|
|
 |
 |
 |
 |
|
|
Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji Dimitrije M. KalezićSrpske škole u AlbanijiIzvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godinePoznata je stvar da su Solunska braća dala slovenskome svijetu azbuku da bi odatle pa dalje potekla istorija slovenske pismenosti i knjige. Razumljivo je da ta pismenost nije nastala kao neki cilj sam za sebe, nego kao sredstvo - upravo sredstvo misije, pa raznih oblika kulture koja je sva bila podređena crkvenoj obradi i njegovanju. Tu, pored oltara i u sferi kulta, nastaje i gaji se kultura, jep se tu živi, uči, vlada, ponaša, stvara... Kod slovenskih naroda to je tako od početka njihova ulaska u istoriju; tako je, dakle, i kod nas Srba. Pismenost i školovanje su bili dugo, skoro do najnovijega vremena, bar kod Srba, strogo u funkciji Crkve. U Crkvu je uključivan narod, svi članovi, a pojedini određeni ljudi su stvarali, pisali, učili, bogoslužili - zajedno od svoga naznačenja i posvećenja. Tako, i nikako drukčije, moglo je da bude i u crkvama Srpske arhiepiskopije, i pod njenim tremovima - mislim na one koje su u srednjem vijeku zidali srpski vladari, naročito kralj Milutin.[1] Njih je bilo prilično na tlu današnje Albanije. Mnoge od njih su porušene, ali ih ima koje su kao objekti sačuvane - konzervirane, i stoje danas, poslije toliko vremena, prazne; ili su adaptirane i promijenjena im je namjena - dakle, i u jednome i u drugom slučaju one su van svoje autentične i primarne funkcije. Ako jednoga dana dođe do istraživačkih zahvata na njima i proučavanja njihova živopisa, moglo bi da se dogodi - i to ne bi bilo nikakvo čudo, nego očekivana pojava - da se nađu makar fragmenti izvjesnih kompozicija na njihovim zidnim površinama koje oslikavaju ambijent i situaciju škole - djece, i učitelja vjere i pismenosti, sveštenika, bilo mirskoga (svjetovnoga) bilo monaškoga (kaluđerskog) reda. U Bogorodici Ljeviškoj u Prizrenu imamo, na primjer, prikazanu mladost sv. Nikole. Na toj kompoziciji je prikazano kako ga majka vodi u Crkvu da uči knjigu, a tamo ga dočekuje kaluđer-učitelj. Vrlo je osnovano pretpostaviti da je u pravoslavnim hramovima na teritoriji Albanije bila zastupljena takva tematika - bar u onima koje je zidao kralj Milutin u godinama kad je oslikavao Prizrensku Ljevišku. Za ilustraciju teze da se u skadarskom kraju njegovala knjiga, što će reći da je bilo pismenih i onih koji su se opismenjavali, neka posluži poznata činjenica da je u jednome od sela u okolini Skadra pronađen zbornik popa Dragolja, naš književni spomenik iz XIV vijeka. To je bilo u Vraki, i to u kući koja je bila nasledno sveštenička "kroz 17 koljena", pa je knjiga predavana "od oca - sinu, unuku...". Sačuvani slajdovi nam pružaju mogućnost zaključka da je u pitanju upravo srpski živopis, ali vizantijske kulturne sfere, a ne grčki. Naime, po živopisu kao živopisu bilo bi teško zaključiti čijega je porijekla i čija ga je kičica radila - ali ima jedan drugi pouzdan znak kojim možemo sa sigurnošću izvršiti atribuciju njegovu kao srpskoga a ne grčnoga ili čijega drugo. To su signature na freskama - one su srpske, a ne grčke. Slajdovi koje imam u vidu pružaju još jedan dokaz odnosno dokazni materijal o postojanju srpske pismenosti u teritorijama srednje i sjeverne Albanije u četrnaestom vijeku i dalje: nadgrobne ploče na kojima su i danas čitljivi slovenski natpisi. Uopšte je nemoguće pretpostaviti da je grčki slikar ispisivao slovenska slova na freskama i grobnim pločama. Jest da je to bio naš srpski renesans, koji predstavlja dalji odjek carigradskoga renesansa Paleologa, i kralj Milutin je mecena naše kulture baš toga stila, ali je nezamislivo da srpska slova ispisuje slikar Grk; uostalom, zašto bi to on ispisivao, kad to nije radio ni Grk Nikola koji je freskopisao Studenicu, nego. sve je prilika, sam naručilac studeničkoga živopisa - Sveti Sava.[2] Taj stari, predsistematski tip škole i metod rada u njoj bio je funkcionalan: učilo se uz rad, i radilo se. uz učenje. Tako je uz oca sveštenika, slikara, tesara, zidara... radio i njegov sin i nastavljao posao. Tako je nastajala lagano jedna tradicija - odnosno, ona je prenesena iz stare Vizantije: primili smo je zajedno sa hrišćanstvom.[3] Istoriju mnogih zanata i vještina možemo da pratimo čak iz toga vremena, a neke porodice, gdje zanat ili zvanje prelazi sa oca na sina, isto tako: na primjer prezimena Popović i Kujundžić. Sva područja djelatnosti predstavljala su organske djelove koji su se uklapali u veliki projekt kulture, njegovane u hramu i uz kult. Tu je razvijan moral, vaspitavan ukus... izgrađivan jedan mentalitet koji je poticao iz jednoga ukupnog života koji je bio eminentno hrišćanski. Sfera hrišćanske duhovnosti je obuzimala i prožimala - načelno gledano - sve. Nije to bio nikakav specifikum srpski, nego je takav bio ukupni koncept srednjega vijeka. *** Novi vijek i njegov koncept kulture zahtijeva i novi tip škole. Ta nova škola, odvojena od Crkve, kakvu u Evropi imamo poslije perioda renesanse, u novom vijeku, kod nas uopšte dolazi prilično kasno - tek u XIX vijeku, i to prije i više u Vojvodini koja je ipak zalazila u evropsku kulturnu klimu. Pa ni tada to nije bila tipično sistematska škola. Škole su u prošlom vijeku bile tipično parohijalne ili parohijske škole; čak i u Vojvodini, ali organizovanije. Pored onih praktičnih predmeta u nižim razredima koji su spremali djecu za praktični život, u tim školama je preovlađivalo patrijarhalno vaspitanje i vjersko obrazovanje, jer je to bilo ono egzistencijalno čim se živjelo i od čega se živjelo. Zato su djeca tome učena još od malih nogu, prvo od roditelja. Dakle, "vjersko" nije bilo samo stvar školske prakse i teorije, nego života ukupno viđenog, a za život se dijete spremalo u kući i u školi -u tome je bila funkcionalnost škole. Crkva je organizovala i imala takve škole. U mnogim slučajevima učitelj je bio sveštenik: mučenik Đorđe Kratovac je učio knjigu i zlatarski zanat kod popa Peje u Kratovu, rečeno je u njegovu Žitiju.[4] Crkveno tutorstvo ili crkveno-školska opština je bila organ, odnosno duša i srce koji vode brigu o onome što je zajedničko mještanima jednoga sela, odnosno jednoga grada, a to su, u prvome redu, crkva i škola. U samoj stvari, to dvoje nije odvajano jedno od drugoga, nego kad bi se reklo "crkva" mislilo bi se u prvome redu na zajednicu ili opštinu vjernih u tome mjestu, a škola je bila samo ogranak, odnosno podmladak te zajednice.
Od godine 1828. kad Albanija dobija izvjesnu svoju autonomiju u okviru prostrane imperije Otomanske srpski živalj u Skadru i njegovoj najužoj okolini počinje da se primjećuje kao grupisana i unekoliko organizovana etnocjelina. Zato u Skadru i oblasti Vrake počinje da se javlja ideja o korišćenju izvjesnih povlastica, pa se uviđa prijeka potreba i za školom. A škola treba da bude životna, pa da djecu spremi za život: da probudi njihovo znanje o vjeri pravoslavnoj koje im (znanje) mogu nasledno kroz život pružiti i roditelji; zatim da pojača njihovu nacionalnu svijest iz razloga što su koncentrisani a nalaze se u neposrednoj blizini slobodarske Crne Gore... U pogledu crkvene organizacije, i budući da se nalazi u granicama turske države, Skadar pripala prizrenskome pravoslavnom episkopu, odnosno eparhiji. Još od Čarnojevićeva vremena naše eparhije na jugu zauzimaju episkopi Grci koji su obavezno turski podanici. Njihov cilj nije bio rušenje državnoga sistema turske države, nego očuvanje pravoslavlja u povjerenim im eparhijama. Tako je rad prizrenskoga episkopa bio tipično pastirstvo bez politike u svjetovnome smislu riječi. Ovo naglašavamo iz razloga što će nam kasnije, u drugoj polovini XIX vijeka, biti jasnije neke intervencije prizrenskoga episkopa Partenija u odnosu na Skadar, odnosno skadarsku školu i njeno tutorstvo, a povodom izbora i prijema u službu novog učitelja. Prema podacima koji su poznati i u nauci korišteni,[5] prva srpska osnovna škola u Skadru osnovana je upravo 1828. godine. Ali čitave prve dvije decenije njenoga postojanja i rada ostaju u nekom sumraku, obavijene maglom: nema sačuvanih dokumenata, ne zna se broj đaka, ostala su u predanju imena dvojice njenih prvih učitelja (Milan i Marko); o njima postoje prava nagađanja: te da su bili braća, te da nijesu bili braća a jedan se prezimenom zvao Marković, i slično. Tek, jedno je izvjesno: škola je ipak nekako radila. Brigu oko škole i njenih potreba vodila je crkveno-školska opština. Ona je, inače, bila u stalnome kontaktu i saradnji sa nadležnim episkopom prizrenskim, a pitanje škole i njenoga izdržavanja, posebno rada, bilo je osjetljivo, pa su zato od vremena osnivanja škole te veze i odnosi bili pojačani. Pošto je to bila turska država, i taj episkop i njegovi vjernici, pa i ovi u Skadru, bili su Sultanova paja - dakle, državljani turske države. Kao takav, episkop je imao pred sobom primarni zadatak čuvanje, razvijanje i dalji napredak pravoslavlja (njegovoga učenja i morala) kod svojih vjernika koje je on imao pred sobom samo kao pravoslavne vjernike, a ne kao Srbe. Da bi njegov plan rada išao što je moguće što uspješnije i nesmetano, on je gledao, koliko-toliko, da stišava situaciju, jer je Balkan posebno, a i cijela Evropa, u XIX vijeku bio u nekom, posebno nacionalnom previranju. Rimokatolička unijatska propaganda je širena; njene misije su bile pregle na posao tražeći među pravoslavnima svoje nove vjernike, svakako ne i među muslimanima. Uostalom, ta je misija razmrežila svoj rad dolaskom Turaka, pa njeni misionari šestare i stižu čak i tamo gdje nikad ranije nije bilo rimokatolika. Iako je velika Imperija, kao teški bolesnik na Bosforu, kroz cio XIX vijek posrtala i postepeno se klonila svome konačnom padu, njen teokratski stav je držan čvrsto: vjera kao vjera je bila zaštićena, i bilo je moguće prelaziti iz vjere u vjeru; ali ako bi neko iz državne religije, a to je ona koju ispovijeda sam Sultan, dakle iz islama, prešao u bilo koju drugu taj bi to plaćao glavom. Zato rimokatolička misija nije mogla računati ama baš ni na kakav uspjeh u odnosu na muslimane; a kako drugih vjernika osim pravoslavnih nije bilo, oni su bili, znači, meta i cilj njenih misijskih poduhvata. Sa primanjem unije, određeni turski državljanin bi se, nema sumnje, odvajao od svoga srpskoga porijekla i pravoslavnoga uvjerenja, ostajući turski podanik rimokatoličkoga ispovijedanja. Budući da je skadarska pravoslavna škola - a to znači, stvarno i srpska, jep drugih vjernika, recimo Grka, nije bilo u većem broju - imala pravo javnosti, nju su pohađala i djeca Grka i Kucovlaha, učila srpski jezik i pravoslavni zakon (= vjeroučenje, vjeronauk). Sa ovom pravoslavnom nesrpskom djecom bilo je i rimokatoličke djece - upravo iz razloga javnosti rada škole. U školi kao takvoj, i javnoj i crkvenoj, nije bilo nikakve bojazni od asimilacije njenih polaznika - bilo vjerske, bilo nacionalne. Uostalom, pravoslavnima je, uopšte gledano, stran prozelitizam. Međutim, baš s te strane rad škole nije bio nesmetan. Svakako usled nedostatka udžbenika (bukvara, katihizisa i možda nekih drugih), možda i učila, školi su ponudili rimokatolički misionari svoje knjige - svakako štampane u Rimu, u štampariji Propagande za širenje vjere. Te su knjige bile, nema sumnje, u dvojakoj funkciji: kao obrazovna i kao misionarska sredstva. Kad su rimokatolički misionari ispoljili tu svoju dobru volju i spremnost i ponudili te knjige, sve nove i fino opremljene, crkveno-školskome tutorstvu, nastala je briga i glavobolja: kako da ih prihvate kad su rimokatoličke; da li da se njima samo pomažu zbog nedostatka svojih pravoslavnoga sadržaja, ili ne; jednostavno - šta da rade! Zato su se obratili vladici Parteniju u Prizrenu, a on hitno odgovara da te knjige stave na sigurnome mjestu dok on ne dođe, a da učitelj i roditelji vaspitavaju svoju djecu u tradicijama svoje vjere "kao i dosad". To je bilo upravo u polovini XIX vijeka, tačnije 1850. godine. Nedostatak udžbenika, svakako i programa, gledali su misionari da iskoriste za račun Rimokatoličke crkve i da time opravdaju povjerenje i nade koje im je Propaganda poklonila. Ali kod skadarskih pravoslavaca to nije prošlo; kod vladike Partenija koji onako hitno reaguje taj pokušaj je bio još lošije sreće. Episkop Partenije je ovdje reagovao iz još jednoga razloga: budući da su ponuđene knjige imale drugu namjenu kao krajnji cilj, više je nego sigurno da bi to izazvalo buru kod pravoslavnih Skadrana, pa i sa političkoga stanovišta to nije bila dobra stvar. Bojeći se bune, episkop upozorava i podsjeća časno tutorstvo da su oni podanici Sultana i da ne primaju nikoga za učitelja ko nije Sultanova paja. Takvo, veoma neorganizovano stanje škole potrajalo je, prilika je, sve do te, odnosno iduće godine. Nije prošla ni godina dana otkako vladika Partenije podsjeća na podaničke obaveze i vladanje shodno njima, jep je u pitanju škola sa pravom javnosti po građanskome pravu turskom, - a u Skadar dolazi i biva primljen za učitelja Nikola Musulin, pravoslavni Srbin iz Gomirja, iz Hrvatske, učen čovjek (završio je bogosloviju u Sremskim Karlovcima) i austrijski oficir koji je poslije burne 1848. otišao u Srbiju, a onda još dalje - u Tursku. Primanje njega u službu upućuje nas na trag da zaključimo da se časno tutorstvo oglušilo o jasnu riječ Vladičinu i primilo ovoga Hrvaćanina za učitelja. On se njima svidio učenošću i rodoljubljem. On je tako i radio. Razvijao je kod mlađih u duhu i sferi pravoslavlja srpsku svetosavsku misao i organizovao svetosavske proslave, što Vladici - Grku i turskom podaniku - nije bilo po volji - ni intimno, a kamoli zvanično. Budući čovjek upućen u pitanja škole i kulture, Musulin je u Skadru, može se reći, postavio školu na noge i uveo u njoj školski poredak. Od njegova vremena može da se, po arhivi, prati rad škole iz godine, u godinu. Vođeni su dnevnici, izvještaji o inspekcijama ali nijesu sačuvani; izvještaji o izdržavanju škole: pomagalo je tutorstvo i pojedini imućniji vjernici-građani... Poslije Musulina su gotovo redovno učitelji Vasojevići ili Skadrani. Kao čovjek koji je završio bogosloviju u Austrougarskoj gdje su Srbi, iako brojni i sa svojim institucijama, ipak u tuđoj državi - Musulin je dobro znao šta znači jedna škola te vrste - bogoslovska. Zato se mnogo zalagao za otvaranje bogoslovske škole u Skadru. U tome nije uspio, ali neće biti da je to njegovo zalaganje ostalo bez ikakva rezultata: nema sumnje, njegov odjek je osnivanje bogoslovsko-učiteljske škole u Prizrenu (1871). Neuspjeli i nekorektni pokušaj rimokatoličke misije učinio je to da i njihovi misionari porade na osnivanju škole. Jezuiti i franjevci u Skadru osnivaju školu, ali znatno poslije pravoslavnih Srba. Iz sačuvanih i poznatih podataka vidi se da je škola bila četvororazredna, sa po dva mješovita odjeljenja. Do 1893. godine bila je mješovita da bi te godine bila otvorena posebna škola za žensku djecu. Tada su bili učitelji bračni par Tomić - Filip i Ljeposava. Iz toga vremena sačuvani su dnevnici u kontinuitetu sve do postojanja škole 1912, odnosno 1914. godine. Dnevnici su i ranije vođeni, od vremena Nikole Musulina, ali nijesu sačuvani; možda nijesu ni bili u kontinuitetu. Sve do tada je Crkvena opština skadarska, preko svoga tutorstva, izdržavala školu. Školu, kao i ranije, pomažu imućniji Srbi, naročito trgovci, ali to je bilo prilično oskudno i neredovno. Tu je i Konzulat ruske carevine koji je još od 1871. godine pomagao ovu školu. Do toga vremena škola je obezbjeđivana kombinovano: učila i dr. obezbjeđuje crkvena opština, udžbenici se dobijaju iz Carigrada a docnije iz Crne Gore, a izrađivani su prema programu koji je propisivalo Ministarstvo prosvjete na Cetinju. Tada nastaje izvjesna prekretnica u organizaciji i životu skadarskoga školstva, svakako nabolje: učitelje plaćaju Kraljevina Srbija, i Kneževina, odnosno kasnije Kraljevina Crna Gora; odvajaju se muška i ženska djeca i posebno postoje dvije škole - muška koja je nastavila da se zove imenom Svetoga Save, što je već učitelj Musulin počeo da ističe, i ženska koja će se prozvati Marinska, i koju će od 1900. preuzeti Ruski konzulat da finansira u potpunosti. Takvo stanje će potrajati sve do njihova ukidanja izbijanjem prvoga balkanskog, odnosno prvoga svjetskog rata. U Skadru je krajem prošloga vijeka postojao i Crnogorski konzulat. Prvi konzul crnogorski u Skadru Lazar Mijušković se mnogo zalagao za školu i brinuo oko nje. On je, u dogovoru sa mitropolitom prizrenskim Nikiforom uradio da se otvori građanska škola za koju su njih dvojica sastavili program. Uskoro je u Skadru osnovano i obdanište. Smještaj škole bio je briga Crkvene opštine. S početka je škola radila u privatnim kućama u gradu koje je iznajmljivalo tutorstvo ili su sami imućniji ljudi izlazili u susret potrebama škole na određeno vrijeme. Zatim je radila u pojedinim crkvenim kućama, najviše u kući pored male crkve. Sve je to bilo neodgovarajuće i malo tako da je više ličilo na improvizaciju i trenutno rešenje. Tek kad je (1896) ugledni i imućni skadarski Srbin Radivoje Berović finansirao izgradnju škole, skadarska škola je dobila funkcionalnu i adekvatnu zgradu. To je bila, za ono vrijeme, lijepa i moderna građevina - jedna od prvih kuća dignutih na sprat u cijelom gradu. Zgrada je imala osam odjeljenja, prostranih i svijetlih - po četiri za mušku i za žensku djecu. Otkako postoje redovno (do 1874) svetosavske proslave, čiju je redovnu praksu uveo Jeremija Popović, postoji i praksa da se o Sv. Savi nagrađuju učenici, iz priloga imućnijih pravoslavaca; nagrade su u odijelu i dr. potrebama. A otkako je osnovan đački fond (1902), od tada postoji praksa nagrađivanja učenika na kraju školske godine. Kpaj školske godine je završavan revizijom; ova je bila godinama čisto privatne prirode i predstavljala je završnu svečanost: učitelj bi pozvao sveštenika da izvrši inspekciju i - to je bilo sve; a onda bi za nekoliko dana došli ostali rezultati i svečanosti. Zato nije bilo nikakvih zvaničnih zapisnika, izvještaja i sl. Tako je to teklo do 1902. godine, kad je mitropolit Nikifor donio naredbu o zvaničnoj školskoj inspekciji. Od tada se zavodi praksa zvanične službene revizije, i podnošenja zvaničnog izvještaja o tome. IIPored skadarske škole zna se i za školu u Vraki. Vraka je jedno, najveće u krugu od 5 sela srpskih u neposrednoj blizini Skadra. Sva ta sela, zajedno, zovu se zajedničkim imenom - Vrake. U središtu je Vraka, najveće među njima koje ima i sabornu crkvu, a uz nju i školu, zajedničku za sva sela. Dolazak Nikole Musulina u Skadar za učitelja značio je mnogo; ne samo za Skadar, nego i za Vraku. Njegovo rodoljublje i njegovo pregalaštvo na polju kulture osokolilo je vračke Srbe i dalo im poleta i maha, pa su i oni zaželjeli da imaju svoju školu. Od Musulinova dolaska u Skadar uskoro počinje širenje prosvjetnih ideja i među Vračanima. Sve do 1875. prvo on pa njegovi naslednici posjećuju Vraku, pomažu im, poučavaju njihovu djecu i to je sve bila priprema za osnivanje posebne škole u Vraki. U tome pripremnom periodu, može se reći, pripremljen je mlađi naraštaj koji će kasnije biti prihvatilac i nosilac te ideje. Od tada (1873, odnosno 1875) počinje sa redovnim radom i ova škola, druga srpska u Albaniji novijega vremena. Za prvog učitelja je došao Mića Milićević. Zato njegov početak rada je početak rada ove škole. Milićević je bio i paroh, i ta praksa će ostati, praktično, s prekidima, kroz cijelo vrijeme trajanja ove škole. Za njega i Damjana Isailovića postoji predanje koje se čuvalo usmenim putem do našega vremena, a izvornih dokumenata nema. Pred samo gašenje škole, 1911. u Vraku dolaze za učitelja Radivoje Martinić iz Bjelopavlića i Bracan Krkelić iz Bratonožića. Vračka škola nije, izgleda, imala stroge propise kao skadarska - zato sve do 1909. nema nikakvih tragova o nastavnom planu, programu, udžbenicima. I ova škola je doživjela svoj kraj 1912, odnosno 1914. godine, kad i skadarska. Vračka crkva, kao i škola, bila je sve do 1905. godine pod skadarskom, kao njena filijalna škola; crkva je bila u namjesništvu skenderijskom. Od tada ona (tj. škola) se osamostaljuje; ima svoju zastavu i svoj pečat sa napisom: Srpska pravoslavna opština u Vraki. Od te godine njena škola ima status zakonom priznate škole. Njen prvi redovni učitelj, kao samostalne škole, bio je Aleksa Leko Vojvodić. Njegovo izdržavanje je bilo skromno: ljudi su ga plaćali birom u naturi, a nedjeljom i o većim praznicima u crkvi je išao poseban tas za školu. Ako iz današnje perspektive bacimo pogled na metod rada u toj školi, reklo bi se da je to bilo sve slabo i improvizovano. Međutim, tako ne smijemo uopšte tretirati to pitanje. Ona je svojim konceptom umnogome podsjećala na raniji rad, oblik i metodologiju škola: funkcionalnost je u mnogo većoj mjeri zastupljena, nego sistematika sa svojim trivijumom i kvadrijumom. Ratno vrijeme je kao i svako neredovno stanje bilo posebno. Najprije je obustavljen rad škole da bi bio kasnije nastavljen. Okupacione vlasti u vrijeme prvoga svjetskog rata odobravaju rad škole, ali one dovode i postavljaju za učitelja rimokatolika iz Skadra koji nije znao ni srpski jezik; zvao se Fran Pikoli. On zavodi nastavu na albanskom jeziku, jer srpski nije znao. Istina, on je morao da uči srpski da bi nekako ostvario kontakt sa učenicima, a đaci nijesu morali da uče albanski. Ipak, ovom praksom koja je zavedena u ovom periodu sluti se nešto drugo što će da se pojavi znatno kasnije. Istina, Fran Pikoli nije dugo ostao za učitelja; uskoro prestaje sa radom - da bi školu u Vraki preuzeo, po treći put, paroh Petar Mrenović - sada u poodmaklim godinama. U povećem selu Kamenici nalazio se sveštenik Veliša Popović. I crkveno i školsko pitanje u Vraki riješiće - u uvjerenju da će to biti na duže vrijeme - episkop Viktor Mihailović kad Velišu Popovića premjesti iz Kamenice u Vraku i postavi ga za paroha i učitelja. Ovo vrijeme od 1912, kad počinje prvi balkanski rat, pa do 1921, kad će u novoj državi Albaniji doći do radikalnijih promjena, predstavlja neku vrstu neredovnoga i prelaznog stanja. Kud će krenuti razvoj situacije, vidjeće se kasnije, ali Pikolijevo službovanje (1916-1918) već sluti nešto neobično. IIIPošto je završen prvi svjetski rat i obnovljena država Albanija, škola je nastavila svoj rad (1919). Ali, sad su iskrsli novi problemi, naprosto izrasli su iz novonastale situacije, a kroz njih se, kao crvena nit, polako, sistematski i uporno probija i privlači tendencija Albanaca, iza koje stoje, očigledno, drugi činioci. U novoformiranoj državi Albaniji odmah poslije rata se počelo raditi na formiranju Albanske pravoslavne crkve. Ova crkva je sebe smatrala od samog početka autokefalnom, ali njena matična crkva, Carigradska patrijaršija, nije htjela spočetka da da autokefaliju iz čiste bojazni da time opstanak pravoslavlja ne bi došao u opasnost. Vaspostavljena je autokefalna patrijaršija u Beogradu u koju su ušle sve srpske pokrajinske crkvene organizacije - kako one koje su poctojale zasebno, tako i one koje su preuzete iz krila drugih patrijaršija, odnosno mitropolija (Carigradske i Bukovinske). formirana je nova država, Kraljevina SHS. I patrijaršija i Vlada kraljevine SHS, odnosno kasnije Jugoslavije, vode brigu o dijelu srpskoga življa koji je ostao van granica nove države. O življu koji je ostao u Albaniji Patrijaršija brine preko dr Gavrila Dožića, mitropolita crnogorsko-primorskog, koji motri, brine, interesuje se, prati... rad Srba u Skadru i okolini; a na jugu o življu srpskoga porijekla vodi pastirsku brigu dr Nikolaj Velimirović, episkop ohridski. Preko njih dvojice upisuju se učenici iz sjeverne Albanije u Bogosloviju na Cetinju, a iz južne Albanije u Bogosloviju i bogoslovski gimnazijski internat u Bitolju; od njih neki kasnije studiraju teologiju u Beogradu. Oni se vraćaju u zavičajnu Albaniju i postaju učitelji, sveštenici, episkopi... Na kanalu državnoga interesovanja za ovaj dio naše dijaspore resorno vodi brigu Ministarstvo inostranih poslova u Beogradu, preko Poslanstva u Tirani i Konzulata u Skadru. U Vraki je učitelj u ovome periodu opet sveštenik Veliša Popović koji je, po postavljenju papox ca dužnošću učitelja. U Skadar su došli Brajovići - Lazar i Vidosava, supružnici. Škola se, kao i ranije, održava kao parohijalna, neobavezna i autonomna - naslijedila je autonomiju od ranijega vremena. Ali to stanje, očigledno, neće potrajati dugo. Učestali su pritisci iz Tiranske mitropolije, odnosno arhiepiskopije, da se pređe u bogosluženju i u administraciji na albanski jezik, da se prihvati novi, grigorijanski kalendar... U svemu tome ona ima podlogu i potporu države Albanije. Skadarski već vide, sve jasnije, tokom dvadesetih godina kud to ide i čemu to vodi. Patrijaršija u Beogradu sluti crne dane koji će uskoro nastupiti. Zato zadržava svoj vikarijat u Skadru, ali ni to neće biti duga vijeka. Sveštenik Veliša Popović je konfiniran i poslan u manastir Elbasan na epitimiju. Episkop Viktor moli patrijarha Dimitrija u Beogradu za posredovanje i dejstvo kod nadležnih da se iz internacije u Elbasanu vrati sveštenik Popović iz Vrake i narodni kmetovi - da sveštenici bogosluže na crkvenoslovenskom jeziku i pišu svojim narodnim jezikom.[6] Novi patrijarh Varnava se zalaže da sveštenik Veliša Popović "može vršiti službu u selu Vraki na slovenskom jeziku".[7] Ovo su crkvena reagovanja na albanske postupke. Ona ne predstavljaju nikakvo iznenađenje. Još u januaru te (1930) godine Sveti arhijerejski sinod u Beogradu je dobio od Dračke mitropolije Deklaraciju Arbanske pravoslavne crkve na koju je stavio svoj prigovor:"... Srpski živalj u Skadru i ostalim mestima u Albaniji ima svoja crkveno-školska prava, stečena mnogo ranije nego je postala Albanska država i arbanaški sinod, i nasleđena iz davne prošlosti, koja se prava ne mogu zbrisati jednostavnom i antikanonskom akcijom ma čijom, pa ni onom arbanaškoga sinoda iz Tirane".[8] Očigledno, onaj tzv. prelazni period (1912-1921) je prošao i ušlo se u period čiste albanizacije. On će potrajati do 1932. kad bude zatvorena škola u Skadru, odnosno do 1933. kad bude zatvorena i škola u Vraki. Tim povodom je održan službeni sastanak u Ministarstvu inostranih poslova na kome je bio učesnik crnogorsko-primorski mitropolit dr Gavrilo Dožić; on je zahtijevao, brinući o skadarskim Srbima, da isposlujemo da imamo arhijereja svoje rase i jezika koji bi ulazio u Tiranski sinod; da nam se prizna ranije stečena crkveno-školska autonomija.[9] Nažalost, ništa od toga nije bilo: episkop Viktor je bio jedno vrijeme u tim funkcijama, ali - ništa nije mogao da učini. Morao je da se povuče. Tada je protjeran veći broj Skadrana i Vračana, zajedno ca vladikom Viktorom koji je dočekao kraj svoga života u manastiru Visokim Dečanima 8. septembra 1938. godine. Gašenjem ovih škola sveštenik Veliša Popović je ostao samo paroh, a bračni par Brajović, koji su bili podanici jugoslovenske države, vratili su se nazad, pošto su izgubili svoj posao. Dok su bili na poslu, radili su poletno i rodoljubivo. Ministarstvo prosvjete Kraljevine Jugoslavije im je slalo sredstva: udžbenike, učila, novac... a gradivo je bilo po jugoslovenskom programu za osnovne škole. Uskoro poslije toga dolazi do radikalnoga laiciziranja svih škola u Albaniji - dakle, i ovih, nekadašnji parohijalnih. Vjerska nastava je isključena iz školskoga programa, pa je ostavljeno djeci da fakultativno posjećuju časove iz te nastave u porodici ili u crkvi - ali u vrijeme slobodno od školskih obaveza: nedjeljom ili uveče, ili da se organizuju specijalne škole čiji rad neće remetiti tok nastave obavezne državne škole. Pravoslavni su digli glas protiv ove prakse i izrazili svoje nezadovoljstvo. Njihovu protestu poklanja izvjesnu pažnju kralj Zogu koji (1937) piše otvoreno pismo predsjedniku vlade "u kome izražava želju da se novim budžetom obezbede krediti za postavljanje veroučitelja po svim varoškim školama u Albaniji".[10] U vezi s tim Arhiepiskopija u Tirani odlučuje da hitno otvori bogoslovsku školu i da za narednu (1937/38) godinu odredi vjeroučitelje u osnovnim školama i u gimnazijama.[11] Ali, ta nastava vjeronauke nije bila više na srpskom, ni u ovima nekada parohijalnim školama srpskim; one su u potpunosti albanizovane - ali, narod je u kući i u crkvi učio svoju djecu svome jeziku i istinama svoje vjere. Bogoslovija u Korči je otvorena te (1937/38) godine i davala je kandidate za sveštenički i vjeroučiteljski poziv. Ona je postojala, s pauzom u ratu, da bi doživjela svoj kraj 1949. godine. Dalji rezultat toga je prvo zabrana, pa onda ukidanje religije snagom Ustava (1967). To je bio put preko laiciziranja do čiste ateizacije. Tako se nekadašnje srpske pravoslavne škole u Albaniji tope dok najzad ne iščeznu: najprije prestaju da budu parohijalne, a postaju državne; pa prekidaju nastavu na srpskome jeziku, jer su albanizovane; pa ostaju bez vjeronauke - da bi je dobile kao državne škole na albanskom jeziku, a najzad, da ostanu i bez toga. Srpski jezik i pravoslavna vjera (uostalom, kao i bilo koja druga vjera, odn. religija) postaje danas u Albaniji u najdubljoj intimi i najstrožijoj konspiraciji - dakle, srpstvu i pravoslavlju traje u XX vijeku u Albaniji katakombski period čitav jedan ljudski vijek. Napomene1. imam u vidu kolekciju fotosa-slajdova koju posjeduje arhitekta Ljubiša Folić, profesor Univerziteta u Prištini. 2. Svetislav Mandić, "Drevnik. Zapisi konzervatora", Beograd, 1975; 81-88. 3. Luj Breje, "Vizantijska civilizacija", prevela Ivanka Nikolajević, "Nolit", Beograd, 1976, 407-446. 4. Kompletno kritičko izdanje teksta "Žitija Đorđa Kratovca" izdao je Dimitrije Bogdanović u Beogradu 1976. 5. Imam u vidu sledeće radove o ovim školama: Filip Protić, "Srpska škola u Skadru", Cetinje, 1914; dr Dragoje Živković, "Crnogorska osnovna škola u Skadru (1828-1914)", "Zbornik radova povodom 140-godišnjice Njegoševe škole iz 1834. godine", Cetinje, 1976, 209-218. i Vasilije Marković, "Osnovna škola u Vraki kod Skadra", "Glasnik Srpske pravoslavne crkve", 1981, 8,147-149. Ovi autori daju imena svih učitelja do kojih su došli, sa naznakom godina službovanja - tako da bi lako bilo napraviti njihovu listu, hronološkim redom; istina, u tome kontinuitetu ne bi bilo baš sve, ali ono do čega se došlo - tu je. 6. 7/20. III 1930. u A SAS SPC AC (- Arhiva Svetoga arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve, Albanska crkva). 7. Pov. AE Patrijarh srpski Br. 15 od 30. VIII 1930, u A SAS SPC, AC. 8. 20. III 1930; dostavljena je 31. I 1930. u A SAS SPC AC. 9. 2. XI 1933. u A SAS SPC AC. 10. Sin. br. 411 /14. IV 1937. u A SAS SPC AC. 11. Poslanstvo u Tirani, Pov. br. 1033/15. VII 1937. u A SAS SPC AC. |
