Bibliotekarstvo

Desanka Stamatović

Srpsko srednjovekovno rukopisno nasleđe (brojni sačuvani rukopisi, prepisi i verzije starih tekstova) potvrđuje pretpostavku da su manastirske biblioteke, počev od 12. veka, bile značajna središta kulturnog života.

Formiranje biblioteke bilo je moguće već prilikom osnivanja manastira. O tome svedoče sačuvani podaci o tipicima sv. Save. U Karejskom tipiku (1199) propisan je poseban režim za knjige u manastiru i proglašeno načelo neotuđivosti manastirskih knjiga. I u Hilandarskom tipiku sv. Save, uporedo sa drugim liturgijskim predmetima, pominje se prilaganje knjiga prilikom osnivanja manastira.

Manastirska biblioteka je svojim sadržajem morala zadovoljiti najnužnije liturgijske potrebe, pa je zbirka obuhvatala najmanje dvanaest knjiga. Bilo je i bogatijih biblioteka, od kojih su neke delimično sačuvane do danas: u manastirima Hilandar, Dečani, Žiča, Pećka patrijaršija i drugim. I biblioteke vladara i vlastele, sudeći po nevelikom broju sačuvanih knjiga, imale su zbirke slične manastirskim bibliotekama, ali s više istoriografskih dela, letopisa, hronika, pravnih propisa, pa čak i sa svetovnom literaturom.

Sačuvani izvori svedoče da je u Rasu, na dvoru Stefana Nemanje (12. vek), postojala biblioteka. Biografija sv. Save (1175-1235) Domentijan i Teodosije zabeležili su da su se na tom dvoru rano počeli baviti knjigama.

Posle osnivanja Hilandara i njegove biblioteke, od 13. veka nadalje, osnivane su biblioteke u manastirima Studenica, Žiča, Sopoćani, Mileševa, Dečani, Peć, Gračanica, Manasija, Morača, Piva, Sv. Trojica kralj Pljevalja, te Kovin, Krušedol, Hopovo i dr. Neke od tih biblioteka nisu mnogo zaostajale za hilandarskom, a poneke su, kao one u Peći i Manasiji, u izvesnim periodima najverovatnije bile ispred nje.

Poznato je da su pojedini srpski vladari imali svoje biblioteke. Sačuvani su primerci knjiga iz biblioteka kraljeva Vladislava, Uroša i Milutina (dobijali su knjige iz Hilandara, naručivali prepise, darivali knjigama crkve i manastire i negovali prepisivačku delatnost na svojim dvorovima).

Početkom 15. veka u Beogradu je, na dvoru Stefana Lazarevića, postojala velika dvorska biblioteka. Dokaza za to ima u letopisima i drugim izvorima, a sačuvane su i dve knjige sa zapisom da su pripadale despotu Stefanu. U manastiru Resavi (Manasija), njegovoj zadužbini, radila je u to vreme velika skriptorija. Rukopisi nastali u njoj vekovima su poznati po dobrom kvalitetu prepisa.

Biblioteci Đurđa Brankovića, u doba pred sam pad samostalnosti srpske države, pripadali su, kako je zapisano na samoj knjizi, dragoceni Minhenski srpski psaltir i druge knjige, o čemu svedoče sačuvani izvori.

S padom Smedereva i propašću despotovine (1459) prekinut je plodan period u razvoju srpskog naroda. Osmanlije uništavaju sve svetovne institucije, pa i biblioteke. Samo su Crkva i manastiri nastavili u skromnim okvirima da čuvaju tradiciju pismenosti i neguju prepisivačku delatnost.

Najstarija crkvena biblioteka jeste ona u manastiru Hilandar, u kojoj se osam vekova bez prekida sakuplja neprocenjivo kulturno blago. Knjige i druge publikacije stizale su kao pokloni, ali je fond uvećavan i prepisivanjem u samom manastiru. Čine ga rukopisi i štampane knjige, razvrstani u nekoliko kolekcija. Najpoznatiji deo fonda su zbirke ćirilskih rukopisa od 12. do 19. veka sa oko 100 jedinica, kao i zbirke grčkih rukopisa sa oko 10 kodeksa i "filada" od 11. do 19. veka. Tu je zbirka stare srpske štampane knjige od 15. do 17. veka.

Pored biblioteke u Hilandaru i biblioteke Srpske crkvene pravoslavne opštine u Trstu, Biblioteka Srpske pravoslavne eparhije budimske u Sentandreji spada u red najznačajnijih srpskih kulturnih institucija izvan granica naše zemlje.

Fond sentandrejske biblioteke knjige nastale u razdoblju od 15. do 20. veka pisane u mnogim skriptorijama u Srbiji i Ugarskoj i štampane u poznatim starim štamparijama u Veneciji, Beču, Krakovu, Lajpcigu, Haleu, Parizu, Trstu, Moskvi, Budimu, Beogradu, Solunu, kao i retka izdanja građanske štampe 18. i 19. veka, kao i knjige iz svih oblasti nauke na stranim jezicima i lepe književnosti.

Na samom početku 18. veka udareni su temelji Patrijaršijskoj biblioteci. Dve zbirke knjiga, jedna srpske mitropolije u Sremskim Karlovcima, druga mitropolija u Beogradu, spojene su u jednu biblioteku ujedinjenjem dveju mitropolija 1726. godine. O toj biblioteci svedoče potpisi iz 1726. godine. Zbog austro-ugarskog rata Patrijaršijska biblioteka je početkom 1737. godine preneta iz Beograda u Sremske Karlovce. Ratovi su izazvali često seljenje Patrijaršijske biblioteke: 1790. u Sentandreju, 1848-1849. (za vreme majske revolucije) u Beograd a 1941. godine u Zagreb (ustaše su je zaplenile). Posle 1946. godine sačuvane knjige vraćene su u Beograd. Fondovi patrijaršijske biblioteke danas obuhvataju preko 120.000 knjiga iz razdoblja 14-18. veka, rukopise Jovana Rajića, inkunabule, stare karte i biblioteke Zaharija Orfelina, Stefana Stratimirovića, Ilariona Ruvarca, Bogoslovskog učilišta, Stefana Ilikića i Stefana Đurđevića.

Iako u doba Prvog srpskog ustanka nije bilo uslova za podizanje prosvetnih ustanova, ipak su tada učinjeni početni koraci. Osim osnovnih škola, formirana je Velika škola kojoj je Dositej 1898. godine poklonio svoju biblioteku. To je prva školska biblioteka u Srbiji. Međutim, prekretnica u kulturnom i prosvetnom životu Srbije nastala je tridesetih godina 19. veka, kada je, po dobijanju hatišerifa, stvorena mogućnost da se osnivaju ustanove za obrazovanje i kulturu. Pored otvaranja škola, doduše dosta sporog, pokreću se prve novine, osnivaju se Licej, Muzej, Društvo Srpske slovesnosti i nekoliko biblioteka.

Posle prve državne biblioteke, osnovane 1815. godine pri Knjaževskoj kancelariji, biblioteka u kancelarijama nahijskih starešina (1826. i 1829. g.) i skromnih školskih biblioteka, osniva se Narodna biblioteka u Beogradu 1832. godine. U razdoblju snažnijega kulturnog uspona, od 1832. do 1845. godine, pored Narodne biblioteke, nastaju svi tipovi biblioteka (školske, specijalne, naučne i čitališta) kao preteče javnih narodnih biblioteka.

Osnovni fond novoosnovane Narodne biblioteke činili su pokloni. Biblioteka je u godini osnivanja odlukom kneza Miloša dobila i obavezni primerak, čime su joj određeni status i funkcija državne nacionalne biblioteke. Narastala je postepeno - u stalnoj borbi za minimalne radne uslove i odgovarajući smeštaj. Preseljena je u Kragujevac (1833), zatim vraćena u Beograd (1835), a onda po Beogradu je seljena od 1853. godine, kada dobija prvog "pravitelstvenog" bibliotekara Filipa Nikolića. Tada počinje stručno uređivanje Biblioteke i razvoj srpskog bibliotekarstva. Nikolić je izdvojio osnovne i posebne fondove, izradio inventare, autorski i predmetni katalog i prva Pravila za Biblioteku. Njega nasleđuje Đura Daničić, koji je od 1853. do 1859. godine obavio niz značajnih poslova. utvrdio koncepciju nabavne politike, započeo izradu tekuće nacionalne bibliografije, proširio obavezni primerak na periodiku, utvrdio karakter i ime Biblioteke, uveo zaštitu knjižnog fonda i redovno obaveštavanje javnosti publikovanjem godišnjeg izveštaja o radu Biblioteke.

U periodu od 1870. do 1900. godine Narodna biblioteka se razvija u povoljnijim društvenim i kulturnim prilikama i postaje jedna od najznačajnijih kulturnih institucija u Srbiji. Njome rukovode istaknuti javni i naučni radnici, od kojih je Stojan Novaković (1869-1874) učinio najviše. Pored unutrašnjeg uređenja Biblioteke i unapređenja stručnih poslova, Novaković je uspeo da se zakonom 1870. godine obezbede za Biblioteku tri obavezna primerka i da se pomogne razvoj školskih i narodnih biblioteka u unutrašnjosti. Započeo je izdavačku delatnost objavljivanjem serije štampanih kataloga Narodne biblioteke i nastavio rad na tekućoj bibliografiji. Njegovom zaslugom donet je 1881. godine Zakon o Narodnoj biblioteci i Muzeju.

Posle Novakovića na čelu Narodne biblioteke bili su Jovan Bošković, Nićifor Dučić, Milan Đ. Milićević, Dragiša Stanojević, Stojan Protić i Ljubomir Jovanović, koji su obezbedili dalji razvoj Biblioteke. Početkom 1901. godine Bibliotekom rukovodi Jovan Tomić. Osim zasluga za unapređenje rada i za razvoj drugih biblioteka, njemu je pripala dužnost da obnovi Biblioteku, koja je teško stradala u toku Prvog svetskog rata (uništen je veći deo rukopisa, knjiga, časopisa, novina i arhivske građe, inventarske knjige i katalozi zauvek su izgubljeni, a zgrada je delom razorena.

U nemačkom bombardovanju Beograda, 6. aprila 1941. godine, Narodna biblioteka izgorela je do temelja. Uništeni su knjižni fond od oko 500.000 svezaka, zbirka od 1.424 ćirilska rukopisa i povelja od 12. do 18. veka, kartografska i grafička zbirka sa 1.500 jedinica, zbirke od 4.000 naslova časopisa i 1.800 naslova novina, bogati arhiv turskih dokumenata o Srbiji i srpsko-turska prepiska. U plamenu su nestali i svi inventari i katalozi Biblioteke.

Narodna biblioteka je dočekala oslobođenje (1944) sa oko 5000 knjiga i drugih publikacija. Od maja 1945. godine počinje intenzivno obnavljanje i popunjavanje fondova. Biblioteci su dodeljene Dvorska biblioteka, Biblioteka Senata, deo Biblioteke Narodne skupštine i Biblioteka Društva sv. Sava. Otkupljene su mnoge privatne biblioteke, a stižu i pokloni iz zemlje i inostranstva. Nakon stručnog sređivanja i otvaranja za javnost (1947. godine), Narodna biblioteka usmerava svoju delatnost i na formiranje i razvoj mreže biblioteka u Srbiji, preuzimajući i staranje o usavršavanju bibliotečkih stručnjaka.

U novu, modernu, zgradu Narodna biblioteka se uselila 6. aprila 1973. godine. Unapređuje se bibliotečka delatnost, obnavlja se izdavaštvo, s objavljivanjem štampanih kataloga, srpske retrospektivne bibliografije, opisa ćirilskih rukopisa, fototipskih izdanja; uvode se nove tehnologije i standardi i stvara jedinstveni bibliotečko-informacioni sistem. Narodna biblioteka danas poseduje oko četiri miliona bibliotečkih jedinica. Posebnu vrednost predstavljaju rukopisne knjige od 13. do 18. veka, inkunabule i stare srpske štampane knjige od 1494. do 1638. godine, zbirka otisaka sa starih srpskih drvoreznih ploča od 16. do 18. veka, kao i mikrofilmovi južnoslovenskih ćirilskih rukopisa iz zemlje i inostranstva.

Automatizovani katalog i baze podataka omogućavaju brzo informisanje korisnika.

Srbi u Ugarskoj osnovali su 1826. godine u Pešti Maticu srpsku, čiji je osnovni cilj bio "rasprostranjenije knjižestva i prosveštenija naroda srbskog, to jest da se knjige srbske rukopisne na svet izdaju i rasprostranjivaju". Radi ostvarivanja ovog cilja, 1838. godine otvorena je za javnost Biblioteka Matice srpske.

Biblioteka je svoj fond stvarala poklonima (najznačajniji su pokloni lične biblioteke Platona Atanackovića i Save Tekelije) i, posebno, razmenom Letopisa Matice srpske, pokrenutog 1824. godine. Biblioteka se, zajedno sa Maticom srpskom, preseljava u Novi Sad 1864. godine i narasta zahvaljujući široko razvijenoj razmeni, kupovinom, otkupom i zaveštanjem privatnih biblioteka. Obavezni primerak prima od 1948. godine, a 1976. godine proglašena je za centralnu biblioteku Vojvodine. Nosilac je bibliotečko-informacionog sistema. Biblioteka Matice srpske poseduje najveću zbirku ćirilskih rukopisnih knjiga, počev od 13. veka, kao i značajne rukopisne i stare štampane ruske, ukrajinske, grčke, francuske, mađarske i rumunske knjige. Fondovi obuhvataju oko 200.000 knjiga, 220.000 godišta novina i časopisa (25.000 naslova) i preko 400.000 jedinica drugog bibliotečkog materijala. Opremljena računarskom tehnikom, Biblioteka preko svog Referalnog centra obezbeđuje sve potrebne informacije za kulturno-istorijska istraživanja.

Biblioteka Srpske akademije nauka i umetnosti nastala je iz Biblioteke Društva Srpske slovesnosti 1842. godine, kao prva naučna biblioteka. Brži rast fondova Biblioteka beleži od 1846. godine, s publikovanjem Glasnika Društva Srpske slovesnosti, koji razmenjuje za izdanja stranih naučnih društava i akademija. Biblioteka je nastojala da prikupi i sačuva stare srpske knjige i istorijsku građu, kao i savremene publikacije iz zemlje i inostranstva. Posle Drugog svetskog rata Biblioteci Srpske akademije nauka i umetnosti obezbeđeni su uslovi za sistematski rast fondova. Rad s korisnicima počeo je 1952. godine. Biblioteka raspolaže fondom od preko milion knjiga, oko 10.000 hiljada naslova periodike i druge građe. Glavni deo fonda čine izdanja domaćih i stranih akademija nauka, naučnih društava i univerziteta. Deo fonda obuhvata knjige o srpskom narodu, a jugoslavika je zastupljena najvažnijim izdanjima. Fond stare i retke knjige sadrži oko 7.000 svezaka, kao i mnoštvo starih i retkih časopisa i novina. Značajne su i posebne biblioteke legati istaknutih naučnika i javnih radnika i bogat fond priručne literature.

Uz prve školske biblioteke, koje se osnivaju po varošima i selima, formiraju se i Biblioteka bogoslovije (1836. godine), Biblioteka Liceja (1838. odnosno 1844. godine), Biblioteka vojne škole (1837. godine) i Biblioteka artiljerijske škole (1850. godine). Do sredine veka javljaju se i stručne, specijalne, biblioteke: Muzička (1835. godine), Pozorišna (1841. godine) i biblioteka pri ministarstvima (1842, 1847. i 1850. godine).

Licejska biblioteka, "opšta za sve nauke, za ceo Licej", osnovana je 1844. godine. Osnov bibliotečkih fondova činili su pokloni iako je Biblioteka odmah po osnivanju dobila pravo na obavezni primerak. Prilikom prerastanja Liceja u Veliku školu, 1863. godine, biblioteka je predata Narodnoj biblioteci na čuvanje. Zadržana je samo stručna literatura, koja je kasnije činila osnov Opšte biblioteke Velike škole. U međuvremenu, seminarske i kabinetske biblioteke širile su se i razvijale brže od Opšte biblioteke.

Velika škola je prerasla u Univerzitet 1905. ali je odluka o osnivanju Univerziteta biblioteke doneta tek 1921. godine na predlog profesora Pavla Popovića. Počela je s radom 1926. godine u prvoj namenski izrađenoj zgradi, u kojoj je i danas. Za vreme Drugog svetskog rata Biblioteka je bila zatvorena, sama zgrada teško oštećena, a iz fondova su nemački okupatori odneli preko 2.000 retkih knjiga.

U posleratnim godinama Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković" obnovila je rad, popunila svoje fondove i postepeno izrasta u jednu od najvećih biblioteka i informaciono-referalni centar Univerziteta u Beogradu, s fondom od oko 1,500.000 bibliotečkih jedinica, automatizovanim katalogom ORAS i drugom savremenom opremom i mogućnostima za on line i off line pretraživanja. Biblioteka raspolaže i vrednim fondom stare i retke rukopisne i štampane knjige i arhivskom građom.

I drugi univerzitetski centri, u Novom Sadu, Kragujevcu i Nišu, imaju razvijene biblioteke.

Počev od četrdesetih godina 19. veka inicijativom građana osnivaju se čitališta, čiji su cilj bili zajednička nabavka novina i knjiga, čitanje i sastajanje. Ubrzo su čitališta postala kulturni centri za obrazovanje i prosvećivanje naroda i negovanje nacionalne svesti. Čitališta se angažuju u osnivanju pozorišta, pokretanju novina i sakupljanju narodnog i muzejskog blaga.

Prvo čitalište, Srbsko čitalište, osnovano je u Beogradu 1946. godine, a zatim se čitališta osnivaju u Smederevu, Kragujevcu, Požarevcu, Užicu i Negotinu. Do kraja osamdesetih godina osnovano je 79 čitališta, koja su doprinela prosvetnom i kulturnom napretku naroda. Krajem 19. veka osnivanje čitališta stagnira te dolazi do njihovog postepenog gašenja. Osnivanje većeg broja školskih i specijalnih biblioteka te veća dostupnost knjige i štampe učinili su da čitališta izgube osnovni smisao. Sem toga, inicijativu građana zamenjuje država otvaranjem javnih, narodnih, biblioteka. Pored narodnih biblioteka osnovanih uz saradnju s gimnazijama u Kragujevcu (1866) i Kruševcu (1868), država i Narodna biblioteka u Beogradu nastoje da se biblioteke osnuju i u drugim mestima. Početkom 20. veka otvoreno je više biblioteka u gradovima i varošima gde su čitališta ranije razvila svest o značaju knjige i čitanja - u Nišu (1903), Svilajncu (1905) i još 74 biblioteke do 1912. godine.

U balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu uništen je veliki broj biblioteka, koje se obnavljaju posle 1918. godine. Uz pomoć Ministarstva prosvete i opštinskih vlasti do 1928. godine osnovano je više od hiljadu biblioteka svih tipova, uključujući i biblioteke udruženja, radničkih društava, kao i pevačkih i drugih družina.

Jedna od najvećih javnih biblioteka posle Prvog svetskog rata bila je Biblioteka grada Beograda (1929). Nasledila je fond Čitalaštva beogradskog, ali je najveći deo književnog fonda popunjen kupovinom, poklonima građana i Opštine grada Beograda. Biblioteka grada Beograda danas predstavlja kulturni centar, koji knjigom, drugom bibliotečkom građom, izložbama, književnim susretima i drugim manifestacijama obavlja značajnu funkciju u duhovnom životu grada.

U toku Drugog svetskog rata uništeno je ili opljačkano 177 biblioteka. Okupator i ustaše uništavali su srpsku ćirilsku knjigu, crkvene biblioteke, a dobar deo fakultetskih biblioteka nestao je u požarima.

Posle rata biblioteke se obnavljaju i osnivaju se nove svih tipova, a najviše je narodnih biblioteka. Povoljne uslove za osnivanje i rad obezbeđuje Zakon o bibliotekama (1960. i 1965), odnosno Zakon o bibliotečkoj delatnosti (1994). Među mnogim novoosnovanim bibliotekama pri ministarstvima, ustanovama, institutima, muzejima, arhivima, kao i u svim gradovima i opštinama Republike Srbije, izdvaja se Narodna i univerzitetska biblioteka u Prištini (1962), oja od 1963. godine prima obavezni primerak s teritorije Srbije, a kasnije i iz drugih republika bivše SFRJ. Njen knjižni fond od oko milion naslova čine prevashodno knjige na srpskom jeziku, uz veliki broj knjiga na albanskom i turskom jeziku.

Danas u Srbiji postoji oko četiri hiljade biblioteka povezanih u jedinstven bibliotečko-informacioni sistem Republike.

// Projekat Rastko / Istorija srpske kulture //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]