[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Radmilo Petrović

Dračka mitropolija u svetlu arheoloških nalaza

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Dispozicija grada Drača kao mostobrana Otrantskih vrata dobro je poznata i značajna; Taj čuveni jadranski tesnac čine kalabrijski grad Otrant i poluostrvo Karaburun na albanskoj obali.^[1] Kasnije ćemo videti da je to poluostrvo od izuzetnog značaja za istoriju ranog srednjeg veka Albanije, Vizantije, Makedonije pa čak i Srbije. Izuzetnost grada Drača je u činjenici da je on povezivao obalu Crne Gore, negdašnju rimsku provinciju Prevalis, sa glavnim gradom Doclea-om (Dukljom), i najjužniji deo Albanije - rimsku provinciju Stari Epir.^[2] Splet okolnosti, da jedan grad Albanije povezuje obalu Crne Gore sa obalom severne Grčke, čini se u prvi mah hipotetičnim i apsurdnim - svakako je posledica doseljavanja slovenskih plemena početkom VII veka. Tako se vizantijski carski grad Drač našao okružen Slovenima, sa severa prema jugu Dukljanima, Verzitima, Draguvitima, Saguditima, Velegizitima i Vajunitima, koji će direktno uticati na njegovu političku i crkvenu organizaciju.^[3]

Sudeći po istorijskim izvorima grad Drač,^[4] kao centar rimske provincije Novi Epir u vreme cara Justinijana I (527-565. g.) imao je sledeće gradove pod svojim okriljem: Amantia (Ploca), Apolonija (Apoloni), Aulon (Valona, Vlora, Aulona), Bulis (Byllis, Hekali), Dioklecianopolis (Kostur, Kastoriju), Lychnidos (Ohrid), Scampa (Elbasan, Elbasani) i Pulheriopolis (Antipatra, Berat, Belegrad). Istorijski izvori dopunjuju ovu situaciju grada Drača tvrdnjom da je u VII veku Drač imao petnaest sufraganskih episkopija. ^[4a]

Ovaj podatak svakako je odsjaj vremena prošlog dok je pravo stanje cele Ilirske prefekture faktički svedeno na vizantijsku vlast unutar tvrdih zidina grada Soluna.^[5] Ali kako je Vizantija od vladarke kopna postala u međuvremenu kraljica mora crkveni život je još nekoliko desetleća VII veka pulsirao gaseći se polako.^[6] Upravo vaseljenski sabori 680-692. g. svedoče o odumiranju gradskog i crkvenog života na Balkanu jep se zastupljenost balkanskih episkopija svodi samo na gradove Edesu (Voden), Stobi (Veles) i grad Dirahion (Drač).^[7]

Ali naročiti pečat ovom vremenu daje seoba Sermezijana, stanovnika panonskog grada Sirmiuma, pod Kuverom 680. godine.^[8] Ova mirna seoba naroda dobila je formu države na Keramesijskom polju, u okolini grada Prilepa, trajući oko deset godina.^[9] Bliže ubicirana u trouglu sv. Erazmo^[10] (Ohrid) - Kerameia (Prilep)^[11] - Mijele (Vir Pazar),^[12] nju je činilo romansko stanovništvo svih provincija Balkana koje je više od šezdeset godina bilo pod okupacijom avarskog kagana, u Panoniji sirmijumskoj.^[13] Ovo stanovništvo ponelo je pečat avarske materijalne i duhovne kulture u zaleđe grada Drača. Tako je supstratni hrišćanski element bio vulgarizovan avarskim azijskim elementom, čak sa jakim slovenskim i autohtonim obeležjima dajući na svetlo dana jednu sasvim novu kulturu Komani-Kruje po eponimnom lokalitetu Kalaja Dalmaces. Granice ove kulture daju lokaliteti na severu Mijele (kod Vir-Pazara).^[14] na severo-istok do linije Sv. Erazmo (Ohrid)^[15]-Burlatica (Stobi).^[16] Da bi najjugozapadnija granica bila na lokalitetu Afion na ostrvu Krfu.^[17] Hrišćansko azijska šarolikost ove kulture jasno će ukazati i na najraniju materijalnu kulturu Slovena - palčaste fibule i zvezdolike naušnice,^[18] biće temelj i inspiracija materijalne i duhovne kulture balkanskih Slovena.^[19]

Skoro desetogodišnja vlast Kuvera nad ovom teritorijom i nad ovim stanovništvom kao da je, za razliku od avarske i vizantijske vlasti, dopustila potpuni slobodni razvoj u svim pravcima. Sa jedne strane je, reliktna kultura Balkana (koja se ogleda u ilirskim livenim okovima), neraskidivo uklopljena sa hazarskom Saltovo-majackom kulturom; povezujući tako nomadski šamanizam sa justinijanskim tradicijama stanovništva Balkana.^[20]

Sticaj srećnih istorijskih okolnosti koji je okupio romanizovano stanovništvo Balkana u novo životno okruženje unutar kompaktnog slovenskog tkiva, kao da je pomogao i jednima i drugima; prvima da prežive i opstanu a drugima, da uobliče i svoju materijalnu osobitost i duhovnu svest a potom i da započnu - postupan proces - od statusa plemenskih organizacija prema Etnogenezi na pojedine slovenske narode.

Okružen takvom vrstom stanovništva i tako pregnantnim istorijskim i duhovnim procesima, krajem IX veka, grad i Mitropolija Drač sveden je na samo četiri ^[21] episkopije Lješku (Lissus, Lezha - koja je ponovo obnovljena nakon tristagodišnje pauze), potpuno novu episkopiju u gradu Kroji (Kruja), novu episkopiju na mestu Stephaniakon (Stefanijaka, Shtjefni - južno od Lješa u blizini lješkog zaliva); i episkopiju Chunabia koja je bila locirana u dolinu reke Mat-Maće, ispod planinskog vrha Maja e Dervenit,^[22] na lokalitetu Derjan.^[23]

U H veku grad Drač i njegova Mitropolija ponovo stiču svoj najširi opseg i broj od petnaest episkopija.^[24] Znameniti Vizantinac, car i pisac, Konstantin VII Porfirogenit sasvim jasno ukazuje na severno širenje Dračke Mitropolije, tvrdeći da su vizantijski severni kasteli bili u gradovima Lješu, Ulcinju i Baru. 25 Upravo je, tih severnih, pet episkopija iz nekadašnjeg rimskog Prevalisa, progutano od strane grada Drača i pridodato spisku od gore navedene četiri episkopije. To su episkopije u gradu Duklji (Dioclea), Skadru (Scutari, Shkoder), Drivastu (Drivastum, Drisht), Pulatu (Pilotu, Polatum) i Baru (Antibari-ju, nasuprot italijanskog grada Barija, najznačajnijeg vizantijskog grada južne Italije i kulturnog centra Sv. Nikole).^[26]

Izvesni autori ukazuju da je pod Mitropolijom, Novog Epira, gradom Dračom, za vreme isavrijske Amorijske dinastije (od 820-867. g.) bilo osam sufraganskih episkopija.^[27] Pored već sasvim poznatih justinijanskih episkopija, u gradovima Amantiji, Bulisu, Aulonu, Lychnidosu i Scampa, tu su navedene i još dve nepoznate.^[28] Ali za nas je najzanimljivija ona osma, potpuno nova. locirana u Acroceraunia-i. ^[29] Većina autora ovaj latinsko-grčki naziv prevode sa slovenskim Glavinica, povezujući da za uput Teofilakta Ohridskog o najzapadnijoj granici države Bugara, a u vezi sa radom i misionarskom delatnošću Klimenta Ohridskog.^[30] U nauci je duži niz godina postojala dilema, oko korektne ubikacije slovenskog toponima Glavica, najzapadnije granice bugarske države Borisa-Simeona iz sredine IX veka. Poslednja argumentovana ubikacija bio je grad Balš, južno od grada Berata, a to je obnovljena stara ideja velikog bugarskog istoričara Zlatarskog. ^[31] Nama se čini, posle nekoliko godina razmišljanja o ovom problemu, da je ipak u pitanju veoma jasno rešenje. Za nas je Glavinica - rt Glosa, za koga profesor Ferluga kaže da je bio najjužnija granica vizantijske teme Dirahion (grad Drač) već od 842-843^[32] godine. Da bi se shvatio značaj ovoga rta Glosa ^[33] Ceraunii-je ^[34] turski Karaburuna crnog rta,^[35] treba reći da on geografski polazi od značajnog grada Himare (Chimaire).^[36]Da bi potom, duboko zadro u Jadransko more, okrunivši se svojom prirodnom akropolom na lokalitetu Akrokeraunia^[37] - samom Glavenicom ^[38] - što latinska reč i kaže iznad (acro) Keraunii-e; ^[39] poznatim lokalitetom iz života Klimenta Ohridskog.^[40] Rt Glosa zatvara kao rukom Valonski zaliv gde su se nalazila još tri veoma značajna epirska grada Opeja (Oricum, Oriku), Kanina i Aulon (Valona, Vlora). ^[41] Upravo u tom Valonskom zalivu bila je i službena granica dve rimske provincije, dva Epira, Epirusa Nova i Epirus-a Vetus-a.^[42] A i kasnije, u IX veku, tu je bila granica između bugarske države cara Simeona i vizantijskog carstva.^[43]

Spisku Dračke Mitropolije, od devet navedenih episkopija, trebalo bi pridodati još šest novih episkopija grčke crkve a bugarske države IX-X veka Borisa-Simeona.^[44] To su episkopija u Glavenici (Asrocerauninia), tri episkopije još iz justinijanskih dana: Lychnidos (Ohrid), Pulcheriopalis (Antipatrea, Beligrad, Berat) i Aulon (Valona, Vlora, Aulona).^[45] I dve potpuno nove episkopije, na lokalitetima sa slovenskim toponimima u Gradištu i Černiku.^[46] Lokalitet Gradište - GRADITZIOS, predstavljao je za ubikaciju veliki problem, kao i uostalom već kod mnogih autora.^[47] Ali držeći se arheološke građe, pre svega stavrografske, došlo se do zaključka da je to najverovatnije lokalitet, na najjužnijem obodu Ohridskog jezera, Pogradec (Pogradeci).^[48] Ubikacija Černika - TSERNIKOS-a bila je još teža i čini se, ni sada, u potpunosti razrešena. Ali za sadašnje stanje istorijskih i arheoloških izvora mi predlažemo lokalitet Herseg,^[49] danas u blizini Palokastra,^[50] nekadašnjeg značajnog grada antike Kolonia-e (Kolonija).^[51] Kasnije, ovaj grad će poveljom vizantijskog cara Vasilija II, početkom XI veka, ući u Kostursku eparhiju^[52] zajedno sa gradovima Kosturom (Kastorijom, Diocletianopolis-om), Devolom (Diabolis-om, Bilishti-jem, gde reka Devol meandrira oko planine Tomor, u blizini mesta Vortep, koji je najverovatnije ovom mestu nadenuo sam Kliment Ohridski da ga asocira na same jaslice Isusa Hrista u Nazaretu (mestu njegovog rođenja).^[53] gradom na lokalitetu Vojuša (Vovusa) i gradom Moravom (Borija).^[54]

Napomene

1. J. Ferluga, Drač i njegova oblast od VII do početna XIII veka, GLAS-CCCXLIII, odeljenje istorijskih nauka, knjiga 5, Beograd 1986, str. 75.

2. Isto.

3. Z. Kurnatowska, Slowianszczyzna Poludniowa, Wrclaw, 1977, crt. 1.

4. Ιστορια του ελληνικου εθνος, Αθηνα 1971, knj. (324-565).

4a. Istorija Crne Gore, Titograd 1967, grupa autora, str. 317.

5. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969, str. 146.

6. Isto.

7. V. Popović, Kuvrat, Kuver i Asparuh, Starinar 1986, str. 123.

8. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, (VIINJ) Tom I, Beograd 1955, str. 211.

9. Isto, str. 213.

10. V. Malenko, Ranosrednovekovna materijalna kultura vo Ohrid i Ohridsko, str. 269-315, T. 1-XXXI, Skopje 1985.

11. TABULA IMPERI ROMANI, Naissus (Dyrrhachion-Scupi-Serdica-Thessalonike) K-34-SOFIA, Ljubljana.

12. O. Velimirović-Žižić, Epoque prethistorique et protohistorique en Yougoslavie, Beograd 1971, pl. 12, str. 153.

13. VIINJ, Tom I, str. 211.

14. O. Velimirović-Žižić, isto.

15. V. Malenko, isto.

16. M. Ćorović-Ljubinković, Melange, Boško Babić, Prilep 1986, str. 133-137.

17. H. Bulle, Ausgrabungen bei Aphiona auf Korfu, Mitteilungen des Deutschen Archaologischen Instituts (Athenishe abteilung) BAND 59,1934, str. 213-240, ATHEN (Archaologisches Institut).

18. M. Garašanin-J. Kovačević, Pregled materijalne kulture južnih Slovena u ranom srednjem veku, Beograd 1950, str. 31.

19. Na sadašnjem nivou istraživanja čini se da je kultura Komani-Kruje bila paralelna sa Kestheljskom kulturom a jednim svojim delom ušla u Ketlašku kulturu alpskih Slovena. A kasnije će ući krajem IX veka sa većim delom svoga fundusa u kulturu Bijelog brda, koja je tek prava slovenska kultura sa primesama doseljenih mađarskih ugro-finskih elemenata.

20. V. Popović, Villes et Peuplement dans L' Illyricum Protobyzantin, Rome 1984, str. 241.

21. Isto, str. 214.

22. J. Kovačević, Arheološki prilog preciziranju hronologije slovenskog naseljavanja Balkana, Sarajevo 1969, str. 76; prema generalštabnoj karti srpske vojske, sekcija LjEŠ (Skadar), Drač - razmer 1 : 100000.

23. D. Kurti, Gjurme te kultures se hershme shqiptare ne Mat, Iliria I, Tirana 1971,

24. J. Ferluga, Drač... , str. 75.

25. Istorija Crne Gore, J. Kovačević, str. 331.

26. Mošti Sv. Nikole su iz likijskog grada Mire, gde je umro 343. g., prenešene 1087. g. u apulijski grad Bari. (Prema: D. Bogdanović, Likovi svetitelja, Beograd 1972, str. 191-192.

27. V. Popović, Villes... , str. 213.

28. Isto.

29. Isto.

30. VIINJ, Tom I, str. 300.

31. Isto; V. Popović, Albanija u kasnoj antici, Beograd 1988, str. 229, SANU Iliri i Albanci.

32. J. Ferluga, Drač..., str. 73.

33. Isto, str. 75.

34. TABULA IMPERII ROMANI, isto.

35. kara - crn, burun - nos, greben, rt. (prema A. Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1979, str. 394.)

36. TIR, isto; M. Divković, latinsko-hrvatski RJEČNIK, Zagreb 1900, reprint 1987, odrednica "acroceraunia"; Keraunia visoka gora duž epirske obale, sada Kimara (Chimaira) - prema: S. Senc, grčko-hrvatski RJEČNIK, Zagreb 1910, reprint 1988, odrednica "Keraunia" - str. 508.

37. Acro - iznad, više, Keraunia-e, isto.

38. Isto.

39. Isto.

40. VIINJ, Tom I, str. 300.

41. TIR, isto.

42. TIR, isto; G. Ostrogorski, isto, karta "Prvo bugarsko carstvo", broj 3; po svemu sudeći granica je bila na stanici: AD ACROCERAUNIA, iznad na sever od grada CHIMAIRA za vreme bugarske vlasti u IX veku. Dok je u rimsko doba granica između dva Epira bila severno od grada ORIKON (Oreje) nešto severnije od stanice RRADHIMA (Radhima).

43. Isto.

44. F. Dvornik, Byzantine Missions amon The Slavs, New Brunswick New Jersey, 1970, str 35-36.

45. Isto.

46. Isto.

47. Isto.

48. S. Anamali, Keashtjella e Pogradecit, Iliria IX-X, Tirana 1979-1980, str. 230, T. VIII, sl. 5.

49. Prema "Kosturskoj eparhiji" sa spiska episkopija vizantijskog cara Vasilija II, s početka XII veka (prema: S. Novaković, Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka, Glas SKA 76, Beograd 1908. godine.

50. Isto.

51. Isto.

52. Isto.

53. Isto.

54. Isto.