[Projekat Rastko - Skadar] Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji

Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Pavle S. Radusinović

O nekim pitanjima migracije stanovništva i etnokulturnih odnosa na teritoriji Stare Zete, odnosno Sjeverne Albanije i dijela Crne Gore

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Sledstveno srednjovjekovnom etnokulturnom utemeljivanju srpskoga naroda između sadejstava Istoka i Zapada, i na prostoru stare Zete odvijali su se istovjetni procesi. To utemeljivanje bilo je objektivirano razvojem srpskih državnih tvorevina, u kojima su tri glavne komponente tendirale ka njihovom etničkom objedinjavanju i narodnosnom jedinstvu. Te komponente su: jedinstvo jezika, teritorijalno-ekonomska povezanost i razmjena dobara i vjerska pripadnost. Zrelošću feudalnog razvoja, koja se najpotpunije očituje u Dušanovom zakoniku i poveljama vladara i vjerskih organa, ovo doba je svojim moćnim uticajima, znatno transponovanim po uzoru Vizantije, izvršilo najbitniji "raskid" i zaokret u odnosu na starobalkanske etničke recidive i na prethodnu potencijalnu suprematiju stranih uticaja. Otisnuvši se do pučine svjetsko-istorijskih zbivanja, slovensko-srpski brod, sa svojim balkanskim palubama i odrednicama našao se sučeljen sa carstvima Istoka (vizantijskim i potom osmanlijskim) čije su se feudalne i vojno-feudalne aspiracije prirodom svoga društveno-istorijskog bića usmjeravale jedna protivu druge, da bi zatim ona ekspanzivno svježija i jača (osmanlijska) nadvladala, nastavljajući svoje širenje daljim pohodima. Sučelivši se, u prodorima prema Evropi, sa iznutra uzdrmanim srpskim carstvom, Osmanlije su snagom i odlučnošću svoje vojne sile ređale pobjede, kojima su, poslije glavne i sudbonosne na Kosovu, slamale i pokoravale ostale njegove dijelove, te, nakon više od stotinu poslije - kosovskih godina, i samu Zetu. Sav poznati istoriografski okvir tog vremena i svega što je iz njega tada i kasnije proisteklo - uvjerljivo ukazuje na to šta se sve moralo zbiti i promijeniti u životu stanovništva: njegovim nadasve velikim pomjeranjima prema sjeveru, zapadu i jugu i prilagođavanjem novim, nametnutim uslovima samoopstanka. Time su se nužno javljali oni oblici organizovanja koji su, temeljeći se na moćnoj i dubokoj tradiciji i podsticani činiocima morfološke raščlanjenosti brdsko-planinskih područja u ovom dijelu naše zemlje, mogli biti, kao što su bili, najbolji oslonac za otpor i borbu protiv tuđina. Naravno, u odnosu na dotadašnji formacijski razvoj feudalnog društva, bili su to "retrogradni" oblici bratstveničko-plemenske, patrijarhalne civilizacije i kulture, fenomenalno reaktivirane u okolnostima turske invazije. Stopljeni sa primarnim srpskim etnosom, oni su u novonastalim uslovima evoluirali u obnovljenim specifičnim formama crnogorsko-hercegovačkog sadržaja i karaktera i na taj način dalje bogatili srpski etnos.

Kao teritorijalni dio takve globalne etnoistorijske osnove, stara Zeta se u svom pojasu između stare Crne Gore i dijela Brda na jednoj i skadarsko-malesijske oblasti na drugoj strani, djelimično prožimala s albanskim etnosom. To graničenje (juče i danas) i djelimično prožimanje, shodno društveno-istorijskim i prirodnim uslovima, odrazilo se na formiranje poznatih teritorijaliziranih plemenskih organizacija u crnogorsko-brdsko malesijskoj kontaktno-metamorfnoj zoni, tako da su one po mnogim svojim patrijarhalnim odlikama slične, pa i veoma slične. Iz genealoške tradicije tog prožimanja proisteklo je, između ostalog, i ono opšte poznato predanje o petorici braće (Pipu, Vasu, Ozru, Otu i Krasu) kao rodonačelnicima istoimenih plemena (Pipera, Vasojevića, Ozrinića, Hota i Krasnića).

Naselivši u prvoj polovini VII vijeka centralne oblasti Balkana i zasnivajući svoje glavno državno-teritorijalno jezgro na planinsko-dolinskom spletu gornjih tokova Pive, Tare, Drine, gornje Neretve i Zapadne Morave, srpski narod je tokom nekoliko narednih vjekova svoj demografsko-populacioni i ekonomski "prsten ekumene" neprestano širio prema plodnim dolinama i ravnicama istoka, sjevera i juga, da bi najzad u svom najvećem državotvornom usponu od početka XII do kraja XIV vijeka, "više kolonizacijom nego ratom" zagospodario oblastima između Dunava, Save i Jadranskog mora. Takav veliki, a i nagli uspon preobratiće se, zatim u "sudaru oprečnih svjetova" u dramatično i dugovremene lomove srpske carevine. Ona će poslije maričke bitke (1371) ostati bez svih oblasti južno od Šar planine i Skopske Crne Gore, a poslije boja na Kosovu (1389) nastaviće borbu za svoje stare oblasti još gotovo sedam decenija. Znači, gotovo cijeli jedan vijek (do 1459) Srbija će odolijevati turskoj najezdi, što će postati osnova za narodnu tradiciju o moći i junačkom otporu jedne srednjovjekovne države. Među velikim državama koje su na Balkanu stvarane ili su ga djelimično zahvatale (makedonska, rimska, vizantijska), bila je prva koja je imala svoj centralni autohtoni položaj na ovom vjetrometnom poluostrvu. U svojoj istorijskoj pretenziji da se održi i učvrsti, definitivno smjenjujući prethodne, ali i izvjesno stasajući na njihovoj tradiciji, srpska država u tome biva prekraćena kako unutrašnjim razdorima, tako još više turskom najezdom. Prvobitni veliki zamasi, zatim diobe, te silni bojovni otpori i tragični porazi, duboko su unjedrili tradiciju o slavi, veličini, državnom kultu, kosovskom mitu i viteškom i slobodarskom eposu srpskog naroda. Ova tradicija u narednim vjekovima nije iznevjerila "narodno nadanje", jep je činila etnokulturnu suštinu srpskoga naroda. Tačnije rečeno njenu idejno-kulturnu okosnicu činilo je pravoslavlje, koje je u svojoj srpskoj autokefalnosti dobilo rang državnog činioca, pošto se poslije dugih, nerijetko taktičnih kompromisa i cjelishodne tolerancije izborila za svoj opšti duhovni legitimitet. Dušanov zakonik je definitivno kodifikovao njegovu suprematiju nad katoličanstvom i na taj način utemeljio identitet između narodnosnog i vjerskog. Time je srpski etnikon, bitno zasnovan na svojoj slovenskoj tradiciji, postao snažan činilac homogenizacije stanovništva, koja će u uslovima osmanlijske ekspanzije i osvajanja balkanskih zemalja biti jedan od glavnih oslonaca u dugoj sudbonosnoj borbi za zavojevačem. Pri tome treba naglasiti da "nije Srpska crkva očuvala srpski narod u tursko doba, nego je srpski narod iskoristio Srpsku crkvu kao autonomnu crkveno-političku ustanovu posle obnavljanja Pećne patrijaršije 1557. u svojoj borbi za odbranu narodne individualnosti, vjerskog uvjerenja i kulturne osobenosti u okviru jedne islamske države, kakva je bila Turska..." I... "kao što je državna ideja Turskog Carstva imala svoju vjersku islamsku boju, tako je ideja obnove stare države kod Srba dobila svoju pravoslavnu boju".^[1]

U svjetlosti ovih opštih konstatacija pogledajmo sada neke konkretno prilike iz domena koji razmatramo. Prije svega, pokušajmo da bliže sagledamo etnički sastav srednjovjekovnog stanovništva ove oblasti. Kao što je poznato, neki istraživači tendenciozno ističu da su Vlasi izvršili nekakav veliki uticaj na stvaranje nekog posebnog etnosa u Duklji odnosno Zeti. Pri tome, često pojmovno, etnički miješaju Vlahe (starobalkanske skupine), zatečene od Slovena sa slaveniziranim vlastima, koji su taj naziv od starih Vlaha, kao stočari, zadržali samo u profesionalnom smislu, pa se zato pišu početnim malim slovom, jep nijesu nikakva etnička skupina. Kao stočari, prvi su za doba Nemanjića, a možda i prije, imali od države izvjesnu priznatu organizaciju, pa i određena prava, koja su docnije i Turci uvažavali, iz čega je nastao pojam o takozvanom "vlaškom pravu". Dušanovim zakonikom (čl. 77) Vlasi su, usljed višednevnog putovanja sa zimskih na ljetnje ispaše, i obrnuto, morali na nekim terenima da "prestoje", što su kao globu za povredu zemljišne granice plaćali posebnom taksom, zvanom "potka", koja je iznosila 100 perpera, tj. dva puta više nego što je iznosila kazna koju su u istom slučaju morali plaćati ratari.^[2] Isto tako (čl. 88) bilo je zabranjeno da "Vlah ili Arbanas prestoji" u selu u kome je prije njega neko prenoćio itd. Za naše razmatranje, međutim, potrebno je navesti bar neku činjenicu o tome koliko su ti stari Vlasi u srednjem vijeku bili zastupljeni u etničkom sastavu stanovništva ove oblasti. To se izvjesno može vidjeti iz dva dokumenta druge polovine XIII vijeka. Tako se u povelji kraljice Jelene, supruge kralja Uroša I, manastiru sv. Nikole na Vranjini o poklonu sela Krnice, uljanika u Kruševici i 100 perpera od trga sv. Srđa na Bojani, baca prokletstvo na svakog vlastelina, velikog ili malog, koji to ne bi poštovao. U povelji stoji: "ili je Srbin, ili Latinin, ili Arbanas ili Vlah".^[3] Pretpostavlja se da je povelja napisana oko 1280. godine. Slično je napisano i u povelji kralja Stefana Uroša kojom istom manastiru, oko 1296. godine prilaže selo Orahovo. U njoj se kaže: "A ot vlastel velikih i malih kto se obrete i čto ljubo ispakosti domu svetoga Nikole ili u seleh ili u ljudeh ili od mednik sel teh ili u čemu inome ili Srbin, ili Latinin, ili Arbanas ili Vlah da primi gnjev i nakazanije od kraljevstva i da plati kraljevstvu T.(300) perper.^[4] Iz ovih tekstova se vidi da su Srbi, Latini, Arbanasi i Vlasi u ondašnjoj Zeti navođeni kao određene etničke grupe, a isti, i dva puta ponovljeni redosljed ove konstatacije, garantuje njenu sigurnost. Iz nje neosporno slijedi zaključak da su Srbi bili najmnogobrojniji, zatim Latini, iza njih Arbanasi i tek na kraju Vlasi. Pošto ni broj Latina ni Arbanasa nije mogao biti velik, Vlasi su, znači bili najmalobrojniji.

S druge strane, mora se uočiti da se u srpskim srednjovjekovnim poveljama i spomenicima ne pominju Dukljani kao neka posebna etnička grupacija, za koje inače neki ispitivači neargumentovano tvrde da predstavljaju mješavinu doseljenih Slovena, ali navodno ne i Srba, i balkanskih romansko-ilirskih starosjedilaca. A oni bi, da ih je kao takvih bilo, nesumnjivo bili spomenuti, kao što su spomenute navedene grupacije. Ako su ih sačinjavali Latini ili i Latini i Vlasi zajedno, onda zaista ne nalazimo razloge da se njihovo ime izgubi ili zamijeni tuđim. Uzmemo li da su stari Srbi Zećani svoje još starije prethodnike ili, zarana, savremenike nazivali Dukljanima, onda taj naziv sadrži geografske, a ne etničke odrednice. Jer naseljavanjem ovih krajeva sami Srbi su, kako je to već prvenstveno preko vizantijskih izvora istorijski utvrđeno, najprije morali biti u geografskom smislu određeni kao Dukljani, a kasnije kao Zećani, dok je romanski i manje ili više romanizovani ilirski živalj, u etničkom smislu jedino mogao biti nazvan tako kako je nazivan - Latini, Arbanasi i Vlasi. Prvi naziv se, svakako, odnosio na romanski živalj, više zastupljen u primorskim gradovima, koji se držao katoličke tradicije, nastavljajući je i u nemanjićkom periodu, a druga dva na starobalkanske planinsko-stočarske zajednice, vjerovatno, u ranom srednjem vijeku, bar djelimično katolicizirane. No, uz namjeru da ovim navodima ukažemo na udio Vlaha u etničkom sastavu stanovništva, odnosno plemena u ovoj oblasti, napominjemo da ni njih ne moramo smatrati homogenom etničkom grupom, kao uostalom, ni sve tadašnje Arbanase. Otvoreno je pitanje, na koje se najvjerovatnije neće moći dati sasvim pouzdan odgovor, u kojoj mjeri su još do tada (više od šest decenija poslije sticanja autokefalnosti srpske pravoslavne crkve) i jedni, pa i drugi, najprije slovenizirani, a potom i vjerski "srbizirani". Drugim riječima, nemamo dovoljno razloga za tvrdnju da su, naročito prvi, posebno imenovani samo po etničkoj a ne profesionalnoj osnovi, tj. koliko su bili Vlasi ili vlasi. Utoliko prije što je njihovo ime u etničkom smislu nešto kasnije potpuno nestalo, uključivši u istom smislu sva ona druga pomenuta imena njihovih skupina. U spomen na njih ostala je samo prilična onomastička građa, koja se u novije vrijeme više proučava".^[5]

Velika pokretljivost stanovništva u srpskim zemljama izazvana turskom invazijom prouzrokovala je krupne etničke i demografske promjene u odnosnim i drugim oblastima. Njome je staro srpsko zetsko i drugo malobrojno stanovništvo zahvaćeno procesom pojačane etničke, etnobiološke, etnopsihološke obnove i antropološke homogenizacije. Iz obimnog istraženog materijala, posebno onog sa etnografskim karakterom, koji potvrđuju istorijski podaci mletačke i turske provenijencije, je, jasno kojim su se glavnim pravcima migracije stanovništva odvijale. Odmah se može reći da je za ovu oblast glavna i najmoćnija pretkosovska i postkosovska struja, najshodnije usmjerena istorijskim zbivanjima i prirodnim činiocima, dolazila iz istočnog pravca, tj. od Albanije, pogotovu njenog sjevernog dijela i napose skadarske oblasti.^[6]Između drugih dokaza koji to potvrđuju navedimo za sada samo dva: Skadarski zemljišnik iz 1416. godine jasno ukazuje da je u to vrijeme dio stanovništva iz Prizrenskog kraja prešao u oblast Skadra i Podgorice, a turski defter iz 1497. pruža podatke iz kojih se vidi da je teritorija Klimenata, Hota i Kuča bila preplavljena srpskim katunima rodovima (Miholjani, Pobrežani, Brežani, Ljubicite, Pavlovići, Petrovići, Lješevići itd.).^[7] Ujedno iz tog međuvremena dodajmo veoma značajnu potvrdu o tome ko je bio u etničkoj suprematiji u ovoj oblasti. Naime, prilikom sklapanja ugovora između Stefana Crnojevića i mletačkog načelnika u Skadru Bolanija (6. IX 1455) na Vranjini, između drugih uslova, predstavnici plemena, odnosno katuna Zete postavili su uslov, "da nijedan sveštenik, episkop ili arhiepiskop katolički ne može biti nad njihovim crkvama, nego sveštenici i crkvene starješine imaju biti isključivo pravoslavne vjere". Zećani su zahtijevali da njihove crkve "ne budu pod latinskim arhiepiskopom iz Krajine, već se mora postaviti mitropolit slovenske vjere, jer se onaj mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom Zete i on postavlja naše sveštenike, bez kojih mi ne možemo biti".^[8]

Skadarskom zemljišniku iz 1416. godine, u smislu traganja za dokazima o slovenskom, odnosno srpskom stanovništvu u skadarskoj oblasti, znatnu pažnju posvetio je V. Makušev. Njegovo ispitivanje pokazuje da je tada u 114 sela skadarskog okruga razmješten ih poviše i poniže Skadra, sa 1.237 kuća (447 u gornjim, a 790 u donjim selima) bilo 387 slovenskih kuća, i to 246 u gornjim i 141 u donjim selima. Tako su, kaže on, "u skadarskom okrugu Sloveni sačinjavali gotovo treći dio stanovništva, ali tako što su više Skadra sačinjavali više od polovine, a niže njega samo oko jedne petine ukupnog stanovništva". Prema Makuševu, slovenska naselja su bila: Calidrion, Copenicho, Podegora, Liusta, Hagneva, Bodissa, Saol, Pesugia, Logoa, Bardi, Crvetio, Cusinaci, Monte del oro, de Angrea Shiavo, a albanska: Tussi, Vaiussi, Schreli, Castrati, Marseni, Gostoli, Cuchierchiani, Sigeci, Trompsi, Renisse, Valmi. Daici, Samarisi, Reci i dr, dok je u ostalim stanovništvo bilo pomiješano. Nailazimo na naselja s albanskim nazivima naseljenim slovenskim stanovništvom (npr. Caldinon) i naselja sa slovenskim nazivima, naseljenim albanskim življem (Sacholi, Darci, Reci i dr.). Najveća slovenska naselja bila su Copenishoca 87 i Caldiron sa 50 kuća, a najveće albansko naselje bilo je Trompsi sa 67 kuća, među kojima 12 slovenskih. Bilo je sela nastanjenih jednim rodom kao Tussi, Castrati, Govenimiri i dr.^[9] U njima su glavari bili najstariji u rodu. Mjesni nazivi, kaže dalje Makušev, ukazuju na pojavu da je albanski živalj istiskivao slovenski. Tako je, na primjer, vidno da je naselje Tussi prije bilo naseljeno Slovenima; zemljišta u njegovom sastavu nosila su nazive: Lugi, Gradeza, Stoici, Vira, Shamenica, Sochiovina. Uopšte se može reći, sudeći po mjesnim nazivima, kaže on, da je slovensko stanovništvo u skadarskom okrugu od početka XV vijeka bilo mnogo gušće naseljeno nego u vrijeme koje je slijedilo. Manji dijelovi tog stanovništva koje se u tim naseljima zadržavalo, postepeno se albanizirajući, gubili su narodnost. U istom smislu i Jastrebov napominje da su Albanci živjeli u "kolonijama", ali da nijesu predstavljali sjedinjenu masu, kao sada, pošto su Sloveni pod pritiskom poarnaućeni. "Slovensko stanovništvo postajalo je rjeđe još u vrijeme mletačke vladavine, i to još zato što su se mnogi iselili u Srbiju i Crnu Goru".^[10] Napomenimo da je tamošnje naselje Cucci (Kuci) imalo 8 kuća, od kojih 3 slovenske, dok je naselje Chacharichi (Kakarići), sa čijim je istoimenim rodom povezan i naziv Kakaricke gore (na sjevernom obodu Zetske ravnice) imalo 11 samo albanskih kuća.^[11]

U istom zemljišniku valja posebno zapaziti da u selima skadarske oblasti pod mletačkom vlašću (ne u Zeti) ima mnogo naseljenika "čija imena pokazuju vezu sa imenima teritorijalnih zajednica u Zeti, a neka ujedno vezu s imenima u katunu Arbanasa iz 1330. godine (Kuči, Tuzi, Bušati, Bitidosi i Mataguži) pa su upisana i dva sela pod imenom Tuzi i Kuči".^[12] Ovdje je riječ o rasipanju katuna prema ravnici oko Skadarskog jezera i ka moru do Medove u prvoj polovini XV vijeka, što je još ranije konstatovao Jireček.^[13] Riječ je, zapravo, o katunu Arbanasa u selu Kuševu, smještenom na graničnoj međi sa Kupelnikom, odnosno na granici Zete. Njegov starješina bio je Lješ Tuz, iz čijeg roda potiču Tuzi. Tu se nalazio i Petar Kuč, starješina roda od kojeg su postali Kuči. Odatle potiču i Bušati, Lazorci, Bitidosi i neka druga bratstva i plemena koja su se i kasnije u toj oblasti nalazila, kao što se neka i sada nalaze. Kuči su bili u oblasti Bolze (Bolsa), gdje se i danas nalazi naselje Kuć, kao što južno od Skadra postoji selo Kuči i južnije od njega u Zadrimi mjesto Bušati. Iz katuna Lješa Tuza umnožili su se, svakako, jači rodovi, u nove katune, koji se na potezu jugozapad-sjeveroistok ovako ređaju: Mataguži, Tuzi i Bušati.^[14] B. Đurđev smatra da je katun Lješa Tuza svoja zimska staništa imao južnije od ljetnih staništa, tj. "u oblasti donjeg toka rijeke Proni Sat i sliva rječice Benuši, a valjda, i na obalama Jezera još južnije". Pošto su se javili uslovi, najprije su se "odvojili rodovi u katune, a razgraničili su se i u zimskim naseljima", tako da su kasnije "sjeverno nastale zajednice koje su spomenute u ugovoru od 1455. godine teritorijalizacijom odvojenih katuna na ljetnjim staništima, a dijelovi katuna koji su ostali na zimskim staništima teritorijalizirali su se u selu".^[15] Ovu pojavu Đurđev osnovano vidi kao posljedicu procesa umnožavanja stanovništva na jednoj i "opadanja i propadanja dotadašnjih župskih organizacija u tim krajevima usljed velike krize feudalnog uređenja, kakva je bila drugom polovinom XV vijeka, na drugoj strani. Tako su se, dakle, u ovim krajevima, u određenoj sukcesivnoj "teritorijalnoj stratifikaciji", u kojoj su se dijelovi katuna ili, pak, čitavi katuni naseljavali na svojim staništima i udaljenim mjestima, pretvarajući ih u stalna naselja, stvarala sela.^[16] Međutim, pri ovoj konstataciji treba naglasiti da, kao što se "ni za sjeverno-albanska plemena strogo naučno ne može dokazati da potiču od jednog zajedničkog pretka, što je praktično nemoguće, isto tako se ni za crnogorsko plemensko društvo ne može tvrditi da je odmetnuto čedo Albanije".^[17] Primjera radi, navedimo Drekaloviće, koji su se u Kučima, kao što je poznato, razvili u veoma istaknuti srpski rod. Njihov rodonačelnik je Drekale, odnosno njegov sin Lape. Lale Drekalov se pominje kao učesnik na dva sastanka srpskih glavara, koji su pripremali akciju za ustanak protiv Turaka. Riječ je o akciji koju je pokrenuo patrijarh Jovan. Prvi sastanak je održan u manastiru Morači 1608. a drugi u Kučima 1613. godine.^[18] Neke pretpostavke da bi Drekale mogao biti sin Jovana Đurđeva Kastriota, da je on albanskog porijekla, nemaju realnu osnovu. Iz same činjenice da je Lale Drekalov bio na pomenutim sastancima, lako je zaključiti da njegov otac Drekale nije mogao biti rođen 145 godina prije toga. Otuda je poslije dugih razlaganja ovog pitanja, Erdeljanović jedino mogao konstatovati da se "zaista ne može vjerovati da je Drekale bio neposredan potomak Đurđa Kastriota, ali se može dopustiti da je bio iz neke od vlastelinskih porodica blisko srodnih sa Đurđom Kastriotom, bilo po muškoj bilo po ženskoj liniji".^[19]

Što se tiče istočnih prigraničnih područja, odnosnog dijela Crne Gore prema Albaniji, mada ona u nas još nijesu detaljno istražena, moguće je, makar i uopšteno, u odnosnom smislu ukratko reći sljedeće. Kao što se zna, sjeverna Albanija i Stara Srbija su u ranijoj prošlosti često bile čvrsto povezane. Dobar dio sjeverne Albanije, koja se pruža do Škumbe, u ranom srednjem vijeku ulazio je u sastav Zete sa sjedištem u Skadru. Stare pretenzije Zete bile su da se iz visokog planinskog zaleđa proširi prema plodnim ravnim i dolinskim oblastima cjeverne Albanije. Širenjem nemanjićke države (XII-XIV vijeka) prema jugu, Srbi su zauzeli i Albaniju. Tada, kao i u vrijeme zetskih gospodara Balšića, sjevernu Albaniju naseljavali su doseljenici iz Srbije i Zete, pojačavajući na taj način ranije naseljeno slovensko stanovništvo, pretežno locirano u ravnicama, za razliku od albanskog koje se više držalo planinskih krajeva. Sredinom XIV vijeka iako su Latini mahom živjeli u gradovima, ipak su "u cijeloj zemlji Sloveni (Srbi) gospodari bili".^[20] Jaki prodori Turaka drugom polovinom toga vijeka prouzrokovali su krupne i relativno nagle promjene. U novonastalom teškom stanju za pravoslavni živalj, plemenski podvojeni i sa još nedovoljno razvijenom nacionalnom sviješću, Albanci se znatno priklanjaju turskoj vlasti i, postajući njeni pomoćnici, još više otežavaju položaj Srba. Među islamiziranima se naročito ističu predstavnici njihovih velikaških porodica (Arijaniti, Zenavisi, Dukađini i dr.), koji su ubrzo dobili ugledne položaje u turskoj službi i bili joj veoma odani. Privilegovani kao muslimani i populaciono ekspanzivni, pojačano su se širili, tako da je srpska živalj i pred Turcima i pred Albancima morao da se odupire ili izmiče ili da se u takvim okolnostima prisilno islamizira. Ovo utoliko prije što je u Skadru "sultan dozvolio stanovništvu da se iseli, pa je onda doveo u njega novi živalj, tako da između mletačkog Skadra prije 1478. i ovog pod turskom vlašću nije bilo mnogo kontinuiteta i veze".^[21] Islamiziranjem i znatno manje katoliciziranjem, te sve većom upotrebom albanskog jezika, srpski živalj se postepeno pretapao u autohtonu albansku narodnosnu masu i na taj način etnički jenjavao i brojno se smanjivao. Taj proces se naročito pojačao poslije turskog poraza pod Bečom i velikih seoba Srba za vrijeme patrijarha Arsenija III Čarnojevića (1690) i Arsenija IV (1737) kada usljed oslobodilačkog buđenja hrišćana, za pravoslavno stanovništvo nastaje teško stanje. Tome je uveliko doprinijela velika pokretljivost Albanaca, kako prema unutrašnjim, tako i prema vanjskim krajevima i oblastima, posebno prema Kosovu i Metohiji.

Njenu osnovu činilo je njihovo tradicionalno nomadsko i polunomadsko stočarstvo. Međutim, činjenica je da se srednjovjekovno srpsko stanovništvo u manjim ili većim oazama dugo održavalo, ponegdje i do prvih decenija XIX vijeka. Tako se, recimo, uz Škumbu i u oblasti Mokre nalazi poveća oaza albaniziranih Slovena, koji su, bar do nedavno, znali za svoje slovensko porijeklo. U oblasti Golog brda, na lijevoj obali Drima, slovensko stanovništvo je prvi zapazio francuski konsul Ležan krajem XIX vijeka i označio ga da je srpsko. Cvijetić smatra da je to srpska oblast, čije stanovništvo pamti svoje srpsko porijeklo, govori srpski, održava srpske običaje i dobrim dijelom ima srpska prezimena, iako je tu i znatan dio Pomaka, islamiziranih prvom polovinom XIX vijeka. U području od Debra do Piškopeje pretežno je naseljeno albansko stanovništvo, "ali više sela ima slovenskih manjina".^[22] U srednjovjekovnom Pilotu (Gornjem i Donjem), koji je, prema Cvijiću, zahvatao prostor oko Drima, pomeđu Skadra na zapadu i Đakovice i Prizrena na istoku, i koji je odavno pretežno albanska oblast, bilo je srpsko-albansko stanovništvo. Srbi su mahom bili naseljeni u ravnici, a osobito u Zadrimi i Zabojani, a Albanci poglavito u planinama. Izvjesni ostaci tog srpskog stanovništva održali su se do sredine XIX vijeka. Srba i Crnogoraca bilo je u selu Suklji, na Bojani, ali su najvećim dijelom islamizirani. I Srbi i Crnogorci, sve do novijeg vremena najbolje su se održali u okolini Skadra, osobito na području Vrake u čiji sastav ulazi niz naselja: Novi i Stari Borič, Kule, Raš, Omara, Grilj, Turajlija, Kotrobudan i Begove kuće. Uoči prvog svjetskog rata Vraka je, prema podacima F. Protića, imala 140 domova i sačinjavala jednu parohiju. "Vračani su vrlo junačni ljudi, koji su zadržali bez malo sve stare srpske običaje, a govore onako kao što se u Zeti govori".^[23] I u selima Kamenici (18 kuća) i Derignjatu (15 kuća) koja su tada pripadala skadarskoj parohiji, živio je srpski živalj, kaže Protić.^[24]

Osim ovih i drugih činjenica koje govore o životu nekadašnjeg srpskog i crnogorskog življa u Skadru, njegovoj okolini i drugdje poznato je da o njegovom starom prisustvu i razvoju govore i mnogi ostaci materijalne kulture, posebno sakralne o kojima će ovdje govoriti drugi referenti.

No, sve ovo pripada onom minulom korpusu fakata koji bar unekoliko pokazuje kakvi su se procesi i odnosi u složenom, dugotrajnom sticaju prilika u istorijskoj prošlosti, prije svega uz predominaciju stranih gospodara, svojom neumitnošću odvijali i stvarali između susjednih, sudbinski povezanih naroda - Srba, Crnogoraca i Albanaca. I upravo iz domena te povezanosti treba naglasiti i naglašavati one u prvom redu tradicionalne komponente, koje zadiru u našu posebnu, ali i zajedničku narodnu evoluciju. Sa stanovišta našeg razmatranja, u tom smislu veoma su značajna i kao takva bi se i ubuduće morala pamtiti mnoga narodna predanja o starom porijeklu i prožetosti naših naroda u onim krajevima koji su zahvatani pokretljivošću stanovništva i sa jedne i sa druge strane. Naime, iz predanja o mješovitom porijeklu stanovništva sjeverne Albanije, prema kazivanju i jednih i drugih, osobito je značajno ono koje se odnosi na pet brata: Vasa, Pipa, Ozra, Krasa i Ota, od kojih su kao rodonačelnika potekla i razvila se plemena - Vasojevići, Piperi i Ozrinići i albanska Krasnići i Hoti. Razne varijante ovoga predanja iznijeli su domaći i strani istraživači. O tome su pored ostalih raspravljali Jireček i Rovinski.^[25] Drugo predanje kazuje da Kuči, Kastrati i Šaljani potiču od tri brata - Grče, Krsta i Šaka. Vojvoda Marko Miljanov navodi da su Kastrati, Šalje i Beriše u krvnom srodstvu.^[26] Treće predanje govori da su Gašani i Bjelopavlići od dva brata - Gavrila (Gaša) i Bijelog Pavla, čiji je otac Leka poginuo na Kosovu.^[27]Miriditi pak smatraju da su rod sa Gašanima i da im je predak bio Sloven.^[28] Smatra se da je iz Klimenata u doba Ivana Crnojevića doseljen i predak nekih ceklinskih bratstava. Grude, Hoti, Kastrati, Klimenti i Škrelje koji naseljavaju Malesiju, kazuju predanja da su se njihovi preci, izuzev jednog dijela Gruda, doselili iz crnogorskih Brda, Bosne i Hercegovine. Uglavnom, prema svojoj tradiciji smatraju da njihovi plemenski preci nijesu bili u bližem srodstvu; svako pleme ovdje ukazuje ne na isto, nego na drugo porijeklo, tako da se, kaže Jovićević, ne može dokazati da su preci malisorskih plemena međusobno srodni".^[29] "Hoti se, nastavlja Jovićević, dovode u vezu i sa Vasojevićima, Kastrati sa Kučima, Klimenti sa Piperima i Kučima i Škrelje sa Bošnjacima... Predak većeg dijela Gruda je iz Sume, iskraj Skadra".^[30] U Klimentima se osnivanje plemena vezuje za jednog pretka pravoslavne vjere, doseljenog iz Morače i oženjenog iz Kuča. Po sinu Klimentu, čiji su potomci osnovali dva sela, pleme je dobilo ime^[31] Mještani Hota, Kastrata i Gruda čija predanja "sežu u veliku davninu", kazivali su Jovićeviću da je tu prije živio "stari narod - Kavuri", podrazumijevajući da su oni bili pravoslavne vjere... Pri tome, oni spominju Tihomire, Bošnjane i Mataguže.^[32] Na osnovu arhivskih nalaza u Kotoru, Kovijanić kaže da bi se moglo zaključiti da je Ozro, rodonačelnik Ozrinića živio krajem XIII i početnom XIV vijeka. "To važi, kaže on, i za rodonačelnike Pipera, Vasojevića i Hota, ukoliko je tačno narodno predanje da su rodonačelnici tih plemena bili braća."^[33]

Sva ova predanja služila su kao jedna od osnova za rođačke i prijateljske odnose. Tako su se Kuči svojili sa Berišima, Kastratima i Šaljanima, Bjelopavlići sa Gašanima, Vasojevići sa Krasnićima, Hotima i Bonkećima (Zatrijepčani), Ceklinjani sa Klimentima. Za doba vojvode Miljana Vukova, Vasojevići su sa srodnim albanskim plemenima, naročito sa Krasnićima održavali pojačane veze. U borbi sa Turcima, Vasojevići su računali i na "prevjerenu braću" oko Đakovice. To tradicionalno "jednoplemensko srodstvo po starini" između Krasnićija i Vasojevića održavalo se sve do nedavnih dana, itd.

Relativno veliko etničko, osobito etno-biološko i etno-psihičko, pa samim tim i karakterološko - mentalno miješanje sjeverno-albanskih i nekih crnogorskih plemena i krajeva (u Malesiji, Krajini i ulcinjsko-barskom području) vidno se manifestuje u sferi narodnih običaja i narodnosne tolerancije. U sasvim drugo pitanje, međutim, ulaze oni momenti minule povremene netrpeljivosti, koja se javljala kao posledica stranih uticaja, sračunatih na podvajanje i nesporazume radi vlastitih pretenzija i interesa. Sva dosadašnja, iako, rekli bismo još nedovoljna ispitivanja odnosnih prigraničnih krajeva ukazuju da sve metamorfoze, inače imanentne kontaktnim etničkim zonama, u osnovi garantuju trajno i prisno međusobno razumijevanje i prijateljstvo. Ovime, zapravo, ne udaljavajući se od naše teme, želimo reći, da se pored ostalog i u mnogim društvenim i vjerskim običajima Albanaca u sjevernoj Albaniji i Crnogoraca nailazi na upadljivu sličnost, pa i podudarnost. U toj sličnosti, pa i podudarnosti srijeću se tragovi starobalkanskih kulturnih među uticaja. Oni se vidno ispoljavaju u etničkoj simbiozi pagansko-slovenskih i staro-balkanskih oblika života i, dakako, kasnijih albansko-crnogorskih etnokulturnih odnosa; a ona, po svim svojim odrednicama čini najbitniji dio naše dojučerašnje (u ponečemu i današnje) patrijarhalne civilizacije i kulture. Primjera radi, zadržaćemo se samo na jednom njenom segmentu, jep su o njoj na jedan ili drugi način pisali A. Jovanović, M. Miljanov i neki etnolozi. Ona se, naime, vidno ogleda u krsnoj slavi, dakle prazniku koji se u našem narodu najmasovnije slavio. I katolici i pravoslavni sjeverne Albanije, kao i Crnogorci slave uglavnom iste slave. Dobar dio crnogorskih bratstava, čiji su preci doseljeni iz sjeverne Albanije slave sv. Nikolu (Nikoljdan). Plemena Malesije, da bi se mogla posjećivati, umjesto stare zajedničke slave, zimskog sv. Nikole, kasnije su uzela druge, ali ne napuštajući prvu, već i za nju vršeći određene pripreme i izvjesno je obilježavajući. Naravno, tako je bilo donedavno, a u novije vrijeme sve manje i manje. Doda li se tome, recimo, i bogata faktografija iz domena običajno-pravne regulative i uspostavljenih rodbinskih veza, čak nezavisno od svake vjerske pripadnosti, o čemu se i do sada prilično pisalo, tada se visoki stepen te i takve, u osnovi patrijarhalne simbioze još potpunije vidi.^[34]

Iako svojevrsna, u istom smislu su od ne manjeg značaja onomastička i jezičko-govorna ispitivanja koja su u poslednje vrijeme učestala. Ona nam u sklopu ostalih ispitivanja pojedinih krajeva bitno pomažu da u njima ustanovimo pojedine narodnosne slojeve i stepen njihovih uticaja na formiranje raznovrsnih naziva u prostoru, na evoluciju antroponimije i pojedinih jezičko-govornih oblika. Tako se iz ispitivanja M. Pešikana najpotpunije vidi kada se i kako u odnosnim promatranim krajevima stvarao i mijenjao toponomastički i antroponomastički potencijal, pokazujući da je "naselja sa izrazito raznorodnim stanovništvom bilo u skadarskom kraju dosta."^[35] No, kano se na osnov etno-jezičkih karakteristika istočno-zetskih imena XV vijeka "za skadarsku oblast generalno može reći da je u njoj preovlađivala albanska onomastika, nalazimo dosta potvrda i za onomastiku slovenskog porijekla... Konkretno analize po naseljima i užim predjelima, otkrivaju jednu značajnu dijasporu ili oazu u kojoj dominiraju imena starosrpskog tipa... može se zaključiti da se tokom toga vijeka naglo mijenjalo etnojezičko stanje u selima istočno od Skadarskog jezera, koja smo na početku vijeka mogli identifikovati kao srpska".^[36]

Napomene

1. V. Čubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX vijeka, Beograd 1958, s.

2. T. Taranovski, Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi, s. 71.

3. Glasnik srpskog učenog društva, knj. XVII, Beograd, 1879, s. 223. Vidi: B. Šekularac, Vranjinske povelje XIII-XV vijek, Titograd 1984, s. 39-43.

4. Isti Glasnik, s. 226; B. Šekularac, Isto, s. 49-53.

5. "Imena Srbin i Vlah mijenjaju međusobni odnos i u tursko doba: s jedne strane, u spornom naročito muslimanskom izražavanju dolazi do generalizacije imena Vlah i njegove primjene na sve pravoslavne, a s druge strane ono se gasi kao samonaziv i dolazi do potpunog stapanja sredine nekadašnje vlaške i srpske tradicije. Sem toga razvile su se i raznoliko lokalne primjene vlaškog imena". (M. Pešikan, Zetsko-humsko-raška imena u početku turskoga doba, SANU, Odjeljenje jezika i književnosti, Odbor za onomastiku, Onomatološki prilozi, knj. 3, Beograd 1982, s. 34.)

6. "Prvi podstrek migracije bili su turska invazija i turska vladavina, i ova je docnije često bila povod iseljavanju, kaže Cvijić. Ali su migracije u stvari izazvane mnogostrukim uzrocima, koji se mahom prepliću. Ima jedna grupa seoba, čiji su uzroci najprostiji, i to su one velike seobe koje su mahom zabeležene u istorijskim izvorima. Izazvane su istorijskim događajima, kao što su: najezda Turaka, njihovi ratovi, bune protiv Turaka, austro-turski ratovi za oslobođenje itd. Uzroci ostalih metanastazičkih pokreta su komplikovaniji, i kombinuju se psihološki ili moralni uzroci sa ekonomskim, koji u mnogo slučajeva prevladaju. Te se dvije grupe uzroka ne mogu oštro odvojiti. Da bi se to moglo postići, mogao bi se ispitivati svaki metanastazički slučaj". (J. Cvijić, Seobe i etnički procesi u našem narodu, Cvijićeva knjiga, Beograd 1927, s. 29).

7. M. Šuflaj, Srbi i Arbanasi, Beograd 1925, s. 61; B. Đurđev, Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena, Naučno društvo HP BiH, Radovi II, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, knj. I, Sarajevo 1954, s. 173-4. "Distrikt varoši Skadra bio je veliki. Sezao je do Jadranske obale, u rijeku Bojanu i Drim, preko Svetoga Srđa do Viljeg Polja (Uilipola) kraj Medue, a na sjever do sela Tuzi kraj Podgorice, obuhvatajući znatan dio Donjeg Pilota. Prema tada posvuda uobičajenoj podjeli svake veće provincije u gornju i donju, taj se gradski okrug dijelio na "soto Scautari i snora Scuari" u spomenutom katastihu, niže i više Skadra u srpskim poveljama. Godine 1416. imao je 114 sela, 38 u gornjem, 76 u donjem kraju, sa 1237 kuća. Taj se je okrug nalazio u stalnom i izravnom dodiru s jezgrom srpskoga naroda, koje se je tek u kasno tursko doba pomaklo prema sjeveru. U njegovom susjedstvu, a djelimično i na njegovoj teritoriji, stala su se razvijati baš tada malisorska i miriditska plemena koja čine nukleus arbanskog naroda" (M. Šuflaj, O važnosti Skadarskog katastra iz godine 1416, Glasnik geografskog društva, sv. 12, Beograd 1926, s. 123, 124).

8. R. Kovijanić, O zetskom mitropolitu u Prečistoj krajinskoj, Glasnik cetinjskih muzeja, br. 1, Cetinje 1968, s. 92., et veolemo de quele non ooder esser arcivascovo latin in Craina, noma desse messo bitropoliti de la fede schiava, perchie quelo bitropoliti de Craina el se shaima bitropoliti de Henta et lui mete in nostri zagi et preti, e senzacelononpodemoesser". (C. Ljubić, Listine, knj. H, Zagreb 1891, s. 67,68; P. Kovijanić, O zetskom mitropolitu u Prečistoj krajinskoj, s. 92).

9. Prema Šuflaju, pastirsko pleme (a prema Makuševu naselje) Tuzi, koje je zahvatalo područje do rječice Rioli na istočnoj obali, pa sve do zimovišta na Viri na zapadnoj obali Skadarskog jezera imalo je 1416. godine 150 kuća i 500 ratnika. Na području tog plemena nalazi se i selo Kamenice, čije je stanovništvo, kaže Šuflaj, bilo vrlo šareno; polovica sastojala se od pridošlica iz sela Momuše kraj Prizrena. (Povijest sjevernih Arbanasa, s. 228; V. Makušev, Istoričeskia raziskanija o Slavjenah v Albaniji v srednie veka, Varšava 1871, s. 127).

10. I. Jastrebov, Stara Srbija i Albanija, SKA, Spomenik XLI, drugi razred 36, Beograd 1904, s. 163.

11. V. Makušev, isto, s. 148-153.

12. B. Đurđev, Postanak i razvitak brdskih crnogorskih i hercegovačkih plemena, s. 99. "Selo Tuzi u tom popisu nije identično sa Tuzima u Zeti koji su popisani u ugovoru iz 1455. i čiji potomci danas stanuju kod Titograda. Po svjedočanstvu deftera iz 1497. u Zeti su bili Gornji Tuzi, a Donji Tuzi su stanovali južno od Hota. (B. Đurđev, isto, s. 18, 29).

13. Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, s. 48, 49.

14. Otuda, prema Šuflaju, "jaku natruhu arbanske krvi pokazuju imena nekih starih zetskih bratstava kao Mataguži kod Podgorice (1335)..." (M. Šuflaj, Povijest sjevernih Arbanasa, s. 227).

15. B. Đurđev, isto, s. 5, 99, 100.

16. B. Đurđev, Isto, s. 105. Iz odredbi u defteru Skenderbega Crnojevića o plaćanju poreza za zimovanje stone na obalama Skadarskog jezera krajem XV i u prvim decenijama XVI vijeka, vidi se da su katuni dolazili iz daleka. (B. Đurđev, Defteri za Crnogorski Sandžak iz vremena Skenderbega Crnojevića, Prilozi za orijentalnu filologiju ... II, Sarajevo 1951, s. 13, 16).

17. Istorija Crne Gore 3/1, Titograd 1975, s. 477,478; M. Šuflaj, Srbi i Arbanasi, Beograd 1925. s. 52; isti, Povijest sjevernih Arbanasa, s. 57, 227. Dosljedno svojoj uopštenoj i znatno apstraktnoj shemi, M. Šuflaj između ostalog kaže: "God. 1278. spominju se arbanaški čopori na riječici Cemvi ili (arb.) Zemu, pritoku Morače. Listina za manastir Dečane (1330) nabraja između Lima i Bijelog Drima brojne katune arbanaške i vlaške, a diploma cara Dušana (1348) za manastir prizrenski devet arbanaških katuna sjeverno Prizrena. Prepolovljene su dnevne župe slovenske, što ih na zapadnoj obali Skadarskog blata nabraja kronika popa Dukljanina (oko 1200)." (M. Šuflaj, Povijest severnih Arbanasa, s. 227).

18. J. Tomić. Sastanak i dogovor srpskih glavara u Kučima 1614. godine radi ustanka na Turke, Beograd 1901, s. 55.

19. J. Erdeljanović, Isto, s. 24. U srpskim ljetopisima kao i narodnoj tradiciji pominje se "arbanaški gospodin Skenderbeg Ivanović", tj. Đurađ Kastriot, Skenderbeg sin Ivana Kastriota. U srpskoj istoriji Đurđu Kastriotu je sasvim razložno dato vidno mjesto, ali bez ikakvih pretenzija da ovu istorijsku ličnost prisvoji. (Vidi: I. Ruvarac, Montenegrina, Zemun 1899, s. 7.) Kad Njegošev Iguman Stefan u Gorskom vijencu vrši pomen "dušama vitezova našega naroda", zajedno sa poznatim srpskim junacima iz raznih krajeva Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Dalmacije, navodi i vitezove Đurđa Kastriota kao i Hrvata Nikolu Zrinjskog. Stoga nije čudno što su Drekalovići, kao poznati srpski rod, mogli da njeguju tradiciju da se njihov rodonačelnik Drekale unuk Đurđa Kastriota, koji je bio Arbanas, a po majci vrlo vjerovatno srpskog porijekla. Njegova sestra bila je majka Ivana Crnojevića.

20. S. Gobčević, Gornja Albanija, Novi Sad 1903, s. 85. Vidjeti o tome i članke I. Radulovića: Ranije stanovništvo Skadra i njegove okoline, Zetski glasnik, 1933, br. 40, s. 3, i br. 42, s. 2; Naseljavanje Arbanasa u naše zemlje, isti Glasnik, 1938, br. 19-20, s. 4. i br. 23-24, s. 3; Zatrijepčani, isti Glasnik, 1933, br. 50, s. 4).

21. M. Sremić, Turci i Balkansko poluostrvo u XIV i XV vijenu, Jugoslovenski istorijski časopis, 1-2 Beograd 1966, s. 47,

22. J. Cvijić, Govori i članci I, Beograd 1921, s. 158, 159, 174, 175, isti Balkansko poluostrvo, s. 256, 257.

23. F. M. Protić, Iz Skadra i okoline, Arhiv Matice srpske (rukopis), M-7598, s. 26.

24. Zapisi, 1939, br. 5, s. 311, 312; F. M. Protić, Srpska škola u Skadru, Cetinje 1914, s. 5-14.

25. Istorija Crne Gore II/1, Titograd 1970, s. 42-48; P. Rovinski, Černogorija II/1, s 128.

26. M. Miljanov, Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi I, Sabrana djela, knj. 3, Titograd, 1967, s. 23.

27. P. Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, s. 175.

28. J. Cvijić, Govori i članci I, Beograd 1921, s. 161.

29. A. Jovićević, Malesija, s. 73.

30. "Sva malisorska plemena osim Klimenata, imaju neposredni dodir sa zetskim. Po tome što su se preci Malisora naselili jedan do drugoga, i po tome što su mnogi iz istih krajeva, može se misliti, da su njihovi preci jednog jezika i jedne krvi..." (A. Jovićević, Malesija, s. 73).

31. J. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), Cetinje 1956, s. 74.

32. A. Jovićević, isto, s. 18, 19.

33. P. Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima, (XIV—XVI vijen), knj. I, Cetinje 1963, s. 218.

34. Na pitanje zašto se ova simbioza u prošlosti nije kretala u "mogućem jednom ili drugom smjeru, možda se može naći odgovor pomoću jednog opšteg mišljenja B. Grafenauera koji u tom smislu kaže da "interferiranje uticaja susjednih ustaljenih središta", kako zbog prekidanja i smjenjivanja" tako i zbog relativne "neustaljenosti i nesazrelosti domaćeg političko-teritorijalnog i etničkog društvenog organizma", ni sa jedne ni sa druge strane nije bilo dovoljno snažno - "da bi konačno usmjerilo pravac razvoja u jednom ili drugom smislu..." (B. Grafenauer, Pitanje srednjevjekovne etničke strukture prostora jugoslovenskih naroda i njenog razvoja, Jugoslovenski istorijski časopis, 1, 2, Beograd 1966, s. 33).

35. M. Pešikan, isto, s. 35, 36, 43.

36. M. Pešikan, isto, s. 62.