Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Gavro Perazić

Neka granična međunarodno-pravna pitanja između Jugoslavije i Albanije u periodu između dva svjetska rata

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

1. Sa aspekta međunarodnog prava, Mirovni ugovor između balkanskih saveznika i Turske 30. maja 1913. godine u Londonu, označio je i konačan raskid bilo kakve pravne veze ove carevine sa ovom svojom provincijom. Kao što je poznato na ovim prostorima se međudržavna granica pravno počela oformljavati od prihvatanja akata Berlinskog kongresa 1878.^[1] godine čije su stipulacije stavljene u dejstvo kroz kontinuelne pregovore i intervencije velikih sila (promene, ispravke i sl.), da bi najzad nakon balkanskog rata Srbija i Crna Gora imale već neosporne međunarodno priznate državne granice u čijim okvirima je bila ustanovljena državna administracija odnosnih država.

Međunarodna komisija kojoj je stavljen u mandat status ove pokrajine i uspostavljanje njenih granica kao države u rađanju, a koja je inače bila proklamovana 1912. godine u Valoni na skupu begova, uspjela je da formira dvije komisije za razgraničenje (sjevernu i južnu). Južna komisija je obavila posao oko razgraničenja dok sjeverna nije zbog početka prvog svjetskog rata. Tako je za južnu granicu potpisan Protokol u Firenci 13. decembra 1913. godine.^[2]

2. Pitanje stabilizacije vlasti u samoj Albaniji u to vrijeme bio je veliki problem za samu Kontrolnu komisiju, jerje zemlja bila sa, u osnovi dvije grupacije političara koji su pretendovali na vladu (Ismail Kemal i Esad Paša), kao i nekoliko lokalnih vođa. Inače i pobuna Albanaca 26. septembra 1913. godine stvarala je međunarodni problem jer je išla na poništenje granica koje su načelno već bile dogovorene ali je pobunu skršila srpska vojska pa je i ona u ofanzivi protiv pobunjenika delimično ignorisala dogovorene granice, da bi najzad povukla se sa njih. Sve je to bilo prisutno da bi najzad bila formirana zajednička vlada 14. marta 1914. godine.

S obzirom na izneta rješenja koja su u osnovi bila plod dogovora velikih sila, čudno je za nauku prava shvatiti da su te sile u Londonu poslije, tajnim ugovorom 26. aprila 1915. godine (član 6/7) riješile da Italiji daju puni suverenitet nad ostrvom Sasenom i gradom Valonom sa prostranim hinterlandom (zaleđem) sve do r. Vojuše na severu i istoku, i oblasti Himara na jugu. Bilo je predviđeno stvaranje male neutralne države pod italijanskim protektoratom kao i mogućnost da sjeverna Albanija bude priključena Srbiji i Crnoj Gori a južna Grčkoj.^[3] Protokol je bio tajni ali to ne znači da ne obavezuje ugovornice dok za treće on je neobavezan, res inter alios acta. Zato je Fan Noli delegat Albanije s pravom primetio na sjednici Savjeta Društva naroda 25. juna 1921. godine, da tajni Londonski ugovor od 1915. godine nije bio objavljen i on nema sa pravnog stanovišta nikakvu međunarodnu važnost.^[4]

Očigledno, navedena rješenja, ona iz 1913. i ova iz 1915. godine, pravno su jedno drugo isključivala. Ipak kraj prvog svetskog rata učiniće da se i po drugim pitanjima i granicama tajni Londonski sporazum ne smatra pravnom osnovom za rješenje graničnih pitanja novostvorenih država na Balkanu, pa je 9. novembra 1921. godine Konferencija ambasadora našla za potrebno da u svojoj odluci izričito prizna albansku nezavisnost u granicama iz 1913. godine uz izvesne korekcije granične linije u korist Jugoslavije u oblasti Debra, Prizrena i Kastrata, kao i u korist Albanije u oblasti Ohridskog jezera. Uporedo formirana je međunarodna komisija za razgraničenje na terenu koja se radila od februara do oktobra 1922. godine i utvrdila graničnu liniju sve do južne obale Ohridskog jezera. Jedino je bilo ostalo pitanje Svetog Nauma i Vrmoša ali su 1925. godine i ova pitanja riješena u korist Jugoslavije.

3. Sa stanovišta statusa ovih granica uopšte u međunarodnom pravu vrijedno je zapaziti tri faze u njihovom utvrđivanju. Naime, prva bi bila ona kad su se ove granice određivale i kad ni jedna od država čije su to granice danas, nije postojala. To je period od Berlinskog kongresa 1878. godine i svih onih daljih koraka kada su se pojedini delovi ovih granica utvrđivali putem raznih zamena, ispravki i sl. Pri tome treba istaći da su današnje granice o kojima je riječ naslijeđene od drugih država - subjekata međunarodnog prava: Turaka, Srbije i Crne Gore, čiji su naslednice danas Jugoslavija i Albanija.

Svakako Berlinski kongres ima u tom pogledu specifičnu težinu jer tada i formalno-pravno Srbija i Crna Gora doživljavaju kolektivno međunarodno priznanje kao samostalne i nezavisne države dok o Albaniji još nije bilo riječi kao državi.

Balkanskim ratom granice ovih dveju država se šire, tako da u Prvi svjetski rat ove države ulaze sa novim granicama koje su dobile Londonskim ugovorom 1913. godine. Međutim taj datum je drugi međunarodnopravni međaš u pogledu pravnog određivanja granica. Naime, na Konferenciji ambasadora donosi se odluka o nezavisnosti Albanije i granice joj se određuju "ali one nisu bile kompletno određene na terenu". Komisije su to trebale da završe i to prva od ušća Bojane do Ohrida a druga južni dio granice. Do rata samo je južna obavila posao tako da je potpisan Protokol u Firenci 1913. godine.^[5]

Na Konferenciji ambasadora poslije rata 9. novembra 1921. godine doneta je odluka kojom se određuje trasa granica Albanije koja je uspostavljena na Konferenciju ambasadora u Londonu 1913. godine. To je značilo da rad na granici treba nastaviti tamo gdje se stalo, čime se stipulacije tajnog Londonskog ugovora smatraju eo ipso pravno nevažećim. Istodobno donosi se odluka o priznanju vlade Albanije koja je konstituisana u suverenu i nezavisnu državu, te se određuje da Komisija u najkraćem roku trasira granicu na sjeveru i sjevero-istoku, pri čemu će imati u vidu sledeće faktore: administrativne granice i lokalne ekonomske interese. Zatim ne ukazuje da u regionu sjevernoistočno od Skadra treba obezbjediti zaštitu ovog grada, osigurati izlaz i zaštitu Podgorice, garantovati prijelaz preko ovog regiona albanskom susjednom stanovništvu sa njihovom stokom, pokretnostima i dobrima a prilikom ispravki granica ne dozvoliti transfer stanovništva sem onaj minimalni.^[6]

Kao što se da vidjeti ne možemo dati prednost ni jednom principu koji je bio važeći prilikom razgraničenja države, posebno: novoformiranih kao što su bile Kraljevina SHS i Albanija. Međutim svaki od ovih principa koji su se uvažavali poslije ovog rata u razgraničenju država našli su delimično primjenu i u ovom slučaju tako da su oni kumulativno imali uticaja na formiranje ovih granica.

Ipak bi od ovih principa izdvojili jedan koji zahteva poštovanje administrativno-istorijske činjenice koja mora imati ponajviše uticaja na određivanje granica. Radi se o već utvrđenoj administrativnoj državnoj granici koja je fiksirana još poslije Balkanskih ratova na koji način je utvrđen pravno stabilan dio državne suverene teritorije ovih dviju država te se sada ne može stavljati pod ispitivanje taj dio teritorije i granica, već može biti predmet pregovora nešto novo. Naravno to su bile granice Srbije i Crne Gore čiji je sada nasljednik nova država SHS, koja je stvorena 1. januara 1918. bez obzira da li je neka država zakasnila sa njenim priznanjem. Dakle, pošlo se od neke vrste načela uti posidentis, pri čemu ujedinjeni delovi u jednu državu ili fuzije dvije države, čine prirodni sastav svih fuzioniranih djelova.

Nesumnjivo u odluci velikih sila implicira se i strategijski princip, što se vidi kroz obrazloženje cilja "zaštite grada Skadra kao i otvaranje i zaštite Podgorice". Nesumnjivo da i na drugim djelovima granica i to ne samo na Balkanu, nije se uspijevalo odgovoriti u potpunosti principu narodnosti, jer taj zahtjev jedna nacija - jedna država pogotovu na Balkanu koji je sazdan od migracionog elementa, nije mogao naći dosljednu primjenu. Pa čak ni princip etničkog balansa, pogotovu u slučaju ovih granica, nije bio kompatibilan sa principom postojećeg administrativnog osnova, jer bi onda morao ovaj drugi da doživi znatne korekcije koje bi derogirale pravo stečene državne teritorije Srbije i Crne Gore u Balkanskim ratovima. Zato je moralo da ostane u novoj državi oko 340.000 (po F. Filipoviću 480.000) Albanaca mahom u Vardarskoj, Zetskoj i Moravskoj banovini, dok je u Albaniji ostalo da živi oko 2600 naših porodica i naknadno useljenih još 2600 stanovnika.^[7]

Taj etički elemenat je kao što se zna, imao obostranu zaštitu koja se ogledala ne samo u pravnoj brizi da se transfer stanovništva svede na minimum već i u činjenici što se državi SHS nije dozvolilo na Konferenciji mira 1919 da se oslobodi obaveze zaštite manjina u pogledu onih teritorija koje su već 4. avgusta 1914. godine bile u sastavu Srbije i nad kojima je ova imala puni suverenitet po osnovi Bukureštanskog ugovora 1913. godine. To joj Vrhovni Savjet konferencije mira nije prihvatio.^[8] Ona je te obaveze o poštovanju manjina primila potpisom Senžermenskog sporazuma 10. septembra 1919; godine a Albanija davanjem jednostrane deklaracije pred Savjetom Društva naroda 2. oktobra 1921. godine što je bio uslov njenog prijema u Društvu naroda.^[9]

Dakle vidimo da ni princip nekog etničkog balansa nije ovdje mogao biti zadovoljen jer je ostalo daleko više Albanaca da živi u Jugoslaviji nego Jugoslovena u Albaniji, te je trebalo pravnim sredstvima obezbijediti zaštitu manjina sa obje strane granice a uz to, konstituisati one međunarodno-pravne institucije koje će ove ekonomsko-nacionalne i kulturne transakcije između stanovnika istog nacionalnog porekla, pospješiti.

4. Tome je poslužila ustanova pograničnih zona koja je između dva svjetska rata bila prisutna u odnosima ovih država i važila sve do okupacije Albanije od strane Italije 1939. godine. Tada nastupa prekid međunarodno-pravnih kontakata albanske države, sem onih koje može da održava vlada u egzilu, a kroz kratko vrijeme i njene susjede će zadesiti ista sudbina. Važno je ukazati da niti aneksije niti stvaranje nekog protektorata od strane okupatorske sile, ne može priznati međunarodno pravo. Posebno ne može se dozvoliti proširenje granica satelitskih država na račun okupiranih teritorija druge države ili sl. Jedino što se može prihvatiti to je suspenzija odnosa pa prema tome stavljanje u suspenziju i ovih pograničnih zona za vrijeme rata, što znači odmah poslije rata one se mogu obnoviti.

Pogranična zona je bila utvrđena Ugovorom o trgovini i plovidbi od 1929. godine, kao i odredbama o pograničnom prometu (Prilog V sa dodacima).^[10] Radi se o pojasu državne teritorije sa obje strane granice za kojeg države ugovaraju specijalni pravni režim. Unutar ovih zona predviđaju se znatne olakšice za stanovnike radi transakcije, putovanja trgovine, obrade imanja i sl.

U odredbama o pograničnom prometu (Prilog ugovora o trgovini i plovidbi od 1929), ukazuje se da su se dvije vlade složile da "zadahnute željom da olakšaju stanovnicima pograničnih predjela pristup tržištu i potpomognu razvijanju prijateljskog duha uzajamnog povjerenja i odnosa dobrog susjedstva", ustanove pogranične zone koje neće prelaziti dubinu od 15 km radi obrade nepokretnog imanja koja sijeku državnu liniju ili koja potpuno leže u rečenoj zoni. Tu su bile isključene posebne formalnosti za prijelaz granice sem obična usmena izjava za prolaz stoke za ispašu, zimovanje i sl. Stanovnici ovih zona su određeni tako što imaju mjesto stanovanja u pomenutim zonama.

Cjelokupna zona je bila podijeljena na 9 sektora (tač. 3 Priloga o primjeni Priloga V). Određena su bila jugoslovenska tržišta za svaki od navedenih sektora a u dodacima 1-6 određene su albanska i jugoslovenska zona.^[11]

Interesantno je notirati sektor 8 (Tuzi-Hoti) i 9 (Skadar-Plavnica -Ulcinj), budući da ove zone dopiru do 15. km sa obje strane granice, to znači da su i vodotokovi na granici uključeni u zone, jer ih granična linija siječe. Ali neki od njih mogu imati ugovoreni specijalni status kao vodeni resurs, odnosno vodoprivredni, te se može dogoditi da bude pokriven sa duplim pravnim statusom.

Daćemo nekoliko karakteristika obaveza država u vezi sa ovim zonama, na primjeru baš ova dva sektora jer su nam tu najbliža. Budući da je baš ovdje izmiješano stanovništvo posebno sa jugoslovenske strane granice, utvrđuju se detaljno mjesta (sela) koja ulaze sa obje strane granice u zonu. Određuju se tržišta kao na primjer u VIII sektoru za Jugoslaviju - Tuzi ili Podgorica da sama Jugoslavija odabere, a bili su utvrđeni i putevi i prelazne tačke, a za sektor 9 bilo je određeno tržište Ulcinj.

Takođe bili su određeni putevi prelaza rijekom Bojanom kao i Skadarskim jezerom sa tačnim naznakama mjesta ukrcavanja i iskrcavanja.

U pogledu pograničnog prometa sa Skadarskim tržištem u dokumentu su izričito pobrojana sela koja spadaju u jugoslovensku pograničnu zonu sektora Plavnica - Skadar - Ulcinj. Stanovnici ovih sela su mogli pjačnim danom odlaziti u Skadar radi prodaje svojih proizvoda i radi neophodnog snabdijevanja. S tim ciljem oni su mogli nositi u Albaniji svoje proizvode u količinama označenim u dodatku br. 4. ovog Protokola i uživati oslobođenje i povlastice koje su u Prilogu 3. Protokola predviđene.^[12]

Tako na primjer, u Dodatnom sporazumu - Aneks C (odredbe o graničnoj trgovini Ugovora o trgovini i plovidbi) od 22. juna 1926. godine, dvije države prihvataju (čl. 1) da stanovnici izvjesnog broja sela u jugoslovenskoj pograničnoj zoni nastanjeni južno od Skadarskog jezera, mogu ići na Skadarsku pijacu da prodaju svoje proizvode i kupuju namirnice koje su im neophodne kojom prilikom će uživati ista izuzeća i privilegije kao i oni stanovnici albanske pogranične zone koji posjećuju jugoslovenske pijace kako je predviđeno u članovima 2 i 3 Aneksa ugovora o Trgovini i Plovidbi.^[13]

U odredbama o prometu (Protokol o primjeni priloga B) se ukazuje da je ona roba koja je proizvedena "u albanskoj domaćoj radinosti" ili po kućama albanskog stanovništva ali ne i ona u fabrikama, oslobođena od svih uvoznih i izvoznih dažbina sem od trošarine. Vlasnici su dužni da je pri prijelazu granice usmeno prijave na zahtjev organa carinske kontrole. Uz to navedena je jedna lista albanskih proizvoda koja se može menjati i dopunjavati po zajedničkom sporazumu.

5. U ovim odnosima poznate su bile i institucije dvovlasničkih imanja. U navedenom ugovoru (uz član 7 Prilog B) daje se definicija takvog imanja. U smislu člana 7. taksativno su nabrojene nepokretnosti koje se imaju smatrati dvovlasničkim zemljištem. Tu se smatraju njive, vinogradi, bašte, gradine, voćnjaci, livade pašnjaci, šume, i druga zemljišta namenjena zemljoradnji kao i zidani mlinovi, kuće i sve zgrade za stanovanje, zabrani, torovi i svaka druga građevina koja služi za sklanjanje stoke ili za izradu i preradu stočnih proizvoda, male strugare, vodenice namenjene pranju vune i sl.

Uslov da bi se državljani koji posjeduju zemljište u pograničnoj zoni mogli smatrati dvovlasnicima i uživati pogodnosti bio je određen na taj način što su ti stanovnici domicilirani u zoni i posjeduju dvovlasničke karte na albanskom i jugoslovenskom jeziku kao i uvjerenje od nadležnih vlasti da posjeduju imanje.

Korišćenje ovih dvovlasničkih imanja bilo je uslovljeno i da se ne udaljavaju sa njega sem izuzetno po odobrenju. Određeno je bilo i vrijeme boravka na imanju (1. dan), tako da se vraćaju uveče svojoj kući tj. u svoju državu. U dvovlasničkoj karti se upisivala stoka, veliki alat, mašine, kola i sl. čime su se služili pri obradi tog imanja.

U ovom dokumentu je bila zajemčena sloboda svojine na imanju tako da je vlasnik mogao otuđiti ili prodati isto, a dvovlasnička karta se mogla izdati u zakup ili dati napoličaru. Naravno, ovo možemo smatrati posebnim svojinsko-pravnim odnosom. U koliko bi se dvovlasnička karta po bilo kojem osnovu ustupila drugom licu, tada bi vlasnik imanja gubio pravo na dvovlasničku kartu što je značilo da njeni posednici ne mogu biti dva lica istovremeno. Ona je znači bila vezana za obradu imanja odnosno za njegovo korišćenje.

6. U mnogim ugovorima iz tog vremena sadržana je klauzula najpovlašćenije nacije. Zapravo u Ugovorima o trgovini i plovidbi i o nastanjivanju i konzularnoj službi od 1926. godine, ova je klauzula ustanovljena između ove dvije države.

Tako na primjer, u Ugovoru o trgovini i plovidbi se kaže da će se sa brodovima bilo da ulaze, za vrijeme bavljenja i pri izlasku, postupati kao sa domaćim ili sa onim najpovlašćenijih nacija, a u koliko se sklone usled više sile u pristaništa radi prepravke i snabdijevanja, neće plaćati teže i drugačije takse nego domaći ili najpovlašćenije nacije. (Član 2. ugovora o trgovini i plovidbi.)

U članu 2. ovog istog ugovora, kada se utvrđuju prava državljana navedenih država da slobodno putuju radi trgovine i pravo boravka u lukama i varošima i drugim mjestima, izričito je istaknuto da će ti državljani uživati potpunu slobodu kretanja i nikakva razlika neće se činjeti u tom pogledu između njih i državljana najpovlašćenijih nacija.

Kao što smo izneli radi se o skupu normi međunarodno-pravnog karaktera kojima su bile konstituisane nekoliko ustanova međunarodnog prava vezanih za susedske međudržavne odnose. Naime, reč je o pograničnoj zoni, dvovlasničkim imanjima i klauzuli najpovlašćenije nacije. Svakako, tad pocijepano jednonacionalno stanovništvo u dvije granične države sa ovim međunarodnim aranžmanima moglo je da kompenzira tu pravnu defektnost granice (bivstvovanje u drugoj državi odvojeno od matične). Ovo je uporedo sa obostranim pravnim obavezama o poštovanju nacionalnih manjina moglo predstavljati dobru osnovu za obostrano integrisanje životnih uslova i uz opstajanje jakih karakterističnih nacionalnih različitosti, gdje bi se i homogenizacija održavala ali i različito državno-pravno dostojanstvo dvije susjedne države. Na žalost, to stari režimi nijesu iskoristili kao ni novi koji su uspostavljeni poslije rata. No sasvim je jasno da samo od jednog subjekta tih odnosa ne može to da zavisi, ali zato od samo jednog može doći do loših međudržavnih odnosa. Postavljam pitanje gledajući za budućnost, da li bi trebali ići tom starom pravnom praksom i pod kojim uslovima bi ona mogla ispraviti sadašnje stanje.

Napomene

1 Protokol od 14/26 februara 1878 u Virpazaru. Commission de delimitation entre la Turquie et Le Montenegro, I Protocol du 14/26 fevrier 1878.

2. Accord de Londre: 1913, Decision de Paris 9. nov. 1921. Frontieres Serbe, Croate et Slovene - Albanaise, Florence 1920, Commission internationale de delimitation des Frontieres de L' Albanie.

3. Živko Avramovski, Nagodbe o Kosovu i Metohiji, Kosovo - prošlost i sadašnjost, Međunarodna politika, Beograd 1989. str. 74.

4. Dragutin Nikolich, Les diferends de frontieres de l' Albanie, Paris, A. Padone 1927. p. 58.

5. Accord de Londre op. cit.

6. Conference de la Paix 1919-1920. Recueil des actes de la Conference - Partie VIII. Resolutions de la Conferences).

7. Jovan M. Jovanović, Diplomatska istorija nove Evrope. Knj. II. Beograd 1939, str. 299.

8. Op. cit. str. 341-342.

9. Societe des Nations, Recueil de Texte, Vol IX, N° 1, 2, 3, 4, 1922.

10. Zbirka međunarodnih ugovora Ministarstva inostranih poslova 1929 I str 314.

11. Zbirka međunarodnih ugovora op. cit.

12. Op. cit.

13. Treaty Siries, Vol. CL XXX VII. 1938. N° 4337.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt