima država pod čiju su vlast Sloveni pali. U literaturi se danas spori oko toga da li su "Sklavinije" samostalne državice ili samo teritorije naseljene Slovenima. Gubi se pri tome iz vida okolnost da tako potencirana razlika gubi oštrinu u periodima kada su Sloveni bili slobodni, jer neku vrstu svojih političkih i teritorijalnih organizacija su morali imati. Kada dospeju pod vlast prostranih država drukčije organizacije, od nekadašnjih plemenskih ili kneževskih oblasti ostaju samo tragovi.

U zoni za koju smo zainteresovani poznati su najopštiji okviri političkih odnosa. Područje "Sklavinija" održalo se oko dva stoleća, krunjeno i nagrizano s morske strane iz vizantijskih uporišta u obalskim gradovima, koji su preživeli vreme seoba i zahvaljujući premoći na moru ostali povezani sa prestonicom i carskom vlašću. Organizovanje "tema" u IX veku u Draču i Nikopolju, umesto dotadanjih nižih administrativnih jedinica, označava važnu etapu u vizantijskoj politici rekonkviste, ali njene stvarne domete ne možemo proceniti, jer ne znamo koliko je duboko u zaleđe dopirala vlast vizantijskih stratega.^[12] Sigurno je samo da su se sredinom IX veka i ovde Vizantinci sudarili sa ekspanzivnom bugarskom državom, glavnim suparnikom u borbi za prevlast nad Balkanskim poluostrvom. U vreme kada je knez Boris (852-889) primio hrišćanstvo, dakle oko 864, bugarske granice su se pomerile do jonskih obala na potezu između reka Semeni i Vojuše. O tome svedoči jedan natpis otkriven u selu Balš u kome se spominje Borisovo preobraćanje, a i podaci vizantijskih hroničara o vizantijsko-bugarskom miru sklopljenom 864/65. U susedstvu Dračke teme Bugari su dobili zemljište u zamenu za predele između Meste i Strume. U literaturi se pokušalo sa povlačenjem vizantijsko-bugarske granice u ovo doba.^[13] Sigurno je vizantijsko područje povremeno sužavano, zavisno od ishoda ratova između dve države. Simeon je krajem IX veka u jedan mah vratio 30 tvrđava sa stanovnicima i bogatstvom u Dračkoj temi.^[14]

Dok je za vreme suparništva sa Simeonom (893-927) Dračka tema bivala sužena, potisnuta uz obalu, u vreme ratova sa Samuilom bila je i srušena za neko vreme dok je Drač bio pod Samuilom.^[15] Obnavljanje vizantijske vlasti posle pobede cara Vasilija II (886-1025) nad potomcima Samuilovim bilo je i na tlu današnje Albanije praćeno administrativnim reformama koje su imale za cilj obezbeđenje trajnosti vlasti raširene na ogromnom prostoru. Zabeležene su careve mere u Draču, Koloneji i Adrijanupolisu, kojima ćemo se još pozabaviti.^[16] Od tada je teritorija koju posmatramo skoro dva stoleća bila u celini pod vizantijskom vlašću. Izvorni podaci iz toga relativno mirnog perioda dozvoljavaju da se nazru organizacija vizantijske države i crkve, koju vredi analizirati sa gledišta informacija o ranijem ili ondašnjem prisustvu Slovena.

Ostatak plemenske teritorije iz najranijeg perioda može se prepoznati u Vageneciji ili Vajeneciji (Bagenitia, Bagenetia), čiji je slovenski karakter u srednjem veku nesumnjiv, a veza sa imenom Vajunita, spomenutih u Čudima Dimitrija Solunskog u vezi s događajima ono 615. godine vrlo verovatna.^[17] Ime teritorije se nalazi na pečatu iz prve polovine VIII veka, a u vreme sabora 879. postoji episkopija Bagoneiteas. Kasnije se spominje kao hartularat, pa tema u vreme epirske države. Ime se održalo kroz čitav srednji vek, pa je u turskom popisu Sandžaka Arbana zabeležena kao vilajet Vayonetya^[18] Krajem XV veka je u popisima džizje "Viyatiye drugim imenom Delvine".^[19] Prostiranje Vagenecije se moglo precizno utvrditi u pojasu iza obale naspram Krfa, od zaleđa Himare do zaleđa Igumenice. Samo mali deo pokriva današnju teritoriju Albanije. To važi i za susedni paralelni nojac Megala Zagoria, koji se spominje pod tim imenom krajem XIV veka, već tada uspomena na Slovene.

O veoma starim slovenskim teritorijama na tlu današnje Albanije svedoče i rani popisi episkopija Dračke mitropolije među kojima su nesumnjivo slovenska imena Glavinice ili Akrokeraunije, Cerenika ili Cernika i Gradica.^[20] Najvažnija je svakako Glavinica, koja se spominje u vezi sa misionarskom delatnošću Klimenta krajem IX veka. Prilikom osnivanja autokefalne Ohridske arhiepiskopije Glavinica je potčinjena Ohridu i navodi se nekada u popisima sa prevedenim imenom Kefalenija.^[21] Zanimljivo je da se tradicije Glavinice čuvaju i u krilu katoličke crkve. Biskupi Valone nosili su titulu "Avellonensis et Glavinicensis".^[22] Oko ubikacije Glavinice naučnici su se mnogo trudili, mada do sigurnog rezultata nisu došli. Danas se, izgleda, većina stručnjaka priključuje mišljenju V. Zlatarskog koji je grad stavljao kod današnjeg sela Balš, gde je nađen bugarski natpis iz IX veka.^[23]

O prostiranju oblasti Glavinice može se zaključivati na osnovu poznatog akta o podeli Vizantijskog Carstva među učesnike četvrtog krstaškog pohoda, u kome su navedene teritorijalne jedinice za koje su bili zainteresovani Venecija i krstaši. Među teritorijama dodeljenim Veneciji nalazi se: "provintia Dirrachii et Arbani cum chartolaratis de Giavinica, de Baganetia".^[24] Austrijski vizantolog J. Koder je zapazio na teritoriji Grčke da su okruzi povereni hartularima naročito obrazovani u krajevima naseljenim Slovenima. Još je važnija okolnost da dva navedena hartularata prekrivaju bliže zaleđe na dugom potezu od granice Arbana, koja je u to vreme kod reke Škumbe, do obale naspram Krfa. Ali, slovensko stanovništvo u srednjem veku nije u prostoru koji posmatramo bilo pogranično na dva spomenuta hartularata, bilo ga je i u temama i teritorijalnim jedinicama koje nisu imale slovensko ime.

Pre no što njima obratimo pažnju zadržimo se malo na gradovima, koji su i na vizantijskom i na slovenskom području važan elemenat teritorijalne organizacije i sredstvo vladanja. Kazivanja cara Konstantina VII Porfirogenita o "Sklavinijama" u zaleđu vizantijske Dalmacije naučila su nas da razlikujemo "naseljene gradove", oslonce vlasti slovenskih župana i arhonata, i "puste gradove", napuštena i zamrla gradska naselja rimskog i ranovizantijskog doba.^[25] Ta podela je u punoj meri primenjiva i na teritorije naseljene Slovenima u današnjoj Albanci i Grčkoj. Uvid u nekadašnje stanje pruža Prokopijev pregled gradova Justinijanovog vremena, koji sadrži 36 imena u Starom i 58 u Novom Epiru.^[26] Kao i u ostalim delovima Balkanskog poluostrva Sloveni su i ovde posedali nekada naseljene i kultivisane predele dajući prednost povoljnom položaju i pogodnostima sredine za privređivanje, ali se nisu smeštali u napuštena gradska naselja. Retki su primeri kontinuiteta gradskog života na područjima koja su naselili Sloveni. Naravno, u kasnijim periodima srednjega veka usled zgušnjavanja naseljenog prostora, usled potreba intenzivnijih komunikacija i sl., dešava se da se ljudi vraćaju nekad nastanjenim mestima i da ih oživljavaju. U tome je sa najviše sistema delovala vizantijska vlast, koja je u gradska naselja smeštala svoja glavna uporišta, vojna, administrativna i crkvena. Pri tome je prednost davala strateškim pogodnostima, kako su se mogle sagledati početkom XI veka.^[27]

Sloveni su se i na tlu Albanije susretali sa ostacima starih rimskih naselja i tvrđava i gradili su svoje nove. Otuda se na njihovom području javlja znatan broj toponima sa korenom -grad u osnovi kao Gradac, Gradina, Gradište, Grace, Graždenik, Gračani itd. Sva mesta sa takvim imenima nisu slovenska naselja, ali su značajna svedočanstva o slovenskom prisustvu, jep se bez slovenskog jezičkog elementa takva imena nisu mogla nametnuti ni ustaliti. Nedavno je V. Popović kartografski prikazao rasprostranjenost takvih toponima ukoliko se odnose na napuštene rimske i vizantijske gradove.^[28] Oni prate ukupan toponomastički materijal i pokazuju veću koncentraciju u predelima sa brojnom i gustom slovenskom toponimijom. Ova imena imaju utoliko veći značaj što su hronološki određena vremenom susreta Slovena i antičkih ostataka, bez obzira na vreme kad su uočena i zabeležena.

Kako nemamo polisa "naseljenih gradova" poput onih koje daje Konstantin VII Porfirogenit za Zahumlje, Travuniju ili Duklju, i kako samo ime "Gradac" ili slično ne jemči da je reč o slovenskom naselju, ne vredi ni pokušavati da se za celinu našeg prostora prepoznaju oni slovenski gradovi, koji su u ranom periodu bili oslonac vlasti i čvorišta teritorijalne organizacije. Taj posao će se morati obaviti u užim okvirima pojedinih župa i manjih predeonih celina, uzimajući u obzir konkretne geografske okolnosti i podatke još uvek teško pristupačnih i teško upotrebljivih turskih deftera. Posmatrajući iz daljine celinu prostora za koji smo zainteresovani plodnije će biti posvetiti pažnju onim gradovima koji su imali neki značaj u zbivanjima kasnijih perioda, pa se na osnovu imena ili sastava stanovništva okoline pitati o slovenskom udelu u njegovom nastanku i usponu.

Tipičan u tom smislu je Beograd Arbanaski, Belogradum, Bellegradum, Velegradon, Belegrado, kasniji i današnji Berat.^[29] On je puni značaj dobio u XIII veku dok je ranije u senci Glavinice, koja je bila, po svoj prilici, glavno slovensko naselje u severnom delu epirske "Sklavinije". To se može zaključiti po njenoj ulozi u crkvenoj geografiji, koja govori i o smenjivanju ta dva mesta, jep se u XV v. za episkopa u Beratu vezuje titula Glavinice.^[30] Slično nesumnjivo slovensko ime nosi grad Sopot (Sopoto, Subotum,Subotoy) na jonskoj obali, središte arhontije u XIII veku.^[31] Slovenska su imena Konjuha i Gorice (Korče), ali njihov gradski uspon pada u kasni period kada je slovenski živalj u tim oblastima na nizlaznoj liniji. Ranom periodu i slovenskom jeziku svakako pripada grad Koželj (Kozyle), negdašnje episkopsko sedište, ali on je kod Preveze, dosta udaljen od današnje albanske granice. ^[32]

Po obnavljanju vizantijske vlasti početnom XI veka formirane su na prostoru za koji smo ovde zainteresovani, administrativno jedinice, Skilica spominje teme i stratege, u Adrijanopolju i Koloneji. Ova prva se kasnije pominje kao "provincija", kako najčešće prevode temu, čak i kao "dukat" (oblast duksa). Njen centar je bio oživljeni antički grad, koji će kasnije opet zamreti. U srednjem veku se najčešće naziva Drynupolis ili Drinopoli (Turci će ga nazvati Edirne baš kao i Adrijanopolj u Trakiji), a krajem srednjeg veka on će ustupiti mesto centra Đirokastru (Argyrokastron); koji se vremenom nametnuo i prevladao. Slovenski elemenat je ovde u okviru demografske situacije na početku turske vlasti pokušao da opiše J. Koder u ranije navedenoj studiji.^[33] Koloneja se veoma retko spominje u srednjovekovnim izvorima i s mukom je locirana južno od Korče i zapadno od Kostura.^[34] U tursko vreme iskrsava nahija, odnosno kaza s tim imenom, a u vizantijskom periodu je možda bila deo provincije Castorie, koja se uz provintia Deavoleos, jedino pominje na ovom području. U svakom slučaju to je oblast jakog slovenskog elementa, koja se prirodno nastavlja na kompaktno slovensko stanovništvo Makedonije.

U zaključnom delu ovog saopštenja prirodno je da posvetimo pažnju pitanju o sudbini slovenskog življa do kraja srednjeg veka. Zadovoljavajući odgovor biće moguće dati tek posle studija u užim regionalnim okvirima kao što se činilo sa već spomenutim Adrijanopoljem i pojedinim oblastima u Grčkoj. Biće potrebno procenjivati ukupnu demografsku situaciju na osnovu broja domaćinstava koji daju turski izvori upoređujući slovenske i neslovenske nazive naselja, a gde je moguće i ljudi. Ostavljajući takav pristup detaljnim studijama, ovde ćemo obratiti pažnju samo opštim činiocima, koji su mogli uticati na održanje ili nestajanje slovenskog elementa.

Upadljivo je odsustvo političke organizacije na širem prostoru i kratko trajanje vlasti slovenskih država, koje su u sebe uključivale ove teritorije. Najduži trag je ostavila prva bugarska država, koja je svakako doprinela da se ovde raširi ime Bugara, koji su Slovenima zagospodarili i vremenom se u njima rastvorili. Upadljivo je, takođe, da se Sloveni nastanjeni na prostranim delovima teritorije današnje Albanije, veoma retko javljaju u političkim zbivanjima. Izuzetak predstavlja pojava Tihomira, za koga se kaže da je "poreklom Bugarin"^[35] i za koga se zna da je izrastao u vođu ustanka i za kratko vreme postao suparnik Petru Odeljanu. Tek pošto je on bio kamenovan, oba ustanička jezgra su se ulila u jedinstveni pokret protiv vizantijske vlasti.^[36] Pa i Tihomirova polazna tačka je u vizantijskoj vojsci, govori se o stratiotskoj vojsci Drača, koja se pobunila protiv novopostavljenog nepopularnog stratega, a zatim i protiv carske vlasti.

Slučaj je karakterističan za vizantijski sistem ravnoteže onoga doba u kome je bilo mesta za domoroce, naročito na nižim stupnjevima političko-administrativne lestvice, ali i prilike za njih da se dignu i zbace vizantijsku vlast u trenucima kada bi ona zapala u teškoće. U XI i XII v. se na mnogo mesta ponovilo odmetanje od vizantijske vlasti gotovo po istom obrascu, ali nema pomena domaćih Slovena. U vreme tih ustanaka spominju se Albanci, a u vreme normanskog osvajanja i Bodin, ali on je u okolinu Drača dospeo sa severa, iz Duklje.^[37]

Privremeni slom Vizantije iz temelja je izmenio situaciju. Od 1204. pa sve do uspostavljanja turske vlasti vremena su bila ovde izrazito nemirna, puna promena i preokreta, mnogih i čestih smenjivanja vlasti. Ovde se borilo i ratovalo mnogo više nego u nekim drugim delovima Balkanskog poluostrva, jep je teritorija Albanije bila predmet sporenja i otimanja bližih i daljih suseda. Retko su uspevali da osvoje čitav prostor, kao Epirci u vreme prvih Anđela, Bugari posle bitke kod Klokotnice (1230) ili Srbi u vreme Dušanovih osvajanja, češći je bio slučaj da se taj prostor deli i da se granice pomeraju. Uz one već spomenute u borbe su se mešali i Venecijanci i Hoenštaufovci iz Južne Italije, čijim su tragovima išli Anžujci, a od 1204. sve je veća uloga i domaćih vlastodržaca, koji postaju samostalni gospodari manjih ili većih teritorija i na njima osnivaju svoje dinastije.^[38] Njihov uspon počinje u najstarijem albanskom jezgru sa Dimitrijem Progonovim i njegovim pođacima, a završava se na velikom prostoru od Skadarskog jezera do blizu Arte sa čitavim nizom velikaških porodica kakvi su bili: Dukađini, Topije, Kastrioti, Musani, Spate i dr. Dugu i složenu istoriju borbi i političkih odnosa ne možemo u ovom kontekstu ni u najkraćim crtama skicirati, možemo samo uputiti na literaturu, i pitati se kakve su bile posledice po naseljenost, stanovništvo toga prostora i njegovu teritorijalnu organizaciju.^[39]

Sigurno je da vremena ispunjena vrevama, metežima i ratovima nisu jednako pogađala sve slojeve stanovništva, neki su od toga patili, drugi su imali koristi. One grupe ili slojevi iz kojih su se regrutovali ratnici mogli su da ojačaju, jer su bili potrebni svim stranama koje su učestvovale u borbama; imali su prilike da se obogate, steknu posede, uzdignu na socijalnoj lestvici. Oni drugi, isključeni iz ratovanja i javnih poslova zbog zavisnosti, opterećeni dažbinama i rabotama, izloženi sa porodicama i imovinom pustošenjima i haranjima, osećali su više ružnu stranu toga stanja, hroničnu nesigurnost, pojačanu eksploataciju, poniženja.

Udubljivanje u podrobnosti složene istorije ratova i političkih odnosa otkriva kako se kroz čitavo vreme starešine plemenskih organizacija i jačih porodica uzimaju za saveznike, lokalne funkcionere i kako postepeno zadobijaju sve veći uticaj. Samostalne teritorije oblasnih gospodara u decenijama uoči turskog osvajanja predstavljaju krunu toga procesa. Gospodari tih teritorija su bez izuzetka Albanci, izloženi uticaju i onih država u kojima su doživljavali uspon i onih populacija, kojima su se nametnuli za gospodare.

Već uopšteni pregled pokazuje da su se Albanci kao ratnički, feudalni elemenat, kao deo gospodarećeg sloja, u toku dva stoleća raširili daleko izvan svoga matičnog Arbanuma i da su postali gospodari teritorija koje imaju slovenska imena i koje su u ranom srednjem veku bile naseljene Slovenima. Uostalom, neke od njih su, sudeći po turskim popisima i na početku osmanske vlasti imale jako slovensko stanovništvo. Do kraja srednjega veka u većem delu teritorija naseljenih Slovenima došlo je do preslojavanja, nametanja albanske gospode slovenskim zavisnim seljacima, što je otvorilo put daljim socijalnim promenama, međusobnim uticajima, prilagođavanjima, asimilaciji itd.

Do ovakvog složenog procesa se ne dolazi samo zaključcima i uopštavanjima na osnovu nepotpuno poznatih istorija, teritorija i porodica, o njemu izričito svedoči i jedan izvor s početka XIV v. Reč je o poznatom Anonimu iz 1308. koji govori o velikim razlikama u načinu života i privređivanja između albanskih stočara i njihovih zemljoradničkih suseda, koji direktno svedoči o nametanju vlasti zemljoradničkim oblastima.^[40] Anonim daje sažet opis zemalja istočne Evrope od Grčke na jugu do Poljske i Rusije na severu, obraćajući naročitu pažnju onome što bi moglo biti od koristi francuskom kralju u planiranom pohodu protiv šizmatika i nevernika. Nepoznati autor se kod svake zemlje trudio da nešto sazna o resursima zemlje, uslovima za snabdevanje, vojnoj snazi iskazanoj u broju ljudstva i sposobnosti, zatim o stavu stanovništva poema katolicima, Latinima, prema stranama u predstojećem sukobu. Poglavlje o Albaniji sastavljeno je i na osnovu knjiških znanja (antičke reminiscencije, azijska i evropska Albanija) i na osnovu zapažanja ili sadržajnih informacija.

Zemlja je široka i prostrana, leži između Srbije i zemlje epirskog despota, a natapaju je četiri reke (Ersenta, Matnia, Scumpino, Epasa); plodna je i bogata mesom, sirom, mlekom, a ne obiluje hlebom i vinom, "mada imaju dovoljno, naročito plemići" - dodaće autor. Stanovnici su vrlo ratoborni, veoma su dobri strelci i kopljanici; nemaju gradove, tvrđave, sela, već žive u šatorima i kreću se s mesta na mesto "per turmas et cognationes suas",čemu bi najtačnije odgovaralo: "po svojim katunima i fisovima". Jedan je samo grad i to Drač, koji pripala Latinima, iz njega nabavljaju tkanine i ostale potrebe. U vreme pisanja (1308) gradom je gospodario tarentski princ, sin kralja Sicilije, i to, kako naglašava naš nepoznati pisac, po slobodnoj volji gospodara zemlje, koji su ga prihvatili kao gospodara iz prirodne ljubavi prema Francuzima.

Veoma su važni ostali njegovi podaci o geografiji Albanije. Ona, naime, uključuje u sebe dve oblasti (duas prouincias continet in se) Klisuru i Tomorište (Clisaram et Tumurist), što znači da uključuje i Berat i predele istočno i jugoistočno od grada, a pored toga ima uz sebe i druge oblasti (iuxta se et alias prouincias): Hunaviju, Stefanat, Pilot, De6ap (Cumaniam, Stephanatum, Polatum, Debre), koje su oblasti tributarne tim Albancima i kao robinje (quequidem prouinciesunt tributarie eisdem Albanensibus et quasi serue).^[41] Odmah zatim naš pisac to podrobnije objašnjava: "jer se bave zemljoradnjom i gaje vinograde ovih i poslužuju što je potrebno u kućama njihovim" (qua exercent agriculturam et colunt vineas ipsorum as seruant necessaria in domibus suis). Nepoznati autor dodaje još neke značajne pojedinosti: "Ljudi tih oblasti ne sele se s mesta na mesto kao rečeni Albanci, već imaju trajna staništa i utvrđenja (?), nisu ni čisti katolici ni čisti šizmatici"(Homines istarum prouinciarum non mouentur de loco ad locum sicut prefati Albanenses, sed habent stabiles mansiones et opida, nec sunt pure catholici nec pure scismatici).^[42] Ali ako bi im neko iznosio reč Božju postali bi čisti katolici, jep po prirodi vole Latine, kao što je rečeno. Na kraju poglavlja o Albaniji pisac ocrtava jezičku situaciju: "imaju rečeni Albanci jezik različit od Latina, Grka i Slovena, tako da se ne sporazumevaju sa drugim narodima" (habent enim Albani prefati linguam distinctam a Latinis, Grecis, et Sciauis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus).

Tu, dakle, imamo za početak XIV veka ocrtano stanje prvobitnog Arbanuma i pojasa koji ga sa svih strana okružuje, u kome su se zemljoradničkom slovenskom stanovništvu nametnuli stočarski i ratnički albanski plemići za gospodare. Jedno stoleće kasnije ovaj sistem se može protegnuti do Ohrida na jednoj, a do Janjine na drugoj strani. Naravno, velike socijalne i političke promene uticale su i na smenjivanje teritorijalne organizacije, koja je u mnogim oblastima prešla put od slovenske župe, preko vizantijskog područja potčinjenog gradu (hora) do albanske plemenske, odnosno dinastičke oblasti (Spani, Dukađin, Musakija, Karl-ili, Ispat i dr.), ali se u to ovde ne možemo upuštati.

Iz svega što je do sada poznato, iščezavanju slovenskog življa prethodio je period naporednog života sa drugim etničkim grupama. Negde je to šarenilo bilo izrazito kao u široj okolini Janjine koje reflektuje u Janjinskoj hronici.^[43] U pričanjima nepoznatog autora o Tomi Preljuboviću i njegovoj "strahovladi" javljaju se pored Romeja, Bugari, Albanci, Srbi, Vlasi, a sa strane dospevaju u tu šarenu sredinu još i poneki Italijani i Turci, koji tek nagoveštavaju kasnije osvajače. U tom izvoru je i čuveni pomen Bogoja ili Bonka (?) za koga se kaže da je "serboarvanitobulgarovlah". ^[44] Mesto je prvenstveno korišćeno u perspektivi genealogije i taj opskurni kratkovremeni gospodar Arte je viđen kao rezultat jedinstvene mešavine. Treba, međutim, imati u vidu da je svaka zajednica kojoj su ga pripisivali živela po posebnom pravu i običajima, u različitoj socijalnoj organizaciji i strukturi, da je zbog toga mogućnost da se nastupi u više svojstava podrazumevala neobičnu elastičnost i političku veštinu.

Širenje ogranaka albanskih plemenskih zajednica, njihovo uključivanje u vojne i administrativno sisteme tuđih država, njihovo nametanje za gospodare zemljišta nastanjenog življem drugog jezika i kulture, nije ostajalo bez posledica po njih. Kod mnogih porodica su zapaženi jasni tragovi slavizacije u prihvatanju ličnih imena, što je znak jezičkog kolebanja, starih titula i dostojanstava, u preuzimanju crkvenoslovenskog kao jezika administracije i prepiske, usvajanje srpskih crkvenih tradicija kao što je uloga ktitora u Hilandaru kod Kastriota, vezivanje za balkanske vladarske i velikaške porodice itd. Mešanje do koga je dolazilo u poslednjim decenijama pre turske vlasti nije uvek i obavezno vodilo iščezavanju slovenskih i nametanju albanskih obeležja, bilo je svakako i suprotnih slučajeva, ali oni nisu bili odlučujući za ukupni razvoj. Presudna su, po konačni ishod, bila stoleća turske vlasti kada je situacija još jednom izmenjena i kada je uključivanje u osmanlijski timarski sistem i uključenje u islamizovanu vladajuću klasu imalo veću težinu od brojnosti populacije jednog ili drugog jezika. Kao i u drugim delovima Balkanskog poluostrva i ovde je srednjovekovni period u značajnoj meri uticao na etnički razvoj, ali ga nije definitivno uobličio.

Napomene

1. A. M. Seliščev, "Slavяnskoe naselenie v Albanii", Sofiя 1931 (reprint 1981).

2. M. Vasmer, "Die Slaven in Griechenland", Abhandlunen der Preussischen Akademie der Wissenschaften 1941, Phil. - hist. Klase Nr. 12.

3. J. Koder - F. Hild, "Tabula Imperii Byzantini 1." Hellas und Thessalia. Wien 1976 (o naseljavanju Slovena str. 54-60 i na mnogim mestima u člancima o naseljima i oblastima); r. Soustal - J. Koder. Tabula Imperii Byzantini 3. Nikopolis und Kephallenia, Wien 1981 (str. 50-54 o naseljavanju Slovena i na mnogim drugim mestima. Dragoceni su u oba dela kartografski prikazi.)

4. M. W. Weitmann, Die slavische Bevolkerung auf der griechischen Halbinsel. Ein Beitrag historischen Ethnographie Sudosteropas. Beitrage zur Kenntnis Sudo steuropas und des Nahen Orients 31, Munchen 1978 (disertacija urađena u Institutu Stadtmullera). Up. prikaz J. Koder, Byzantinische Zeitschrift 74 (1981) 88-90: J. Kodar Zur Frage der slavischen Siedlungsgebiete im mittelalterlichen Griechenland, Byzantinische Zeitschrift 71 (1978) 315-331 (sa važnim kartografskim prilozima i metodološkim inovacijama): Μ. Σ. Κορδωοης 'Η σλαβιχη εποιhηοη στην Πελοποννησο με βαση τα σλαβιhα τοπωνυμια, Δωδωνη 10 (1981) 381-429.

5. Rad na trećoj knjizi istorijskog atlasa Vizantijskog Carstva, citiranoj u napomeni 3, dao je podstrek za dosad najtemeljniju obradu srednjovekovnih slovenskih naselja na tlu Albanije, ali samo u dolini Dropulli (okolina Đirokastra): J. Koder. Προβλνματα τησ σλαβιhηο hαι τοπωνυμιασ οτη Μεσαιωνιhη 'Ηπειπο, Ηπειπωτιhα χρονιhα 24 (1982) 9-35.

6. Up. S. Ćirković, "Srednjovekovna faza u tzv. etnogenezi balkanskih naroda" Historijski zbornik (u štampi).

7. To se pitanje nameće naročito povodom zaključaka J. Kodera "Zur Frage"(nap. 4), da je slovenska toponomastika najgušća u brdskim predelima pogodnim za stočarenje.

8. Za razlikovanje hronoloških slojeva u dugom pronesu naseljavanja i uočavanje značaja talasa posle 578. naročito je zaslužan V. Popović, autor većeg broja radova od kojih ovde izdvajamo:Aih origines de la slavisation des Balkans: La constitution des premieres Sklavinies Macedoniennes, Comptes rendus de l'Academie des Inscriptions et Belles-Lettres 1980, 230-257: "Albanija u kasnoj Antici", Iliri i Albanci, Beograd 1988, 201-283.

9. Pored bibliografskih podataka u radu V. Popovića, citiranom u prethodnoj napomeni, up. i B. Ferjančić, "Albanci u vizantijskim izvorima", Iliri n Albanci, Beograd 1988, 285-322, i A Ducellier, La facade maritime de l'Albanie au moyen age.Durazzo et Valona du Xle.au XVe siede, Thessaloniki 1981.

10. Uz radove navedene u prethodnoj napomeni. koji sadrže bibliografske podatne o ranijim radovima, up. i J. Ferluga, Sur la date de la creatin du theme de Dyrrachium, Actes du XII^e Congres International des Etudes Byzantines II, Beograd, 1964, 83-92; Isti, "Drač i dračka oblast pred kraj X i početkom XI veka", Zbornik radova vizantološkog instituta 8,2 (1964) 117-132 (u prevodu i u knjizi: "Byzantinum on the Balkans. Studies on the Byzantine Administration and Southern Slavs from the 7th to the 12th Centuries, Amsterdam 1976, 215-224, 225-244).

11. Specifično srednjovekovni materijal prikazan je kartografski u već citiranoj trećoj knjizi TIB, samo za južni deo. Za severni deo najpotpuniji je pregled V. Popovića, "Albanija u kasnoj Antici".

12. J. Ferluga, "Drač i njegova oblast od VII do početna XIII veka", Glas SANU, Odeljenje istorijskih nauka 5(1986) 65-120.

13. J. Ferluga, "Drač i njegova oblast", 78.

14. Na istom mestu.

15. Izvori o Samuilovoj vlasti nad Dračom prevedeni i snabdeveni iscrpnim komentarima J. Ferluge, "Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije" III, Beograd 1966, 117, 123, 124, 132, 250. Up. i radove navedene u fus. 10 i 12.

16. "Viz. izvori III", 133.

17. Pregled svega što se zna o Vagenetiji u P. Soustal, Nikopolis und Kephallenia, Tabula Imperii Byzantini 3., Wien 1981, 119-120, gde su navedeni izvori i ranija literatura.

18. H. Inalcik, Hicri 835 Tarihi Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Turk Tarih Kurumu Yayinlaridan XIV, 1, Ankara 1954, 12.

19. N. Todorov - A. Velkov, Situation demographique de la Peninsule balkanique (fin du XV^e s. debut XVI^e s.) Sofija 1988, 288 (prevod).

20. J. Darrouzes, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae Paris 1981.

21. Up. I. Snagarov, "Istoriя na Ohridskata arhiepiskopiя I, Sofiя 1924.

22. S. Jireček, Valona im Mittelalter, Illyrisch-albanische Forschungen I, Munchen-Leipzig 1916, 183, 185-186..

23. Pregled mišljenja i argumenata u A. Ducellier, La facade maritime. 21 24.

24. A, Carile, Partitio terrarum imperii Romanie, Studi Veneziani 7 (1965) 219-220.

25. Odlomci iz spisa cara Konstantina VII Porfirogenita u prevodu i sa nužnim objašnjenjima i literaturom u: "Viz. izvori II", Beograd 1959 (B. Ferjančić).

26. "Viz. izvori I", Beograd 1955, 54-70 (epirski gradovi sa str. 116-118 izd. De edificiis IV nisu reprodukovani).

27. Udeo starih gradskih naselja među sedištima episkopija Ohridske arhiepiskopije, najbolje se može proceniti na osnovu tri povelje cara Vasilija II. Up. S. Novaković, "Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka", Glas 76 (1908) 1-62.

28. V. Popović, "Albanija u kasnoj antici", Iliri i Albanci, Beograd 1988, 201 -250 na francuskom 251-283) sa dragocenim kartografskim materijalom, up. osobito kartu 22 na kojoj su prikazani slovenski toponimi koji se odnose na napuštene lokalitete.

29. Pregled istorije u M. Sufflay, Stadte und Burgen Albaniens haupsachlich wahrend des Mittelalters, Denkschriften der Akademie der Wissenschaften in Wien, Phil-hist. Klasse 63 Bd. 1, Wien 1924, 32-33.

30. Up. nap. 22.

31. P. Soustal, Nikopolis und Kephallenia, 261-262. U XIII v. je postojala "arhontija Sopotu", a krajem XV v. se protiv turske vlasti tu podižu Albanci.

32. Na mestu Konjuha je dignut u XV v. Elbasan. O ovom Kožlju up. P. Soustal, nav. delo, 186-187.

33. Up. raspravu u nap. 5.

34. Up. pregled mišljenja i podatke izvora u komentaru J. Ferluge, "Viz. izvori III", 133-134 nap. 186.

35. "Viz. izvori III", 252-253 (B. Radojčić).

36. "Viz. izvori III", 146-149, 252-253 (J. Ferluga, B. Radojčić)

37. "Viz. izvori III", 379-380 (B. Krekić).

38. Sažet pregled istorije Albanije u kasnom srednjem veku daje I. Božić, "Albanija i Arbanasi u XIII, XIV i XV veku", Glas SANU, Od. ist. nauka 3 (1983) 11-116.

39. Pored starijih i novijih pregleda istorije Albanije. navedenih u ranijim napomenama, Dragoceni su tekstovi K. Jirečeka o Albaniji u prošlosti, Skadru, Draču, Valoni u već citiranom zborniku "Illyrisch albanische Forschunaen I", 63-124, 168-187, od kojih su oni o Draču i Skadru objavljeni na srpskohrvatskom u Glasniku Srpskog geografskog društva 2(1913) i 3(1914). Velika je šteta za nauku i istorijsko prosvećivanje što Jirečekovi tekstovi nisu postali pristupačniji današnjim čitaocima. Veoma je dokumentovan i iscrpan pregled istorije Epira D. Nicol, The Despotate of Epiros 1267-1479, Cambridge. 1984. Za našu temu je važan i referat istog autora za XV kongres vizantologa (1976): D. Nicol, Refugees, Mixed Population and Local Patriotism in Epiros and Western Macedonia after the Fourth Crusade, Athenes 1976, 1-33.

40. Anonymi Descriptio Europae Orientalis, ed. O. Gorka, Cracoviae 1916, ili izd. G. Popa-Lisseanu, Izvoarelle istorici Romanilor II, Bucuresti 1934. Kod nas je preštampano poljsko izdanje O. Gurke i snabdeveno prevodom na makedonski J. Belčovskog, .Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija II", Skopje 1977, 458-489, poglavlje o Albaniji iz koga su gornji citati je na str. 470-473.

41. U pogledu identifikacije navedenih oblasti nema većih problema: Tomorište je određeno položajem planine Tomor i reke Tomorice, pritoke reke Semeni, koja se u gornjem toku naziva Devol. Klisuru je teže identifikovati jep se ime češće javlja, ali je ovde gotovo izvesno reč o predelu Kelcura u gornjem toku Vojuše. Položaj ovih teritorija je takav da predstavlja produženje Arbanona prema jugu. Od one četiri, koje Albanija ima ,uz sebe" ili "pored sebe", nalaze se na severu i od njih Pilot i Debar ne traže nikakva objašnjenja, jep su dobro poznati. Hunavija se prostirala između Drača i reke Mat, dok je položaj Stefanata ili Stefanika nepoznat, sačuvan u imenu episkopije koja je sjedinjena s episkopijom Bende, te se njeno sedište istočno od Tirane ne može uzeti kao oslonac za lokalizaciju Stefanata. U svakom slučaju, tri identifikovane oblasti otkrivaju da su u pitanju zemljoradnički predeli, u najbližem susedstvu prvobitnog Arbanuma. Raniji slovenski karakter Pilota proizlazi iz geografije Letopisa Popa Dukljanina (Barskog rodoslova), po kojoj slovenske župe sa svih strana okružuju Skadarsko jezero. Župe koje okružuju Debar imaju slovenska imena i na početku turske vlasti (up. G. Palikruševa - A. Stojanovski, Debarska oblast u šezdesetim godinama XV veka (na osnovu jednog savremenog turskog izvora), Simpoziumi per Skenderbeun. Simpozijum o Skenderbegu (9-12 maj 1968), Pristina preostale dve "provincije" ne može se nešto određeno reći.

42. Nije jasno kako treba razumeti."opida" kod Anonima. U kasnom srednjem veku u ugarskoj ili dubrovačkoj građi tim terminom se označava neutvrđeno mesto, trgovište. U antičkim tekstovima to je reč za utvrđenje, a to je, izgleda, bilo poznato piscu, mada mu tačan oblik izmiče.

43. Το χρονιhον των Ιωαννινων hατ ανεδοτον δημωδη επιτομην ed. ^ I. Βρανουσπς, Επετηρισ του Μεσαιωνιhου Αρχειου 12 (1962) 74-101.

Pod nas je taj izvor pripisivan Komninu i Proklu i objavljen je u prevodu J. Avramovića, Glasnik DSS 14 (1862) 233-281.

44. Ime ovog neobičnog vlastelina nejednako se prekosi, jep nije sigurno kako ga treba čitati, a zapisano je u obliku Μπογhσης čemu bi glasovito najpre odgovaralo Bogoj ili Bongoj.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt