Jovan Deretić: Kratka istorija srpske književnosti

III

Od stare k novoj književnosti

(Barokne tendencije)

• Poslednji procvat stare književnosti
• Ruskoslovensko doba

Preokret s dalekosežnim posledicama u srpskoj istoriji nastupio je s velikom seobom (1690), kada je znatan deo naroda s patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem na čelu prebegao iz Turske i nastanio se na područje tadašnje Ugarske. Tom i drugom seobom (1739) ojačan je srpski živalj na severu od Save i Dunava, dok su prostrana, delimično opustela područja Srbije počeli naseljavati stanovnici južnih, brdskih krajeva, Kosovo i Metohiju – albanska plemena, a Šumadiju i zapadnu Srbiju – Srbi iz Hercegovine, Bosne i Crne Gore. Na taj način geopolitička slika srpskog naroda još je jednom bitno izmenjena, možda čak presudnije nego posle turskih osvajanja.

Iako je većina naroda ostala u Turskoj, glavno poprište srpskog nacionalno-verskog, političkog i kulturnog života nalaziće se na severu, u srpskim naseobinama u Ugarskoj. Kao vojnički narod koji će igrati značajnu ulogu u svim austrijskim ratovima, Srbi su stekli poseban položaj u Habzburškoj monarhiji, pravno utemeljen na tzv. carskim privilegijama što su im date prilikom seobe. Iz Turske su preneli svoju nacionalno-crkvenu organizaciju, u čijim će se okvirima, uprkos spoljašnjim pritiscima, u prvo vreme teći celokupan politički i kulturni život naroda.

U novim prilikama oživeo je rad na knjizi. Otvorene su mogućnosti za dublji kulturni preobražaj srpskog društva, za stvaranje nove, svetovne, građanske kulture po zapadnoevropskom modelu. Ta tendencija pobediće tek u poslednjim decenijama 18. veka, s Dositejem Obradovićem. U književnom stvaranju od velike seobe do Dositeja mešaju se elementi starog i novog, duhovnog i svetovnog, srednjovekovnog i novovekovnog, crkvenog i građanskog. To je tipično prelazno doba u kojem se jasno izdvajaju dva podrazdoblja: u prvom se nastavlja tradicija stare književnost, a u drugom se prihvataju moderniji, ruskoslovenski modeli.

Poslednji procvat stare književnosti

Posle velike seobe, u poslednjoj deceniji 17. i u prvim decenijama 18. stoleća, stara književnost doživeće svoju poslednju obnovu, nakon koje će se nepovratno ugasiti. Nastavljene su pre svega tradicije Pećke patrijaršije. Neguju se stari žanrovi: žitija, crkvene pesme, besede, hronike, opisi putovanja u "svetu zemlju". Poetika je tradicionalna, vizantijska, crkvenoslovenska, ali s izvesnim inovacijama. Kod nekih pisaca oseća se uticaj rusko-ukrajinske barokne književnosti. Novo se oseća i u književnom jeziku. Pored tradicionalnog, srpskoslovenskog, koji preovlađuje, neguje se i narodni jezik a s njime stihija usmenog stvaralaštva zapljuskuje književnost.

Kao i u ranijim epohama, središnji položaj u književnosti zauzimaju istoriografski spisi. Podsticaj bavljenju istorijom dali su krupni događaji krajem 17. i počekom 18. stoleća, kada je srpski narod, zbunjeno, pipajući po mraku, počeo ulaziti u modernu istoriju. Među istorijskim piscima izdvaja se Đorđe Branković (1645-1711), istaknuta politička ličnost tog doba, grof "Svetog rimskog carstva". Sebe je držao za potomka starih srpskih despota i nosio se planovima da uz pomoć Austrije stvori veliko "ilirsko" carstvo. Svoju opsežnu istoriju srpskog naroda pod nazivom Slovenoserbske hronike napisao je kao austrijski zatočenik u Beču i u Hebu u Češkoj s težnjom da dokaže opravdanost svojih političkih pretenzija. Delo počinje na način srednjovekovnih hronika, od stvaranja sveta, a završava se izlaganjem o savremenim događajima u kojima je sam autor bio učesnik. Branković je učen čovek, znalac mnogih jezika, u pisanju se koristio kako domaćim tako i stranim izvorima, ali on piše neobičnim, skoro nerazumljivim jezikom, kakvim niko ni pre ni posle njega nije pisao. Uprkos nepristupačnosti, ta knjiga izvršila je velik uticaj na razvoj istoriografije i političke misli kod Srba.

Među književnim poslenicima ove epohe izdvaja se skupina pisaca poznata pod imenom Račani. Oni deluju u poslednjim decenijama 17. i u prvim decenijama 18. veka, najpre u manastiru Rači na Drini, a posle velike seobe, na Fruškoj gori, gde su dobili manastir Beočin, zatim u Sent-Andreji i drugim srpskim naseobinama na severu. Izgleda da je rodonačelnik škole bio Kiprijan, kasnije "opšti duhovnik" u Sent-Andreji, gde je osnovao školu. Napisao je Stihiru knez Lazaru, koja ulazi u sastav Srbljaka. Drugi jedan Račanin, Jerotej, dao je prvi naš potpuni putopis, Putašastvije k gradu Jerusalimu (1721), zanimljiv po folklornim legendama iz naših krajeva, po putničkim zgodama i nezgodama i, naročito, po narodnom jeziku kojim je napisan.

Poslednji i najznačajniji među Račanima jeste Gavril Stefanović Venclović. Kao propovednik i pisac delovao je u prvoj polovini 18. veka po severnim srpskim naseobinama u Ugarskoj; u Komoranu, Đuru i Sent-Andreji, gde je, izgleda, najduže živeo. U onovremenim zapisima njegovo ime pojavljuje se prvi put 1711, a poslednji put 1747, kada je bio u dubokoj starosti. Venclović je ostavio dvadesetak rukopisnih zbornika, od kojih je polovina na srpskoslovenskom a polovina na narodnom jeziku. Zbornici na narodnom jeziku, nastali u periodu 1732-1746, sadrže prevode besednika istočne crkve od Jovana Zlatoustog do ruskih i ukrajinskih propovednika 17. veka, a zatim žitija i druge narativne sastave. Svoje opredeljenje za narodni jezik Venclović, slično Dositeju, obrazlaže prosvetiteljski; on piše "srpskoprostim jezikom" – "na službu seljanom neknjiževnim". Njegov narodni jezik pokazuje izvanrednu gipkost podjednako je podoban da izrazi konkretne predmete i apstraktne sadržaje. Kao nijedan pisac pre njega, Venclović se spušta u čulno, materijalno, bavi se pitanjima iz praktičnog života, neprestano komunicira sa svojim neobrazovanim slušaocima jezikom i stilom koji je njima blizak. No, s druge strane, kod njega imamo sasvim suprotne težnje; uzlete u spiritualno, metafizičko, opise prirodnih pojava, istorijske i kosmičke vizije, čiji izraz teži k svečanom, retoričkom, ritmičkom i poetski bogato ukrašenom govoru. Uz srednjovekovnu tradiciju, kod njega se oseća snažan uticaj barokne omilitike koji se ogleda u težnji k čulnoj konkretizaciji apstraktnog, u gomilanju reči istog ili sličnog značenja, u discordia concors (objedinjujući kontrasti) u kojima se spaja nespojivo.

Venclović je pisac kojim se završava stara srpska književnost, a mogao je biti prvi pisac nove književnosti. Njegovo delo, po rečima Stojana Novakovića, pokazuje "kako bi se prema starome, srpskoslovenskom književnom jeziku (da nije bilo prekida) srpski narodni književni jezik razvijao". Sticajem istorijskih prilika, ono je ostalo nepoznato i bez ikakva uticaja na dalje tokove srpske književnosti.

Ruskoslovensko doba

U vreme kada je Venclović sastavljao svoje zbornike na narodnom jeziku, u srpskoj književnosti izvršen je preokret s dalekosežnim posledicama: napušten je stari, srpskoslovenski, a na njegovo mesto u crkvenu službu, škole i knjige uvedena je ruska varijanta crkvenoslovenskog, odnosno ruskoslovenski jezik, kako se ta varijanta naziva u nauci. Razlozi tog preokreta istorijski su lako objašnjivi. Srbi su prešli iz Turske potpuno nepripremljeni za život u jednoj kulturno razvijenijoj a njima neprijateljski nastrojenoj sredini, bili su bez škola i učitelja, bez knjiga i štamparija. Svi pokušaji crkvenih poglavara da osnuju srpsku štampariju nailazili su na odlučan otpor državnih vlasti. U takvim okolnostima oni se okreću "jednovernoj" i "jednojezičkoj" Rusiji, s kojom nisu prestajale kulturne veze kroz ceo srednji vek, a u turskim vremenima još su ojačale. Prve regularne škole kod nas osnovaće ruski učitelji Maksim Suvorov (1727) i Emanuel Kozačinski s grupom studenata Kijevske duhovne akademije (1733-1739), a po ugledu na njih osnivaće se i druge srpske škole sve do 70-ih godina. U njima se učilo iz ruskih udžbenika i na ruskoslovenskom jeziku. Taj jezik se u srpskoj upotrebi mešao s elementima narodnog govora, postepeno se srbizirao, dajući tzv. slavenoserbski jezik, ali on je sve do Dositeja sačuvao svoje izrazito ruskoslovensko obeležje. Uz ruskoslovenski, u ređim slučajevima upotrebljavan je i narodni jezik.

Ruski uticaj dominantan je i u književnosti i u svim drugim oblastima kulturnog i verskog života. Sholastička gimnazija E. Kozačinskog u Sremskim Karlovcima bilo je prvo žarišta ruskoslovenske književnosti. Iz nje je poteklo nekoliko prigodnih pesama i prva srpska drama, Traedokomedija o caru Urošu E. Kozačinskog, pisana na trinaestercu, po uzoru na jezuitske barokne moralitete, odavno odomaćene u Rusiji, a izvedena na školskoj svečanosti 1734. Njena tema nije samo sudbina poslednjeg srpskog cara nego i celokupna srpska istorija od prvih Nemanjića do osnivanja karlovačkih škola. Osnovna je misao drame prosvetiteljska: samo škola i nauka, a ne ratni uspesi, mogu Srbima povratiti nekadašnju slavu.

Za razliku od stare književnosti, u kojoj je stih bio dosta retka pojava, u književnosti ruskoslovenskog doba poezija zauzima veoma važno mesto. Naziva se obično učenom ili školskom poezijom a u poslednje vreme i baroknom poezijom. Razvila se isključivo pod uticajem ruske i ukrajinske poezije 17. veka; preko njih je došao njen glavni stih, tzv. poljski trinaesterac, kao i osoben način prezentiranja poezije. Pesme se ukrašavaju ornamentima, gravirama, stihovi se izdvajaju u posebne grafičke celine, poezija se udružuje sa slikarstvom. Postoji i druga vrsta pesama, pesme za pevanje, kantovi, u kojima se smenjuju stihovi različite dužine. Tematika jednih i drugih najčešće je prigodna a stil retorsko-panegirički. Česte su pohvalne pesme u slavu istaknutih ličnosti, zatim pesme na religiozno-moralne teme, ali najveći značaj imaju rodoljubive pesme. One se odlikuju snažnim istorijskim osećanjem i političkom tendencioznošću. Srpski pesnici hoće da pokažu kako Srbi nisu narod bez istorije, kako je nekada postojalo moćno srpsko carstvo čiji je legitimni naslednik srpska crkva. Jedna od naših prvih i najznačajnijih knjiga tog doba, Stematografija Hristifora Žefarovića (1741), zbornik grbova objašnjenih stihovima, dopunjen zbirkom portreta srpskih vladara i dvema dužim pohvalnim pesmama, ponikla je iz takvog raspoloženja.

Najznačajniji pisci ruskoslovenske epohe jesu Jovan Rajić i Zaharije Orfelin. Iako savremenici, rođeni čak iste godine, to su dva pisca različite ideološke i književne orijentacije.

Jovan Rajić (1726-1801), učenik Kijevske duhovne akademije, teolog po obrazovanju, od 1772. kaluđer i arhimandrit manastira Kovilja, napisao je više spisa teološkog, istoriografskog i književnog karaktera, među kojima se izdvajaju religiozno-moralni Kant o vospominaniju smrti, alegorijsko-istorijski spev na narodnom jeziku Boj zmaja sa orlovi (1891), zbirka moralnih priča Cvetnik (1802), prevedenih s nemačkog, prerada drame Kozačinskog o Urošu V i monumentalna Istorija raznih slavenskih narodov, najpače Bolgar, Horvatov i Serbov (završna 1768. a objavljena u četiri toma 1794-5). Kao istoričar Rajić je najznačajniji predstavnik srpske istoriografije 18. veka koja, između Brankovića i Rajića, obuhvata još nekoliko imena (Pavle Julinac, Vasilije Petrović, Simeon Končarević, Simeon Piščević i dr.). Koristio se raznim domaćim i stranim izvorima, a glavni su mu oslonac Brankovićeve Hronike. Svrha je njegova dela rodoljubiva i prosvetiteljska. On slavi uspehe srpskih vladara u upravljanju državom, u ratovima, a kritikuje ih zbog nedovoljne brige az škole i nauku. Smatra da sve nesreće naroda imaju dva izvora, neslogu i neprosvećenost. Iako nekritična po metodu, pisana uz to nepristupačnim crkvenoslovenskim jezikom, Istorija je značajna kako za književnost, za njenu tematsku orijentaciju prema prošlosti, tako i šire, za oblikovanje nacionalne svesti kod nas.

Zaharije Orfelin (1726-1785) učinio je korak dalje u modernizaciji srpske književnosti. Svestrano obdaren, bio je pesnik, slikar, istoričar, fizičar, pisac školskih udžbenika itd. Kao pesnik, Orfelin je najznačajnija pojava u srpskoj poeziji 18. stoleća. Napisao je desetak dužih pesama, od kojih je najznačajnija Plač Serbii (1761), u dve verzije, narodnoj i crkvenoslovenskoj. To je antiaustrijska, antiklerikalna, buntovnička pesma. Orfelin je najizrazitiji novator među našim piscima do Dositeja. Njegov Slavenoserbski magazin (Venecija, 1768) prvi je pokušaj časopisa kod Južnih Slovena i prva naša svetovna, građansko-prosvetiteljska knjiga. Najopsežnije Orfelinovo delo je Žitije Petra Velikog (1772), prva slovenska monografija o ruskom caru, u čijem je liku otelovio ideal prosvećena monarha, junaka filosofske misli 18. veka.