Srpski jezik u inostranstvu

Na pojedinim univerzitetima u svetu novopriznati jezički standardi bivšega srpskohrvatskog jezika uzimaju se kao tri jezika (srpski, hrvatski i bošnjački), a ponegde i dalje kao jedan jezik pod starim nazivom ľ srpskohrvatski (književni/standardni) jezik. Tako, na primer, u Strazburu, središtu evropskog parlamentarnog života, nedavno su se pojavili plakati kojima se (u jednom) studenti pozivaju na učenje "mrtvog srpsko-hrvatskog jezika", a (u drugom), istovremeno, na učenje "tri jezika (umesto jednog za istu cenu), srpskog, hrvatskog, bosanskog", s književnošću, istorijom i civilizacijom Južnih Slovena.

U poslednje dve godine Odbor se, delujući i na međunarodnoj sceni, zalagao za odgovarajuće predstavljanje srpskog jezika u pojedinim kodovima i standardima. Problemi oko tog predstavljanja bili su zaoštreni kad se uočilo da se pod starim skraćenicama scc i scr (Serbo-Croatian Cyrillic i Serbo-Croatian Roman), koje se još ponegde (zlo)upotrebljavaju, publikacije na srpskom jeziku svode na onaj njihov korpus koji je odštampan ćirilicom, dok se publikacije odštampane latinicom pripisuju Hrvatima i Hrvatskoj, odnosno hrvatskoj kulturi.

Ovog puta Odbor je odlučio da se oglasi s celovitim mišljenjem o delikatnosti problematike predstavljanja i izučavanja srpskog jezika u inostranstvu, određujući se, onoliko koliko je nužno, i prema preostalim dvama jezičkim standardima u okviru istoga standardnojezičkog sistema, onoga koji se u bivšoj Kraljevini SHS, Kraljevini Jugoslavije, zatim u FNRJ i SFRJ, kao i u inostranstvu, najčešće nazivao i izučavao pod nazivom srpskohrvatski jezik.

Problem oko čijeg rešavanja i dalje postoje nedoumice i kolebanja ima bar tri značajna aspekta: lingvistički, sociolingvistički (odnosno političko-lingvistički) i (političko)pragmatički.

I

Prvi aspekt nameće nam, bar zasad, nedvosmislen odgovor: iza naziva srpski, hrvatski i bošnjački (jezik) ľ na kojima je, tj. pod kojima je, zajedno s engleskim jezikom, potpisan i Dejtonsko-pariski sporazum krajem 1995. godine ľ i dalje se "skriva" jedan standardnojezički sistem, koji je, u prvoj polovini 19. veka, za potrebe ondašnjeg srpskog naroda i njegove kulture, u svemu bitnome, standardizovao Vuk Stefanović Karadžić. Taj standardnojezički sistem zasnovan je na štokavskom dijalektu, na novoštokavskim narodnim govorima, prvenstveno srpskim, čiji su nosioci naseljavali današnja područja zapadne Srbije, Šumadije (njenoga velikog dela) i gotovo cele Vojvodine, dobru polovinu Crne Gore, veći deo bivše i sadašnje BiH i znatan deo Hrvatske, tačnije one delove sadašnje RH koje su vekovima naseljavali Srbi pravoslavne veroispovesti, bivajući znatnim delom žitelji Vojne krajine. Vuk Karadžić je sve one koji su govorili tim dijalektom, polazeći od ondašnjih evropskih uverenja o podudarnosti jezika i naroda, smatrao Srbima "triju vjerozakona".

Međutim, već za Vukovog života, katolici koji su govorili (novo)štokavski počeli su se sve više osećati i smatrati Hrvatima ľ i u Slavoniji, i u centralnoj Hrvatskoj, i u Dalmaciji, i u Bosni, i u Hercegovini, čemu je zamaha dala austrougarska okupacija BiH (1878). U drugoj polovini 19. i u prvim decenijama 20. veka gotovo svi katolički štokavci postali su Hrvati. Katolici štokavskog govora imali su odranije više regionalnih književnih jezika, ali su se s njima, na njihovoj jezičkoj osnovi, odnosno na jezičkoj osnovi svih novoštokavaca, ujedinili kajkavci (glavni grad Zagreb) i čakavci (Rijeka, Split) ľ naročito prisno u poslednjoj deceniji 19. veka. Tada je Zagreb, političko središte sve ujedinjenijeg Hrvatstva, prihvatio Vukov model srpskoga jezičkog standarda za svoj književni/standardni jezik, nazvan (i) hrvatskim jezikom (overen Hrvatskim pravopisom Ivana Broza [ 1892] , Gramatikom i stilistikom hrvatskoga ili srpskoga književnog jezika Tomislava Maretića [ 1899] i dvotomnim Rječnikom hrvatskoga jezika [ 1901] , čiji su autori bili Franjo Iveković i njegov tada već pokojni nećak Ivan Broz).

II

Drugi aspekt, koji je teško odvojiti od prvoga, nalaže nam nekoliko konstatacija. Danas je svakome znano da su, nakon raspada Kraljevine Jugoslavije (1941) i SFR Jugoslavije (1991), (gotovo) svi katolici štokavskog govora (p)ostali Hrvati, pa čak i oni na Kosmetu i u Crnoj Gori, dok su muslimani štokavci (u razdoblju 1967–1992. g. Muslimani [ s velikim početnim M] ) postali nova nacija ľ Bošnjaci. Oni su odlučili da svoj jezik nazovu bosanskim, što ne prihvataju ni Srbi ni Hrvati. Prvom svojom odlukom Odbor za standardizaciju srpskog jezika proglasio je naziv bosanski jezik neprihvatljivim u srpskom jezičkom standardu, u srpskom standardnom jeziku, s odgovarajućim obrazloženjem. Ta odluka objavljena je u više publikacija tokom 1998. godine i njome su rešeni i još neki problemi. Odbor se nije bavio ni osporavanjem ni priznavanjem nove nacije (Bošnjaci), jer to nije njegov posao, ali je mehaničko prenošenje samoodabrane jezičke etikete Muslimana/Bošnjaka (bosanski jezik) u srpski jezički standard smatrao ľ neumesnim i neprihvatljivim. Kad se ta etiketa mora "prevesti" na srpski, ona glasi ľ bošnjački jezik. Što se pak tiče hrvatskoga (književnog) jezika, on je bio ustavna kategorija i u SFRJ 20 godina (od 1972, kada je ta kategorija uvedena amandmanom V na Ustav SRH, a potom, 1974, unesena i u nov republički ustav). Prema etiketi srpskohrvatski jezik Hrvati nikada nisu imali iskrenih simpatija niti ih je zadovoljavao obrnuti smer te složenice (hrvatskosrpski).

Ako se pokušamo valjano orijentisati na terenu tronazivne lingvistike i savremene izvanjezičke stvarnosti, moramo reći da ono što se u bivšoj SFRJ pretežno, a izvan SFRJ gotovo bez izuzetka, nazivalo srpskohrvatskim jezikom i dalje jeste jedan standardnojezički sistem, jedan jezik. Međutim, dvočlani naziv toga komunikacijskog sistema ostao je bez ičije sociolingvističke podrške, osim na pojedinim slavističkim katedrama i u ovdašnjim starim publikacijama, gde se njegovo dvostruko ime javlja i odvojeno i zajedno, dakle s crticom ľ srpsko-hrvatski i bez crtice ľ srpskohrvatski.

Srpski, hrvatski i bošnjački (tro)jezik ľ čiji nosioci danas nisu zainteresovani za integrativne poglede na novouspostavljeno jezičko stanje niti za njegov konvergencijski razvoj ľ jeste u genetskom smislu predominantno srpski, neuporedivo više nego nesrpski, a, kad bi se stvar mogla posmatrati kroz prizmu njegoševskog stiha manji potok u veći uvire, i (samo) srpski jezik.

Ipak, valja se prisetiti šta je svojevremeno govorio akademik Mitar Pešikan (1927–1996): Srpski i hrvatski bili su samo objedinjeni, ali ne i ujedinjeni; uostalom, kao i ta dva naroda, danas ľ dve (uglavnom) razlučene nacije. U Bosni i Hercegovini ľ gde je razlučenost uslovna i pod međunarodnom prismotrom ľ danas je malo ko zainteresovan za jezičko jedinstvo (osim, verovatno, vodećih Muslimana/Bošnjaka, uzmu li se u obzir pretenzije koje se skrivaju iza njihovog opredeljenja za asimetrični naziv bosanski jezik). Nema ozbiljnih ljudi među Srbima i Hrvatima u BiH i drugde koji bi se zalagali za to da se u toj državi ili bilo kojoj drugoj koristi samo naziv srpski ili samo naziv hrvatski, jer je to s onu stranu svake realnosti.

Odbor za standardizaciju srpskog jezika nije se mogao pridružiti onom tankom sloju ovdašnjih jezikoslovaca i kulturologa, s navodnicima ili bez navodnika, koji su prošle godine razmišljali u kategorijama "krađe" i "prekrađe". (Hrvati su, po tom mišljenju, Srbima "ukrali" jezik, pa je došlo vreme da ga Srbi "povrate".) Takvo je razmišljanje ne samo nedelikatno i kontraproduktivno nego je i netačno i nenaučno, jer je jedna stvar reći da su Hrvati "preuzeli" Vukov model srpskoga književnog jezika i samostalno ga dograđivali, što jeste tačno, a druga je stvar govoriti o "krađi" (jer većina katoličkih štokavaca, do pre te "krađe", nije imala ni srpsko ni hrvatsko osećanje, nego, s današnjeg stanovišta, regionalno). Po toj logici, svi oni koji nisu Englezi, Španci, Francuzi i Nemci a govore samo engleski, španski, francuski i nemački "ukrali" su tim narodima jezike, pa oni zadržavaju pravo na namirivanje po logici "prekrađe".

Osim toga, Odbor za standardizaciju srpskog jezika, koji su osnovale institucije iz Srbije, Crne Gore i Srpske (njih 14), ne može celu stvar posmatrati izvan zajedničke, celovite, trorepubličke perspektive, bez obzira na stanje međurepubličkih političkih odnosa. Zadatak Odbora nije da ulazi u čisto političke domene i okvire, koji u ovom času ne obećavaju povoljne prognoze čak ni u sferi jezičke politike. Prostor tih triju državnih entiteta (= bića) mi vidimo kao govorni prostor srpskog jezika, čiji baštinici imaju svoje novije dijaspore u Republici Sloveniji, u Republici Hrvatskoj, u Federaciji BiH i u Republici Makedoniji, kao što i Srbija, Crna Gora i Srpska imaju svoje manjine, nacionalne i/ili etničke. Nisu nam male, ni stare ni nove, prekookeanske dijaspore pa ni one u evropskim zemljama.

U postojećim ustavima i zakonima uporište nalazi samo (pojam i naziv) srpski jezik, koji je i u standardnom i u supstandardnom vidu dvoazbučan (u Crnoj Gori čak s ravnopravnošću dvaju pisama, nasuprot Ustavu SRJ) i svugde (i u službenoj upotrebi) dvoizgovoran (po Zakonu o službenoj upotrebi jezika i pisama u Srbiji, od 1991, "u službenoj je upotrebi srpskohrvatski jezik, koji se, kada predstavlja srpski jezički izraz, ekavski ili ijekavski, naziva i srpskim jezikom [ u daljem tekstu: srpski jezik] "). U Crnoj Gori nema jezičkog zakona, ali važeći Ustav RCG poznaje samo (pojam i naziv) srpski jezik, praćen samo jednim izgovorom (ijekavskim, koji se navodi u genitivu uz naziv jezika). U Ustavu Republike Srpske i njenom Zakonu o službenoj upotrebi jezika i pisma, uz naziv srpski jezik, stoje ravnopravno oba izgovora: do početka prošle godine prethodna vlast davala je prednost ekavici, a sadašnja daje prednost ijekavici, ali se niko ne baca kamenjem ni na standardnu ekavicu.

III

Polazeći od naših i opštih sociolingvističkih saznanja, kao i od napred izložene ustavotvorne i zakonodavne stvarnosti (ne treba zaboraviti ni Ustav SRJ, koji, mada je najmanje uvažavan, a i ne važi za Srpsku, takođe poznaje samo naziv srpski jezik, uz dodatak ekavskog i ijekavskog izgovora, ali i uz nedvosmislenu povlašćenost ćirilice), ľ ne vidimo razloga da se sada iko igde zalaže za složeni, dvočlani, naziv srpskohrvatski (jezik). Takvo zalaganje vraćalo bi nas u raniju stvarnost, koja je bila još "složenija" i neugodnija po nas od sadašnje.

Za našu jezičku politiku, pogotovu spoljnu, mnogo je važnije kako prolaze naziv i sadržaj srpskog jezika, literature, istorije, civilizacije (i kulture uopšte) što stoje u tesnoj vezi s tim jezikom.

U realnom istorijskom kontekstu ne vidimo razloga da se u bilo kom smislu, i bilo gde, zalažemo za složenicu, pogotovu stoga što su hrvatski lingvisti znali tumačiti dvočlani naziv jezika i ovako: srpskohrvatski = hrvatski na srpski način (!). Za nas je u ovom času važno nastojati da se u svetskim kodovima i standardima ne ugnezdi naziv bosanski jezik kao ime za (nepostojeći) državni jezik u BiH, kojim njegovi protagonisti žele srpski jezik (kao, uostalom, i hrvatski jezik), i kao pojam i kao naziv, saobraziti s logikom (eventualno) zaštićenog manjinskog entiteta.

Još je važnije čuvati jedinstvo onoga duhovnog prostora što ga, u novim državnim okolnostima, otelovljuje naziv srpski jezik, poduprt prvenstvom ćiriličnog pisma. Nije od male važnosti ni to da odgajamo lingvistički kadar koji bi bio uporište razboritog i učenog, delikatnog i sofisticiranog, gledanja na jezičku politiku i jezičku pragmatiku ľ i u zemlji i u inostranstvu. Zato je veoma važno imati što više lektora iz Srbije, Crne Gore i Srpske na slavističkim katedrama gde god ih ima. I ne samo lektora. Naša diplomatija morala bi to držati na umu.

* * *

Ako bismo celu ovu priču uprostili, rekli bismo da "novi" lingvistički entiteti (označeni nazivima srpski, hrvatski i bošnjački [ nikako bosanski!] jezik) ľ imaju u svemu bitnome istu građu, istu (jezičku) strukturu. Zato i predstavljaju isti standardnojezički sistem. Međutim, ta "tri jezika" (s navodnicima ili bez navodnika) nemaju, niti će imati, istu (kulturološku) nadgradnju, istu suprastrukturu. Zato su i mogući podosta izdiferencirani (urazličeni) etno-konfesionalni, tj. nacionalni, jezički standardi, odnosno varijante istoga standardnog jezika, pa, u krajnjoj liniji, i odeliti standardni jezici, odeliti ponešto u sadržaju a podosta u nazivu (lingvonimu). U svetu ima sličnih, ali ne i istovetnih, slučajeva: Holanđani svoj jezik nazivaju holandskim a Flamanci ľ flamanskim. U samoj stvari reč je o nacionalnim varijantama istoga standardnog jezika, kojem se u nauci i informatici ponekad pridružuje nadređena etiketa ľ nizozemski jezik. Norvežani, s druge strane, imaju dva standardna jezika, jedan po ugledu na danski a drugi zasnovan na domaćem modelu, nastalom u otporu danskoj vladavini Norveškom (do 1905). Pa ipak, oba se zovu i smatraju ľ norveškim jezikom, sa zasebnim nazivima za domaću razlikovnu upotrebu.

Srpski i hrvatski, na primer, nikada nisu imali podudarnu standardnu terminologiju niti pak sasvim podudarnu opštu leksiku (s morfologijom i tvorbom), sintaksu, stilistiku i semantiku. Zato su i smatrani varijantama istoga standardnog jezika, bez obzira na to kojeg su porekla i kako je uspostavljena i očuvana suštinska standardna jednojezičnost.

Što se pak tiče tzv. narodnog jezika (u anglo-američkoj terminologiji ľ vernakulara [ vernacular] ), on je u srpskohrvatskom jezičkom spletu takav da se može govoriti o sasvim razlučenoj dvojezičnosti pa i trojezičnosti. Jezička srbistika nema nikakvog razloga da govori o tri narečja u srpskom dijalekatskom kompleksu (čakavsko i kajkavsko narečje pripadaju samo Hrvatima), jer su svi Srbi štokavci, baš kao i Muslimani, odnosno Bošnjaci. Što se pak tiče Crnogoraca, pravoslavni se izjašnjavaju i kao Crnogorci i kao Srbi, barem nakon 1945. godine. To se ne bi moglo reći za katoličke i muslimanske Crnogorce. Bošnjaci već govore o bošnjakistici. Ta će nauka imati problema oko toga da se valjano samoodredi. Njen jezički ogranak sada pronalazi oslonca u glasu h i gde mu jest i gde mu nije po etimologiji mesto, a njegov standardni podogranak, tj. glavni ogranak, u tome ľ da se u intelektualni govor javnog života pripusti što više turcizama. U leksici i sintaksi ľ kada mogu birati ľ Bošnjaci se danas više oslanjaju na kroatistiku.

Svako ima specifičnih problema s identitetom, i građanin kao pojedinac i ljudske (etničke, nacionalne i teritorijalne) zajednice. I svako ih rešava kako zna i ume. Ako bismo iz državnonazivnih etiketa izvodili nazive građana/državljana u trima zemljama na govornom prostoru srpskog jezika, mogli bismo govoriti, a ponekad i govorimo, o Srbijancima, Crnogorcima i Srbljanima. I ti entiteti imaju različitih problema s identitetom, mnogo manjih od onih koje imaju Hrvati i Hrvaćani, kao i Muslimani/Bošnjaci, barem retrospektivno. Treba se nadati da ktetici (pridevi izvedeni od napred navedenih imenica) ľ srbijanski, crnogorski i srbljanski ľ nikada neće stići dotle da se povežu s jezikom, da postanu nazivi za (realno postojeće) različite jezike. Tome se protivi zdrav razum, neosporna prošlost i smislena budućnost, o kojima računa mora voditi svaka ozbiljna politika, i sada i ubuduće, jezička, kulturna i druga.

Spoljni svet nije sentimentalan ali obično jeste racionalan. Ko nauči srpski jezik, čiji je broj izvornih govorilaca znatno veći od broja izvornih korisnika hrvatskog i bošnjačkog, ne mora se mnogo truditi oko osvajanja posebnih znanja o dvama potonjim. Zato je i važno da naši kompetentni stručnjaci budu na licu mesta, na stranim univerzitetima i slavističkim katedrama, bez obzira na internet, u koji treba, što se nas tiče, da ulaze prvenstveno činjenice i njihove valjano osmišljene interpretacije.

* * *

Tekst Zaključka br. 11 utvrđen je na sednici Komisije za odnose s javnošću i rešavanje neodložnih pitanja održanoj 22. novembra 1999. godine. Zaključak je potom upućen članovima Odbora i njegovim osnivačima a posle treće sednice Odbora, na kojoj je verifikovan, s njime se upoznaje i najšira javnost.

// Projekat Rastko / Filologija //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]