Školsko pitanje i odnosi između Jugoslavije i Albanije 1918-1939.

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Љkolsko pitanje jedno je od brojnih pitanja iz prošlosti Jugoslovensko-albanskih odnosa o kome su naša današnja znanja više nego oskudna i jednostrana. Radi se o oblasti državne politike i druљtvenog života koja je, slučajno ili namerno, dugo izmicala kritičnom sudu istoričara. Razloga za to ima više: nema dovoljno sačuvanih izvora, osetljivost materije, složenost pitanja, prioritetnost drugih značajnih i važnih tema i drugo.

Od svoga postanka Kraljevina SHS (Jugoslavija) i Albanska Država nisu naљle put uzajamne saradnje na jačanju dobrih susedskih i međudržavnih odnosa. Tome je u dobroj meri doprinosila Italija, koja je u težnji da ovlada istočnom obalom Jadranskog mora, za glavni pravac zakoračenja na Balkan izabrala Albaniju. Odnose između dve zemlje opterećivala je proљlost bremenita suprotnostima života u feudalnoj državi otomanskog suvereniteta, ratovima za nasleđe Turskog carstva na Balkanu, politikom Austro-Ugarske i recidivima koje je ona za sobom ostavila, ali i svakodnevica prepuna sukoba na granici i oko razgraničenja, pretenzija na tuđu teritoriju, meљanja u unutrašnje stvari suseda, odnosi prema nacionalnim manjinama. Plemenska, verska, socijalna, personalna, ekonomska, psihološka podvojenost Albanije te odnose je dodatno opterećivala svojom nestabilnošću. Periodi u kojima su revandikacije albanske vlade na delove jugoslovenske teritorije nastanjenim albanskim življem bili dominantni u albanskoj unutraљnjoj i spoljnoj politici smenjivali su se sa godinama u kojima su zaziranja od italijanskog uticaja dominirala u političkom, ekonomskom, kulturnom životu Albanije. Školsko pitanje delilo je sudbinu celokupnih jugoslovensko-albanskih odnosa.

Ideja o zaštiti etničkih, verskih i jezičnih manjina proglašena je u toku I svetskog rata od sila Antante za jedan od ciljeva rata. Pitanje o zaštiti manjina našlo je svoj puni izraz u ugovorima zaključenim nakon rata. Kontrola nad izvršenjem odredaba o zaštiti manjina stavljena je u dužnost Savetu Druљtva naroda. Velike sile pobednice (Engleska, Francuska, Italija, Japan) izuzele su sebe od tih obaveza učinivši time čitav sistem zaštite manjina nepotpunim i nestabilnim i otvorivši kod manjih zemalja osećaj "nametnute obaveze" i nepoverenja u pravičnost ugovora o miru. Ugovori o zaštiti manjina obavezivali su države potpisnice da odredbe o zaštiti manjina sprovedu kroz svoje zakonodavstvo tako da "ni jedan zakon, ni jedna uredba, ni jedna službena radnja ne bude u protivurečnosti ili u opreci sa tim propisima".^[1]

Potpisivanje Sen Žermenskog i uz njegov 51. član priloženog Ugovora između glavnih sila savezničkih i udruženih i Kraljevstva SHS o zaštiti manjina za Vladu Kraljevstva SHS bilo je jedno od najvažnijih nacionalnih pitanja. Zahtev kojim je traženo od Kraljevstva SHS da potpisivanjem međunarodnih ugovora prima "sve propise... koje Sile budu smatrale kao potrebne radi zaštite manjina" okarakterisan je kao "blanko potpis" i "povreda našeg državnog suvereniteta".^[2] Vlada nije dovodila u pitanje opšta načela ugovora o zaštiti manjina, ali je insistirala na izmeni nekih unutrašnjih odredaba (da se naglasi da je Kraljevina Srbija časno ispunila obaveze koje je na sebe uzela Berlinskim ugovorom, da se potvrdi da ugovor o zaštiti manjina potpuno iscrpljuje pravo Glavnih sila predviđeno u članu 51, da se iz Ugovora o zaštiti manjina izuzmu sve teritorije Kraljevine Srbije onakve kakve su bile u početku rata uz obrazloženje da je Srbija na ulasku u rat uživala pravo pune suverenosti bez ikakvih ograničenja, da se odredbe člana 9. primenjuju "samo na teritorijama, koje su dodeljene Srbiji ili Kraljevstvu SHS posle 1. 1. 1913. godine".^[3] Nakon potvrde da "Glavne sile savezničke i udružene neće iziskivati viљe, u tom pogledu, od Države SHS, ma kakav potpis neke druge nove ugovorne odredbe, koja bi se odnosila na pomenutu zaštitu etničkih manjina", što je značilo da se "potpuno" iscrpljuju sva prava iz člana 51, Delegacija SHS je 5. 12. 1919. Deklaracijom pristupila Ugovoru o zaštiti manjina i članu 51. Sen Žermenskog ugovora.^[4]

Albanska država nije učestvovala u ugovorima koje su nakon I svetskog rata uredili "geografski i pravni status nove Evrope". Kada je pokrenuto pitanje njenog pristupa Društvu naroda Skupština te ustanove donela je 15. 12. 1920. posebnu rezoluciju (tzv. Propozicija lorda Sesila) kojom je Albaniji preporučeno da preduzme sve potrebne mere oko primene opštih principa o zaštiti manjina, unetih u ugovor o miru. Nekoliko dana kasnije, 17.12.1920. Albanija je bila primljena za članicu Društva naroda, i pored toga što još nije imala precizno određene granice i što je regulisanje manjinskog pitanja trebalo tek naknadno razmotriti. Februara 1921. godine, u svome odgovoru na Propoziciju lorda Sesila, albanska vlada je istakla spremnost da preduzme sve tražene mere oko primene opљtih principa zaštite manjina i prihvati sve preporuke koje po tom pitanju učini Društvo naroda. Albanija je 2. 10. 1921. primila posebnu Deklaraciju koja je regulisala odnos prema nacionalnim manjinama.^[5]

Nekoliko članova Ugovora i Deklaracije o zaštiti manjina koje su potpisale Kraljevstvo SHS i Država Albanija posebno ili neposredno ticali su se školskog pitanja. Po svome sadržaju, sa malim odstupanjima, ti članovi su istovetni. Član 7. Ugovora (odgovora čl. 4 Deklaracije), uz ostalo, zabranjuje propisivanje bilo kakvog ograničenja protiv slobode upotrebe ma kojeg jezika od strane podanika bilo u privatnim i trgovačkim odnosima, bilo u pogledu vere, štampe, izdavaštva ili na javnim zborovima. Pored zvaničnog jezika predviđene su "umesne olakљice" pripadnicima drugih jezika da se mogu poslužiti svojim jezikom, bilo usmeno ili pismeno, pred sudom. Član 8. Ugovora (odgovara prvom stavu čl. 5. Deklaracije; u drugom stavu albanska vlada se obavezuje da u roku od 6 meseci dostavi Savetu Društva naroda obaveštenja o pravnom statusu verskih opština, crkava, manastira, škola, dobrotvornih ustanova i udruženja manjina) predviđao je da pripadnici koji obrazuju etničke, verske ili jezičke manjine, uživaju isto postupanje i iste garantije, pravno i faktički, kao i ostalo podanici. "Oni će naime imati podjednako pravo da održavaju, upravljaju i kontroliљu o svom trošku ili da ubuduće stvaraju dobrotvorne, verske ili socijalne ustanove, škole i druge vaspitne zavode, s pravom da u njima slobodno upotrebljavaju svoj vlastiti jezik i da slobodno ispovedaju svoju veru." Član 9. Ugovora (sem poslednjeg stava odgovara čl. 6. Deklaracije) predviđao je "shodne olakšice" kako bi se u pogledu javne nastave obezbedila nastava u osnovnoj školi pripadnicima drugih jezika na njihovom maternjem jeziku. Nastava zvaničnog jezika u tim školama uvodi se kao obavezna a manjinama se osigurava pravičan udeo u iskorišćavanju i dodeljivanju svih suma koje bi iz javnih fondova državnim budžetom, opљtinskim ili drugim budžetima mogle biti namenjene vaspitnim, verskim ili dobrotvornim ciljevima.^[6]

Ovo nedvosmisleno govori da je zaštita manjina bila trajna obaveza kako Kraljevine SHS tako i Države Albanije. Na tim načelima temeljilo se i zakonodavstvo. Ali već iz ekspozea izvestioca pri donošenju Deklaracije videlo se da je ona, uglavnom, namenjena zaštiti grčke manjine u Albaniji. U tom aktu mogu se nazreti počeci denacionalizatorske politike prema slovenskom stanovništvu u Albaniji.^[7]

Privremeni ustav Države Albanije iz 1923. godine i Ustav od 7. 3. 1925. godine, u skladu sa Deklaracijom od 2. 10. 1921. pružali su zaљtitu manjina. Iste garancije davao je i Ustav od 1. 12. 1928. posebno njegovi članovi 206. i 207, od kojih je poslednji izričito dopuštao osnivanje i održavanje privatnih škola. Na istim načelima temeljili su se Zakon o organizaciji Ministarstva prosvete od 27. 6. 1928. i Zakon o zgradama osnovnih škola od 10. 5. 1929. Posebnim zakonom iz 1929. godine nastava je u Albaniji laicizirana, a Zakon o verskim zajednicama od 9. 1. 1930. dopuštao je otvaranje verskih škola i bogoslovije. Diskontinuitet sa postojećom zakonskom praksom učinjen je odlukom parlamenta od 12. 4. 1933. o promeni članova 206. i 207. Ustava čime je nastava i vaspitanje albanskih državljana potpala pod isključivo pravo države, mogla je da se odvija samo u državnim školama i nastavnim državnim institucijama prema zakonu, osnovna nastava je obavezna i besplatna za sve albanske državljane, privatne škole, ma kakve kategorije koje su do sada radile, zatvorene su. Zakon o organizaciji albanskog Ministarstva prosvete iz oktobra 1934. godine predviđao je izričito zabranu predavanja stranih jezika po školama i po prosvetnim kursevima, zabranjivao je primanje stranih stipendija bez odobrenja Ministarstva prosvete, favorizovao je pri upisu u škole i internate decu-emigrante čije se porodice nisu definitivno nastanile u Albaniji i drugo.^[8] Član 167. je propisivao da "Zgrade kao i ostale imovine namenjene, za vreme stranih dominacija, za školske ili naučne ciljeve, postaju svojina nacionalne prosvete i upotrebiće se samo za prosvetne domaće potrebe."^[9]

Školsko i prosvetno pitanje bilo je i za državu i za nacionalne manjine u Albaniji jedno od najprečih, najvažnijih, sudbonosnih, koje zadire u životne interese i države i nacionalnih manjina. Albanska država nastojala je, u tridesetim godinama, da promenom školskog zakonodavstva stvori školu sposobnu da izvrši kulturnu i prosvetnu integraciju albanskog društva štiteći interese države. U prosvetnoj politici prema manjinama dominiraju tri momenta: vaspitanje omladine spada u nadležnost države, privatne škole ne mogu da sprovode nacionalnu ideju, privatne škole zavise od tuđinske pomoći i stoga su neprihvatljive jer omogućavaju kulturnu penetraciju sa nesagledivim posledicama. U prosvetnoj politici od tada "državno-nacionalni" momenat postaje dominantan.

Manjinsko stanovništvo Albanije našlo se tih godina i pod udarom naređenja Ministarstva unutrašnjih dela (Pov. br. 402 od 12. 4. 1930) kojim se nalagalo svim prefekturama da prilikom polisa i kontrole stanovništva "albanski podanici koji još drže prezimena na kraju kojih stoji "ić", "ović", "is", "os", "aći", "ef", "as", "pulos" ta prezimena izmene u albanskom duhu, kako bi se "jednom uništila prezimena" koja govore o nealbanskom poreklu stanovništva.^[10] Činilo se sve "da bi se jednom uništila prezimena, koja su još ostala od vremena Austro-Mađara."^[11] Sličan efekat imao je i rad komisije o izmeni imena varoši, sela, kvartova, reka koja nemaju albanska imena, što je sankcionisao i zakon od 5. 12. 1937.^[12] Bilo je i slučajeva zabrane upotrebe srpskog jezika. Represivnu ulogu odigrao je Zakon o zabrani štampanja, uvoza i držanja štetnih knjiga, brošura, časopisa (5. 2. 1937), sve što dolazi iz inostranstva i sve što se štampa u Albaniji. Zakon je zabranjivao sve za šta se ocenjivalo "da pogađa nacionalne osećaje i ometa razvitak i konsolidaciju nacionalnog ujedinjenja ili se smatra da je protivu normi i dobrih običaja ili protivu državnog režima u Albaniji."

U takvim uslovima živele su slovenske manjine i jedno vreme (1919-1933) radile dve osnovne škole u Skadru i Vraki.

Srpska škola u Skadru osnovana je 1828. godine i bila je prva škola u tom gradu. Vremenom škole su otvorili jezuiti i franciskani tako da je nakon I svetskog rata u Skadru bilo 10 škola, od kojih jedna građanska sa I razredom i jedna realna sa I i II razredom, od čega se u 6 privatnih učila muslimanska religija. Srpska škola u Skadru, slabo materijalno pomagana, sa jednim učiteljem i jednom učiteljicom, bila je "jedini duhovni rasadnik" našem životu u Skadru, gradu koji je imao oko 30.000 stanovnika i gde su se sticali mnogi trgovački putevi i cvetalo zanatstvo i trgovina.^[13] Izdržavanje škole je u početku bilo u rukama samog naroda koji je plaćao učitelja od dela prihoda crkvene opštine u Skadru (oko 1200 duša). Kasnije je tu obavezu preuzela Rusija koja je školi dala ime "Marinska škola". U godinama 1892-1894. školu je izdržavala Srbija, a posle toga do 1900. Crna Gora. Rusija je zatim brinula o izdržavanju ženske škole, a učitelja muške škole plaćala je Crna Gora. Posle I svetskog rata plaćanje učitelja išlo je na teret Ministarstva prosvete Kraljevine SHS, a izdržavanje škole na račun Ministarstva inostranih poslova, koje je brinulo o inventaru, knjigama i ostalim školskim potrebama. Kontrolu rada škole uz albansko ministarstvo prosvete, vršio je Kraljevski konzulat države SHS u Skadru, a izvesne prerogative do 1929. godine imao je prosvetni inspektor sa Cetinja.

Škola je bila smeštena u lepoj i prostranoj dvospratnoj zgradi sa osam prostranih i svetlih odeljenja i dva dvorišta, izgrađenoj 1896. godine iz sredstava koja je crkveno-školskoj opštini za tu svrhu zaveštao Radivoje Berović.^[14]

Za vreme austrijske okupacije u I svetskom ratu srpskoj školi je zabranjen rad, a đaci su "nasilno primorani posećivati arbanaške škole, a u školsku zgradu bila je smještena mjesna policija."^[15]

Ponovno otvaranje srpske škole u Skadru, posle povlačenja austrougarskih trupa bio je težak i složen posao. Sa ciljem da ojačaju svoj uticaj u severnoj Albaniji, odmah posle ulaska srpske vojske u grad, prispele su italijanske, francuske i britanske trupe, na delu je bila "velika politika" sila koje su tajnim ugovorima krojile sudbinu tog prostora. Otpočelo je okupljanje kosovske emigracije (osnovan je Kosovski komitet koji je pokrenuo list "Populi"). Delegat Kraljevine SHS u Skadru pisao je "da Francuska komanda, rukovođena ćoravim razlozima, a podstaknuta od ovdašnjeg albanskog prosvetnog odelenja, nije dozvolila da se srpska škola otvori odmah po oslobođenju Skadra, kao što je to uradila za albanske škole." Za srpsku školu "se nije imao ko zauzeti" pa su francuske vlasti u gradu "da ne bi Italijani otvorili škole kao prije zaključili su da i naša škola ostane još za neko vreme zatvorena."^[16] Takva odluka "je veoma nepovoljno uticala na srpski živalj", koji je nemajući drugih mogućnosti da decu školuje "bio prinuđen da djecu počne upisivati u albanske škole." Ovde treba skrenuti pažnju na činjenicu da su zbog crkvenog karaktera škole u nju decu slale samo pravoslavne porodice, dok je slovenski živalj muslimanske vere iz Skadra bio prinuđen da decu školuje u nekoj od šest osnovnih škola na albanskom jeziku gde se predavala muslimanska veronauka. Prosvetne vlasti Kraljevine Jugoslavije nisu mogle da spreče odnarođivanje tog elementa. I dok se u graničnim srezovima prema Albaniji nastojalo i uspevalo da dovođenjem učitelja i učiteljica muhamedanske vere uveri muslimanski živalj "da im veru niko neće da dira i da školovati ne znači pokrstiti" u samom Skadru ništa nije učinjeno. Prosvetni referent sa Cetinja je 14. 8. 1919. pisao: "U Skadru smelo tvrdim na osnovu sopstvenih proučavanja na licu mesta dve trećine muslimana govori srpski i to kao maternji jezik. To su familije iseljene iz Crne Gore i Bosne i Hercegovine posle 1878. godine. Nepristupačnost njihovih familija i ograničenost muslimanke na kuću... ima se zahvaliti, da je srpski jezik očuvan. I u Skadru dakle ima terena za rad na razvijanju i proširivanju oblasti srpskog jezika."^[17]

U želji da spreče da "naša djeca srpski jezik, koji i inače slabo poznaju, potpuno zaborave" i budu albanizirana privatnom a ne državnom akcijom delegata Kraljevine SHS A. Martinovića i A. Radovića kod generala De Fourtona otvoreno je pitanje opstanka i otpočinjanja rada srpske škole u Skadru. General je upoznat sa činjenicom da "srpska škola nije za propagandu otvorena", da "između srpske škole i onijeh koje je bila Italija otvorila ne postoje nikakve sličnosti i veze", da "nju pohađaju samo Srbi kojih ovde ima priličan broj."^[18]

Pitanje ponovnog otvaranja škole trebalo je da reši general Francheh d'Esperey a do tog momenta dozvoljeno je "da učitelj i pop mogu otvoriti privatni kurs za podučavanje u jeziku i u veri, kako djeca ne bi uzaludno gubila vrijeme." O svemu su obaveštene crkvene (arhimandrit Viktor) i školske (učitelj Andrić) vlasti, pronađen je lokal i predavanja su otpočela 17. 3. 1919. O celom slučaju je obaveštena Kraljevska vlada koja je kod Francuske vrhovne komande i generala Francheh d'Espereya intervenisala da se dozvoli otvaranje srpske škole u Skadru. Redovni rad škole u prvoj posleratnoj godini počeo je 1. 4. 1919. i trajao do 16. 7. 1919. (tri i po meseca). Školska godina je završena ispitima kojima je "zasedao" namesnik - arhimandrit Viktor, a prisustvovali A. Martinović, delegat Kraljevine SHS i članovi crkveno-školskog odbora.^[19]

Te prve školske godine radile su po odobrenju francuske vlasti i osnovne škole u Vraki i Kamenici.^[20]

Vrlo se malo znao o postojanju osnovne škole u Kamenici. Nastavu je obavljao sveštenik Veliša Popović, koga je finansijski pomagao delegat Kraljevine SHS. Iz sačuvanog izveštaja za školsku 1919. godinu može se videti da je školu pohađalo 6 đaka - 2 u prvom i 4 u trećem razredu. Svi đaci su pokazali odličan uspeh.

Rad osnovne škole u Vraki otpočeo je odmah po povratku učitelja. Zbog očuvanja srpskog jezika i nacionalne svesti sa više strana je traženo da se škole u Skadru, Vraki i Kamenici "pomognu najobilatije, kako bi namenjenu joj zadaću što bolje i po opšti interes što svestranije mogla izvršiti." Upravnik škole je molio da se što pre pribave sredstva "kako bi se nadomestio materijal koji je uništen." Školi u Skadru bilo je potrebno 20 klupa četvoromjesnih za zabavište, 30 klupa dvomjesnih za osnovnu školu, 6 tabli za dva odeljenja zabavišta i 4 za osnovnu školu, 4 računaljke, 10 stolica, 3 stola, prirodopisne slike za zabavište i osnovnu školu, geografske karte i svi udžbenici za 30 dece prvog, 20 dece drugog, 20 dece trećeg i 10 dece četvrtog razreda. Slične potrebe imala je i škola u Vraki.^[21] Oskudica u udžbenicima, njihova različita struktura i sadržina presudno su uticali da učitelji "kao žive knjige" svojim znanjem, angažovanjem i načinom rada nadoknade taj nedostatak. U školama u Skadru i Vraki osećala se potreba za većim brojem učitelja.

Crkveno-školska opština u Skadru nastojala je da na svaki način spreči školovanje srpske dece na albanskom jeziku. Isticano je "da se arnautski jezik već mnogo govori u srpskim domovima". Već u toku prve školske godine pri školi je radilo obdanište. Ono je bilo osnov za očuvanje i širenje srpskog jezika. Činjenica da u to vreme mnoge srpsko-pravoslavne porodice u Skadru "govore u kućama između sebe arnautski" činio je zadatak obdaništa još delikatnijim - "pomoću škole, a preko dece moramo suzbijati opasnost koja preti da odnarodi naš element." Prosvetni inspektor sa Cetinja je konstatovao: "Karakteristično je da većina dece, koja su se upisivala u zabavište, nije znala ni reči srpski, kad je došla u zabavište." Otuda ne čudi što se nastojalo a i uspelo da u zabavištu, već od 1920. godine pa do zatvaranja škola 1933. godine, rade po dve zabavilje.

Crkveno-školska opština i prosvetne vlasti Kraljevine SHS nastojale su da se otvori viša osnovna škola - jednorazredna građanska škola - sa određenim karakterom i uvođenjem predmeta kao što su knjigovodstvo, korespondencija, francuski jezik. Planovi su išli za tim da se ona vremenom pretvori u nižu trgovačku školu. Međutim, vreme je pokazalo da su ta nastojanja ostala samo želja i da su i one školske slobode osvojene 1919. godine, vremenom bile samo sputavane i ograničavane.^[22]

Stav albanskih prosvetnih vlasti prema srpskim školama u Skadru i Vraki, već prilikom otvaranja škola pokazao se neprijateljskim. Albansko prosvetno odeljenje nastojalo je da škole uopšte i ne budu otvorene. Vremenom, taj odnos je imao više svojih mena u zavisnosti od toga kakvi su bili opšte-politički odnosi između Albanije i Jugoslavije (SHS).

U prve dve godine postojanja srpske škole u Skadru i Vraki radile su u uslovima oružanih akcija na jugoslovensko-albanskoj granici. Školska godina je počinjala najmanje sa jednim mesecom zakašnjenja u odnosu na albanske škole, što je unosilo nemir kod roditelja i sumnju da li će škola uopšte biti otvorena. Često su ta početna zakašnjenja presudno uticala da se iz godine u godinu izvestan broj dece, koji je izučio zabavište u srpskoj osnovnoj školi, upisuje u albanske državne škole.

Drugi momenat koji svedoči o restriktivnoj politici albanskih prosvetnih vlasti prema srpskim osnovnim školama u Skadru i Vraki je zabrana da se u skladu sa školskim potrebama poveća broj nastavnog kadra. Do povećanja će doći tek u proleće 1924. godine, nakon potpisivanja Jugoslovensko-italijanskog pakta o prijateljstvu, kojim je postignuta saglasnost da dve vlade neće ugrožavati albansku nezavisnost.

Prvih nekoliko godina posle I svetskog rata bile su godine postepenog napretka i razvoja srpskih osnovnih škola u Albaniji. Stabilnost u radu garantovali su međunarodni ugovori kojima je Albanija pristupila, zakonodavstvo izniklo na poštovanju međunarodnih normi, tradicija srpske škole koja je u toj sredini postojala gotovo čitav vek.

Sve izraženije težnje da pravoslavni živalj u granicama novonastale albanske države potpadne pod jurisdikciju nezavisne albanske crkvene organizacije ogledale su se i u povećanom pritisku na crkveno-školsku opštinu u Skadru.^[23] Ideja o autokefalnoj albanskoj crkvi postala je faktički stvarnost na Saboru u Beratu 1922. godine, čija je jedna od odluka "da se skadarska eparhija izuzme iz jurisdikcije srpske crkve" i pored toga što nije priznavana ni od jedne pravoslavne crkve. Ova odluka je uticala na položaj srpske škole u Skadru.

Jedna od mera pritiska nad manjinskim školama bio je i tzv. Organski državni zakon iz 1925. godine. Njegove odredbe, kao uslov za otvaranje manjinskih osnovnih škola po selima, predviđaju broj od najmanje 25 učenika između 7 i 13 godina, što predstavlja stanovništvo od 250 duša. Ako ne pre, pod njegovim udarima se verovatno ugasila srpska škola u Kamenici, koja taj uslov nije mogla da ispuni.^[24]

Novo pogoršanje školskih prilika usledilo je u 1927. godini. Tome je prethodilo zaoštravanje jugoslovensko-italijanskih odnosa izazvano neratifikovanjem Neptunskih konvencija, potpisivanjem 27. 11. 1926. Italijansko-albanskog pakta o prijateljstvu, prekida diplomatskih odnosa između Jugoslavije i Albanije u trajanju od 4. 6. 1927. do 8. 8. 1927, potpisivanje Pakta o prijateljstvu između Jugoslavije i Francuske (11. 11. 1927), sklapanje vojnog saveza između Italije i Albanije (22. 11. 1927 ) sa rokom važenja do dvadeset godina. Odlukom Ministarskog saveta od 8. 8. 1927, uz obrazloženje da "država i narod vidi ploda od đaka koji u inostranstvu po tuđim školama studiraju" zabranjeno je studiranje u školama u inostranstvu sa stipendijama tuđih država bez odobrenja i ovlašćenja Ministarstva prosvete.^[25] Ova mera direktno je ograničavala dalje školovanje u Jugoslaviji đacima srpskih manjinskih škola u Albaniji. Od 1927. godine počinju češće kontrole nad nastavnim osobljem u manjinskim školama, kao i prve restrikcije nad obukom na maternjem jeziku u manjinskim školama.^[26]

Sa namerom da pojačaju pritisak na slovenski živalj u Albaniji, ali i na Kraljevinu SHS sa kojom su se odnosi počeli naglo pogoršavati albanske prosvetne vlasti su 1927. godine dozvolile Bugarima otvaranje bugarskih škola u Albaniji, u okolini Korče, uz samu granicu.^[27]

U pregovorima koje je tokom 1926/27. godine imao predstavnik Carigradske patrijaršije Hrizantom sa albanskom vladom pitanje malog broja pravoslavnih Srba u Skadru i njihove crkveno-školske opštine" nije pokrenuto. Episkop G. Visarion Džuvani upozoravao je Poslanstvo Kraljevine SHS u Tirani da "prava ove neznatne manjine pravoslavnih u Skadru, koji se potpuno gube u jednoj katoličko-muslimanskoj sredini, ne mogu biti od nikakvog značaja za uticaj Srbije u Albaniji, niti se ostavljanje na miru ove srpske manjine može smatrati kao koncesija učinjena Srbiji" i predviđao da u slučaju uspešnog sporazuma "ova srpsko-pravoslavna opština neće dugo na miru biti ostavljena.^[28]

Odbor za pripremu projekta albanske autokefalne pravoslavne crkve imao je zadatak "da se stvori nezavisna pravoslavna crkva u Albaniji" i "da se parališe, odnosno uništi svaki strani uticaj koji je dotadašnja organizacija crkve omogućavala" značio je de facto gašenje crkveno-školskih opština a zatim i prestanak rada škola. Sav posao oko autokefalnosti albanske pravoslavne crkve vodio je Koča Koti, koji je po krunisanju A. Zogua postao predsednik vlade. Po nekim indikacijama efikasna diplomatska akcija sprečila je zatvaranje škola u Skadru i Vraki u 1928. godini.^[29] U pismu kralju Aleksandru M. Jelić piše da je "nastojao da se crkveno i školsko pitanje u Skadru reši povoljno po nas i da sam u tom uspeo najviše zahvaljujući misiji koju sam od kralja dobio."^[30]

Uporedo sa diplomatskom akcijom Patrijaršija SPC je nastojala da u zamenu za uslugu oko priznanja albanske crkve dobije izvesne povlastice među kojima su, za opstanak škola naročito važne bile: "da nam se u delovima naše crkve u Albaniji u najmanju ruku zagarantuje sveštenstvo i naš jezik u bogosluženju" i "da nam se prizna crkveno-školska autonomija."^[31] Privilegije koje je albanska crkva bila spremna da garantuje u slučaju priznanja autokefalnosti samo su posredno obezbeđivale crkveno-školsku autonomiju. Međutim, na insistiranje Poslanstva Kraljevine SHS u Tirani da Sinod albanske crkve u Tirani pismeno potvrdi te privilegije i da izjavu da će privilegije biti unete u statut albanske crkve, verski dostojanstvenici su se povukli. Kongres albanske crkve u Korči i Ustav donet tom prilikom nisu doticali to pitanje.^[32] Školsko pitanje ponovo je ušlo u kritičku fazu posle odluke Svetog arhijerejskog sabora SPC (2. 11. 1929) u kojoj nije priznata autokefalnost pravoslavne crkve u Albaniji.^[33] Dramatičnost situacije može da ilustruje podatak da je poslanik Nastasijević "zbog školskog pitanja upao jedno veče u deset časova u kuću predsednika vlade g. Koče Kote."^[34] Očigledno da se radilo o "spasavanju" naših škola, o čemu svedoči i M. Jelić. U jeku nastojanja da se "kod albanskog kralja poradi na izvesnom poboljšanju odnosa između srpskoga i albanskoga jezika u Skadarskoj školi" došlo je do sporazuma o tom pitanju i ministarstvo iz Beograda je dalo pristanak na učinjeni sporazum.^[35]

Pritisci na škole u Skadru i Vraki počeli su već u prvim mesecima 1929. godine. U cilju da se škola postepeno albanizira došlo je do pokušaja da se nametne "da arbanaški učitelj ima predavati arbanašku istoriju i geografiju", čime bi se osim albanskog jezika i drugi predmeti predavali na albanskom. Stav poslanstva u Tirani i crkveno-školske opštine u Skadru bio je da se odbije zahtev albanskih prosvetnih vlasti uz obrazloženje "da je dosadašnjim predavanjem geografije i istorije, osigurano izučavanje tih predmeta, a drugo, da je njegova nadležnost određivati šta će koji od učitelja predavati, kao upravnika škole."^[36] Tako je i učinjeno.

Isključujući mogućnost bilo kakve provokacije koja bi albanskim vlastima mogla da posluži kao povod za zatvaranje škola, a poučeni grčkim primerom, naređeno je školskom nadzorniku da "ne prelazi u Albaniju, niti ma kojim putem da opšti sa našim školama na teritoriji Albanije" pa je celokupni nadzor nad školama stavljen u dužnost Kraljevskom konzulatu u Skadru. "Sam nadzor od strane Konzulata imao bi se voditi na sasvim diskretan način, s obzirom na izvanredan položaj tih škola, koji sasvim isključuje potpun i normalan nadzor, onakav kakav se vrši od strane naših prosvetnih vlasti na našoj teritoriji.^[37] Poslanstvo je skrenulo pažnju i učiteljima ukazujući im "na delikatnost njihovog položaja ne samo u pogledu njihovog ličnog opstanka, već naročito na opstanak naših tamošnjih škola." Velike teškoće su nastajale prilikom postavljanja novog personala, pa su naše kombinacije o postavljanju učitelja rođenih na teritoriji Albanije za učitelje u Skadru i Vraki, zbog "mogućih komplikacija" odbačene. Konzul M. Milčić je savetovao da "školsko pitanje ne treba nikako dirati, već ostaviti stanje onakvim kakvo je sada", "sadašnji personal i po broju a naročito po kvalitetu učiteljskih snaga dovoljan je da osigura uspešan rad u školi ukoliko je to, razume se, moguće posle prošlogodišnjih događaja za vreme kojih je našoj školi u Skadru nametnuto predavanje svih predmeta na arbanaškom jeziku sem izučavanja na našem jeziku po: 1 čas dnevno srpskog u svim razredima i istorije i geografije po dva časa nedeljno po programu arbanaških škola."^[38] Na taj način poruke albanskih škola saopštene na maternjem jeziku trebalo je da ostave dublji trag kod polaznika i da izvrše svoju propagandnu i ideološku ulogu.

Albansko ministarstvo prosvete po odluci vlade izdalo je u aprilu 1930. godine naređenje školi u Skadru "da prezimena naših đaka osnovne škole u Skadru imaju biti uvedena u školske protokole bez nastavka "ić", tj. u duhu arbanaškog jezika.^[39] Uz ovu meru denacionalizacije u septembru je, na osnovu posebnog cirkulara srpskoj školi u Skadru promenjeno ime u "Puna škola 28. novembra - Skadar" i dat novi pečat sa albanskim grbom u sredini. Davanje manjinskoj školi naziva albanskog nacionalnog praznika nagoveštavao je skori kraj škole.

Tokom 1931. godine školsko pitanje je postalo toliko osetljivo, pa je konzul u Skadru obaveštavao: "Usled prilika prinuđeni smo izbegavati svaki kontakt sa školom pa i bliže i česte kontakte sa personalom." Celokupan rad škole ostavljen je "savesti upravitelja i ostalih učiteljskih snaga koje imaju u vidu date im instrukcije, da od učitelja zavisi, da rad izvede tako kako bi škola postigla cilj, koji treba da ima kao naša srpska škola." O izolovanosti škole govori i sledeći deo istog izveštaja: "Verujem da je personal, svestan ove okolnosti, uložio truda kako bi i pored predavanja na arbanaškom jeziku izveo stvar obuke tako, da deci koje ova škola treba da im da kao srpska škola, jep inače sama škola ne bi imala svoj raison d'ktre." ^[40]

Ca uvođenjem nastave na albanskom jeziku, po albanskom nastavnom programu istisnuti su školski udžbenici koji su bili jedna od poslednjih niti kojima su škole u Skadru i Vraki bile vezane za prosvetnu politiku Kraljevine SHS (Jugoslavije). Pokušaj Ministarstva prosvete da putem distribucije knjiga osveži svoju propagandnu akciju u Albaniji, zbog činjenice da je bio izložen kontroli i cenzuri i da nisu sve knjige stizale u školsku knjižnicu, davao je samo ograničene rezultate.^[41] Pa ipak, i pored toga, u uslovima kada nije bilo drugih mogućnosti i takvi skromni rezultati značili su mnogo.

U toku školske 1930/31. godine školi u Skadru nametnuta je jedna učiteljica Albanka, dok je akcijom Poslanstva u Tirani osujećen pokušaj da se postavi i jedan učitelj Albanac.^[42]

Skloni smo zaključku, na osnovu navedenih podataka, da se položaj škole u Skadru i Vraki znatno razlikovao. Našavši se na udaru prosvetnih vlasti, škola u Skadru je polako gubila svoj nacionalni identitet. Nasuprot tome, u Vraki se nastava izvodila na srpskom jeziku, izuzimajući pet časova nedeljno arbanaškog jezika koje predaje učitelj određen od albanskih vlasti. Na tom primeru jasno se može videti težnja za odnarođenjem i asimilacijom srpskog elementa u Skadru.^[43]

Problemi oko uvođenja albanskih učitelja u dužnost u srpskoj školi u Skadru ponavljali su se i u 1932. godini. Naimenovanjem albanskih učitelja, prvo muslimana pa zatim hrišćana, albansko ministarstvo prosvete pokušalo je da "ukine i ostatak privilegija koje imamo u našoj ovdašnjoj školi" javljao je konzul g. Milčić. I ovog puta akcijom Poslanstva ta namera je osujećena, ali niko nije mogao da garantuje kada će to pitanje biti ponovo otvoreno.^[44]

Od celokupnog slovenskog stanovništva na tlu Albanije nastavu na maternjem jeziku imao je samo mali deo pravoslavnih Srba u Skadru, Vraki i Kamenici, okupljenih oko lokalnih crkveno-školskih opština. Škola u Skadru imala je zabavište koje je posećivalo u dvadesetim godinama ovog veka između 60 i 90 dece, dok se njihov broj u tridesetim godinama prepolovio. Pri istoj školi postojala je Radna škola koju su pohađale isključivo devojčice. Učenje jezika, ručnog rada, lepog ponašanja, kućnih poslova imalo je za cilj da ojača i sačuva ugroženo nacionalno biće srpske gradske porodice u Skadru.

Osnovna škola u Vraki imala je samo četiri razreda redovne nastave. Nije bilo zabavišta niti radne škole, što nas upućuje na zaključak da su deca poznavala maternji jezik i da nacionalno biće stanovnika Vrake (oko 160 domova) nije bilo ugroženo.

Za školu u Skadru karakteristično je veliki procenat ženske dece, što upućuje na: emancipaciju pravoslavnog ženskog stanovništva u Skadru, pokušaj da se školovanjem ženske dece ojača patrijarhalna porodica, činjenicu da se muška deca školuju u albanskim školama. Uvid u đačku strukturu škole u Vraki dovodi do sasvim suprotnih zaključaka.

Podaci govore da je najveće odustajanje od škole bilo u prvom razredu (33%), pretežno među ženskom decom, dok je u narednim razredima taj procenat upola smanjen. U pojedinim godinama odustajanje od radne škole iznosi do 40%.

Škola u Skadru

U toku 1932. i početkom 1933. godine odnosi između Tirane i Rima, opterećeni činjenicom da je italijanska politika težila da Albanija "postepeno abdicira na mnoge atribute jedne slobodne zemlje", ušli su u fazu zahlađenja. Na ekonomski pritisak, napuštanje javnih radova, obustavu isplate zajma, Albanski parlament je odgovorio promenom člana Ustava na svojoj sednici od 10. 4. 1933. godine. To rešenje je sankcionisao kralj Zogu 25. 4. 1933. godine i od tada je nastava i vaspitanje albanskih državljana potpalo pod isključivo pravo države. Tim činom sve privatne škole prestale su sa radom.^[45] Mera albanskog parlamenta naročito je pogodila katoličke konfesionalne škole čija je nastava bila u rukama italijanskih jezuita i franjevaca, što je imalo jačih reperkusija i na italijansko-albanske odnose. Ukidanjem privatnih škola oduzeto je Italijanima jedno efikasno sredstvo za tihu kulturnu penetraciju, pa su otuda u naknadnim pregovorima sa albanskom vladom isticali restauraciju konfesionalnih škola kao jedan od svojih osnovnih zahteva.^[46]

Neočekivanom žestinom izbio je i grčko-albanski spor po pitanju manjinskih škola. Pitanje je u vidu peticije izneto pred Savetom Društva naroda i Stalnim sudom međunarodne pravde. Albanski stav je 18. 4. 1935. godine označen kao neosnovan i suprotan duhu ugovora o zaštiti manjina.^[47]

Kraljevina Jugoslavije je bila jedina zainteresovana zemlja koja se nije oglasila po pitanju svojih manjinskih škola u Albaniji. Ministarstvo inostranih poslova i poslanik u Tirani g. Đonović, sa stanovišta realne politike, procenjivali su da je korist od zaustavljanja italijanske i grčke kulturne i verske penetracije u Albaniji mnogo veća od štete koja je nastala zatvaranjem škola u Skadru i Vraki. Tako je zatvaranje škola prošlo bez protesta zvaničnih državnih organa koji su godinama, onemogućeni da aktivnije pomognu svoje manjine u Albaniji u školskom pitanju, bili naterani u defanzivu, obazrivost, suzdržanost. Stav diplomatije Kraljevine Jugoslavije po pitanju škola bio je opterećen položajem albanskih manjina u Jugoslaviji i nespremnošću njenih vlasti da obaveze sadržane u međunarodnim ugovorima primene i u pitanju albanske manjine. To je sve uticalo da se pitanje zatvaranja manjinskih škola u Skadru i Vraki ne internacionalizuje pred Društvom naroda. Varljiva nada, da će se ipak iz celog slučaja izvući neka korist raspršila se zaključenjem italijansko-albanskog ugovora 1936. godine. Razvoj političkih prilika pokazao je svu uzaludnost te političke žrtve.

Prosvetni radnici koji su radili u ovim školama otpušteni su. Direktora škole u Skadru, kao i više predstavnika crkveno-školskog odbora, albanske vlasti su poslale u internaciju iz koje su se vratili tek sredinom leta 1933. godine. Đaci su morali da nastave školovanje u albanskim državnim školama što je značilo dalje odnarođivanje i zatiranje slovenskog stanovništva u Albaniji.

Tome je svojim odredbama doprinosio i Zakon o organizaciji albanskog ministarstva prosvete donet 26. 9. 1934. Ovaj zakon je u članu 1 određivao osnovni zadatak Ministarstva prosvete "da širi, upravlja, uređuje i kontroliše javnu prosvetu i nacionalno vaspitanje." Član 24. za glavni cilj osnovne nastave određuje "da decu odgoji disciplini u moralnom i nacionalnom duhu, da im razvije telesnu i društvenu moć, da ih snabde sa upoznavanjem potrebne sposobnosti za praktični život na takav način da postanu dobri ljudi i korisni članovi nacionalnog društva." Posebnu funkciju u obrazovnom procesu dobila je srednja škola kojoj je kao cilj postavljeno "da gaji, vaspita i ojača mladom albanskom naraštaju volju i disciplinu za rad, da mu probudi osećaj za ostale dužnosti prema sebi, svojima i otadžbini, ukorenjujući im nepokolebljivu veru u život albanskog naroda, u ujedinjenje i njegov napredak." Zakon o organizaciji albanskog ministarstva prosvete izričito je zabranjivao učenje i predavanje stranih jezika u osnovnoj školi i na analfabetskim i drugim dopunskim kursevima. Zakon je zabranjivao i primanje stranih stipendija bez prethodnog odobrenja ministarstva prosvete. Nekoliko odredaba imalo je za cilj da u albanske škole privuku decu albanskog porekla sa naše teritorije.^[48] Striktnom primenom člana 167. ovog zakona crkveno-školskoj opštini u Skadru je oduzeta školska zgrada, a stupanjem na snagu Zakona o zabrani štampanja, uvoza i držanja štetnih knjiga, brošura i časopisa uništena je i biblioteka škole. Fašizacijom prosvetne politike u Albaniji slovenske nacionalne manjine osuđene su na potpunu denacionalizaciju.

Napomene