Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Anton Vratuša

Prilog proučavanju problema nacionalnih manjina

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

1. Nacionalne manjine imaju svoje društveno-istorijske, ekonomsko-socijalne, geopolitičke, kulturne, psihološke i opštecivilizacijske dimenzije. Za slobodan razvoj manjine kao celine i njenih pripadnika potrebna je povoljna društvena klima. Jedino u takvim uslovima nacionalna manjina može postati izvor sporova, pre svega u odnosima među susednim državama, a i sama žrtva takvih i širih sukoba.

Pitanje nacionalnih manjina može da se rešava trajnije i u zajedničkom interesu samo uz aktivno učešće manjine i u dijalogu sa njome. Nametnuta rešenja ne mogu biti trajna; ona mogu samo da prodube suprotnosti. Manjina mora biti u položaju da može nesmetano ostvarivati i štititi svoja prava i da se slobodno opredeljuje do društvenih problema. Odgovornost je većine da stvori uslove za to, posebno da izgradi mehanizam za unapređenje i zaštitu nacionalnih manjina. Nije mudro ni pravedno, ako se uzme u obzir samo stanovište većine, niti ako se, sa druge strane, apsolutizira stanovište manjine. Uzajamni život moguć je samo na osnovu obostranog poštovanja interesa, ravnopravnosti i uzajamnog poverenja. Opredeljivanje mora biti zasnovano na objektivnim činjenicama i da uzima u obzir volju svih zainteresovanih. Većinski narod mora biti svestan da manjina može delovati kao činilac povezivanja, međusobnog razumevanja i stvaralaštva samo ako je u položaju da može slobodno delovati. A manjina mora da zna da stabilnost takvog položaja može obezbeđivati samo, ako pri svom delovanju i zahtevima vodi računa o interesima celokupne zajednice u kojoj živi i o svim činiocima koji učestvuju u oblikovanju ukupnih odnosa u društvu.

2. Faktori koji opredeljuju uslove za slobodan razvoj nacionalne manjine i za njeno delovanje u društvu kao samostalnog društvenog subjekta su unutarnje-politički i međunarodni. Među unutarnje-političkim nalaze se pre svega: stabilan pravni položaj manjine i njena društveno-ekonomska sigurnost, nesmetana upotreba maternjeg jezika u školi i u javnosti, zaštita negovanja kulturnih i etničkih tradicija manjine i njenog identiteta. Među najznačajnijim činiocima međunarodnog značaja pojavljuje se, u prvom redu: matični narod, regionalne zajednice za unapređenje ekonomske i kulturne saradnje, međunarodne organizacije za zaštitu etničkih grupa i prava čoveka, međunarodni sporazumi.

Stabilan pravni položaj nacionalnih manjina zahteva da pravna zaštita njihovih prava bude integralni deo državnog ustavnog i pravnog sistema, uključujući slobodan pristup manjinaca svim političkim, društvenim, ekonomskim, kulturnim i državnim delatnostima kao i izbornost za društvene funkcije na svim područjima društvenog života. Kompaktnost naseljenosti nacionalne manjine trebalo bi posebno zaštititi. Zajednički život na etničkim mešanim područjima mora biti predmet posebne pažnje nacionalnog zakonodavstva i političke prakse. Društveno-ekonomska sigurnost manjinaca pretpostavlja ne samo obezbeđenje njihove imovinske sigurnosti nego takođe pravo privređivanja i zapošljavanja i učešća u upravljanju privrednim i drugim delatnostima bez diskriminacije na osnovu klasne, nacionalne, verske ili političke pripadnosti. Nesmetana upotreba maternjeg jezika u školi i u javnosti pretpostavlja ne samo obavezu obezbeđivanja materijalnih uslova za funkcionisanje manjinskih obrazovnih i kulturnih ustanova i uspostavljanje učitelja sa znanjem jezika manjine, nego takođe posebnu brigu za formiranje kadrova iz redova manjine za sva područja društvene delatnosti. Tu spada takođe povoljnije nagrađivanje stručnih kadrova učitelja, lekara, veterinara, tehničara itd., sa znanjem jezika manjine ako deluju na području gde živi manjina.

Od posebnog je značaja izgradnja mehanizma za zaštitu prava manjine i kontrole, kako se sprovode zakoni i kako deluju sankcije protiv kršilaca zakona, uključujući obaveze u pogledu poštovanja prava manjina koje proizilaze iz međunarodnih ugovora. Demokratska kontrola i mehanizam za praćenje sprovođenja zakona neophodni su iz razloga što u društvenoj praksi ima zakidanja tih prava gotovo u svim sredinama. Ako se ostvaruju sve ove okolnosti može se reći da su stvoreni povoljni uslovi da se nacionalna manjina nesmetano razvija, slobodno negujući takođe svoje kulturne i druge tradicije i svoj nacionalni identitet.

Ulogu matičnog naroda kao faktora podrške nacionalnoj manjini u drugoj državi uslovljavaju, pre svega, dve okolnosti. U prvom redu, pripadnici nacionalne manjine moraju biti u svakom pogledu lojalni građani države u kojoj žive, delujući kao integralni deo tog društva, a briga matičnog naroda za sopstvenu braću sa druge strane granice mora dosledno da poštuje princip nemešanja u unutarnje poslove druge zemlje. Međutim, da bi očekivanja mogla da se ostvaruju neophodno je da i odnosi između dve zemlje budu normalni, i da se njihova politika zasniva na uzajamno prihvatljivim stavovima u pogledu nacionalnih manjina i njihovih prava. Odnos države prema nacionalnoj manjini ne može biti predmet mera recipročnosti a još manje odmazde.

Određena ograničenja komuniciranja i saradnje između država do kojih dolazi u slučaju poremećenih međusobnih odnosa ne mogu biti isprika za nametanje ograničenja u pogledu položaja nacionalne manjine. Ta prava nacionalne manjine kao sastavni deo ljudskih prava moraju se ostvarivati bez obzira na međudržavne odnose.

Pomoć regionalnih zajednica pri ostvarivanju prava nacionalnih manjina može biti uspešna samo ako se podjednako vodi računa o interesima sviju. Međunarodni sporazumi za zaštitu prava nacionalnih manjina mogu da daju željene rezultate ako kod svih strana ugovornica postoji takođe politička volja da ih sprovode. Sa druge strane takvi sporazumi moraju sadržavati garancije protiv narušavanja suverenih prava naroda i država putem stvaranja "pete kolone", ili drugih oblika subverzije.

Rastuća međuzavisnost u svetu i procesi demokratizacije međunarodnih odnosa zahtevaju da i pitanje međunarodne zaštite prava nacionalnih manjina i uopšte prava čoveka bude predmet stalne pažnje međunarodne zajednice. Od posebnog je značaja brže otklanjanje postojećih prepreka slobodnom kretanju roba, ljudi, ideja i iskustava bez obzira na različitost društvenih sistema. U tom smislu mogu naročito da doprinesu rasprave u okviru Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji (KEBS) u vezi sa ostvarivanjem ljudskih prava ("treća korpa"). Revolucionarne promene u Centralnoj i Istočnoj Evropi stvorile su uslove da se preduzmu kvalitetno novi koraci u oblasti prava nacionalnih manjina i ljudskih prava uopšte. Takvi koraci potrebni su naročito u vezi sa daljom izgradnjom mehanizma kontrole izvršavanja preuzetih obaveza sa strane potpisnika međunarodnih dokumenata, kao i u vezi sa pojavom da neke države, protivno istorijskim činjenicama, negiraju i samo postojanje nekih nacionalnih manjina u okviru svojih granica.

3. U procesu savremenih društvenih preobražaja i demokratizacije međunarodnih odnosa jačaju takođe zahtevi za punim ostvarivanjem prava čoveka kao i slobode naroda i svih njegovih delova bez obzira na različitost društvenih uređenja. Ta okolnost nalaže posebne odgovornosti takođe nauci, a posebno društvenim i humanističkim naukama. Ne bi se moglo reci da se nauka u nas i dosada nije bavila tim pitanjima i da istraživanja tih problema nisu dala korisnih rezultata. Međutim, rastuća međuzavisnost u svetu, svestrano povezivanje u privredi i drugim oblastima društvenog života kao i intenzivne migracije stanovništva zahtevaju ne samo nastavak dosadašnjih napora nego takođe dublje poniranje u društveno-istorijsku suštinu odnosa, pojava i procesa na nacionalnom i međunarodnom planu.

Akademije nauka i umetnosti Jugoslavije pridavale su i ranije odgovarajući značaj izučavanju nacionalnog pitanja, a u tom okviru takođe istraživanju problema nacionalnih manjina. Međutim pri tome nije bilo dovoljno programske usmerenosti i međusobne povezanosti, niti šireg uzajamnog uvida u probleme i dostignuća. Zajedničko studijsko putovanje grupe jugoslovenskih akademika u cilju upoznavanja sa položajem slovenačke nacionalne manjine u Austriji i Italiji u aprilu 1986. godine predstavljalo je značajan korak u pravcu uspostavljanja zajedničke odnosno koordinirane aktivnosti u toj oblasti. Analitički prikaz položaja manjine pripremljen za tu svrhu i petodnevno zajedničko izučavanje manjinske problematike u neposrednim kontaktima sa manjinom kao i sa predstavnicima većinskog naroda omogućili su celovitiji uvid u borbu te manjine za nesmetan razvoj i ravnopravno mesto u okviru većinskog naroda. Zajednička ocena je bila da problemi te kao i drugih nacionalnih manjina Jugoslavije u susednim zemljama zahtevaju svestranije izučavanje i organizovano praćenje. Na toj osnovi učesnici studijskog putovanja - bili su iz svih akademija nauka i umetnosti Jugoslavije - jednoglasno su preporučili svojim akademijama da se u tu svrhu osnuje poseban međuakademijski odbor.

Polazeći od toga Savet Akademije nauka i umetnosti SFRJ osnovao je oktobra 1986. godine Međuakademijski odbor za proučavanje nacionalnih manjina i narodnosti sa sedištem u Ljubljani pri SAZU. Ustanovna sednica Odbora bila je 15. maja 1987., kada je prihvaćen Program rada za 1987/1988. godinu. U aktivnosti Odbora učestvuju članovi svih Akademija nauka i umetnosti Jugoslavije. Program rada obuhvaća osnovna i primenjena istraživanja, organizovanje naučnih skupova i studijskih putovanja, izdavanje publikacija, povezivanje napora za izgradnju naučne infrastrukture i razvijanje međunarodne saradnje u oblasti nacionalnih manjina. Ostvarujući svoje programske zadatke Odbor se povezuje Takođe sa univerzitetima i samostalnim naučno-istraživačkim institucijama u zemlji i inostranstvu.

Među aktivnostima Odbora u prve dve godine njegove aktivnosti najznačajnije su sledeće: publikacija "Pri Slovencih v Avstriji in Italiji" (1988), naučni skup: "Problemi nacionalnih manjina" (1989), studijsko putovanje grupe jugoslovenskih akademika u cilju proučavanja položaja jugoslovenskih manjina u Mađarskoj (1989), publikacija zbornika "Nacionalne manjine" (1990). Pred vratima je studijsko putovanje grupe članova ANUJ u Austriji u cilju proučavanja položaja Gradišćanskih Hrvata. U pripremi je studijsko putovanje u Rumuniju sa zadatkom bližeg uvida u problematiku jugoslovenskih manjina u toj zemlji. Na redu su takođe naučni skupovi o pitanjima narodnosti u Jugoslaviji. Izrađuju se osnove za dva istraživačka projekta, i to: o manjinskom školstvu i o društveno-ekonomskoj osnovi jugoslovenskih nacionalnih manjina. Namera je Odbora da u toku narednih godina ostvari celoviti uvid u problematiku svih jugoslovenskih manjina u susednim zemljama kao i u probleme narodnosti u Jugoslaviji i da se uključi u istraživanje manjinske problematike na evropskom prostoru.

Prilikom koncipiranja Programa rada Međuakademijskog odbora i dinamike ostvarivanja njegovih ciljeva polazilo se od prirode problema koji predstavljaju osnovni predmet njegove aktivnosti, od društvenih odnosa u Jugoslaviji i u svetu, posebno u Evropi, kao i od hitnosti i aktuelnosti pojedinih problema.

U tom pogledu od posebnog su značaja sledeće okolnosti:

Slojevitost i kompleksnost manjinskog pitanja zahtevaju interdisciplinarni pristup, komparativni metod i timski rad. Na toj osnovi Odbor usmerava svoju delatnost naročito na upoznavanje suštine odnosa, procesa i pojava u oblasti manjina i njihovih društveno-istorijskih, političkih, ekonomskih, kulturnih i opšte civilizacijskih dimenzija. Dalje istraživanje društveno-istorijskih osnova nacionalne manjine je od značaja posebno i sa stanovišta potrebe da se nauka oslobađa mitova čije postojanje otežava sagledavanje istorijskih činjenica i suštine problema. Jednako važno je poznavanje postojećeg društveno-političkog i pravnog sistema u kojem manjina živi, jer sistemska rešenja u osnovi opredeljuju uslove njenog života i mogućnosti za ravnopravno učešće u društvenim zbivanjima. Za razvoj nacionalnog identiteta manjine i njene zaštite od životnog je značaja pitanje maternjeg jezika, pre svega njegovog nesmetanog negovanja u vaspitno-obrazovnom sistemu od dečijih vrtića i osnovne škole do visokih škola i njegove slobodne upotrebe u službenom komuniciranju i u javnom životu uopšte. Zato je taj sklop pitanja među prioritetima u Programu rada Odbora. Poseban problem predstavlja kvalitetno praćenje, kako deluju državne, političke i druge institucije i organizacije za zaštitu manjinskih prava. Istraživanje međudržavnih odnosa je od jednakog značaja obzirom na odlučujući uticaj koji ovi odnosi po pravilu imaju na položaj nacionalne manjine i mogućnosti njegovog svestranog razvoja i stvaralaštva. Sa tog stanovišta važno je istraživanje i praćenje efekata politike dobrog susedstva i otvorenih granica na položaj nacionalne manjine odnosno narodnosti i njihovog aktivnog, stvaralačkog uključivanja u društvene procese u sopstvenoj sredini i šire.

Rezultati tako zasnovanog istraživanja mogu da budu potsticaj za svestranije izučavanje problematike nacionalnih manjina, da doprinesu boljem međusobnom poznavanju ljudi i naroda i da budu od koristi svima koji se na ovaj ili onaj način bave problemima nacionalnih manjina.