Režija vremena - režija prostora
Televizija je izvršila revoluciju u razvoju čovekovog načina života, kulturi, navikama i ponašanju, te postala nezaobilaznom činjenicom njegovog društvenog, kulturnog i intelektualnog života. O televiziji se sasvim pouzdano može govoriti kao moćnoj ekonomskoj instituciji, estetičkoj formi, vrhovnom arbitru, "life-style", determinisanom parametru savremene politike, visoko individualizovanom demokratskom ritualu, simbolu znakova itd. Osim toga televizija sadrži filozofske, antropološke, estetičke, sociološke, psihološke, političke i ekološke implikacije i konotacije. (...) Televizija je, slično nauci i tehnici, postala prvom životnom silom, jer više nema realnosti koja postoji izvan televizije.
Tomislav Gavrić, 1996.
Pledoaje za sinhronijsko istraživanje televizijske režije
U sistemu rediteljskih umetnosti (dramska, filmska, operska, radijska, lutkarska i dr.) TV režija će zauzimati primereno mesto i biti predmet sistematskih, analitičkih, istorijskih, teorijskih istraživanja kao što je to i sa drugim oblicima režije i režiranja. U naučnim istraživanjima fenomena TV režije reditelji će davati najveći doprinos saznanjima o režiji, kao što su u knjizi TV režija – u traganju za estetikom režije, naši TV reditelji dali uverljiva i autentična istorijska i estetička svedočanstva, i nemerljiv doprinos konstituisanju istorije i estetike TV režije u nas. Korpus nauke o TV režiji predstavljaće najpre estetska svedočanstva reditelja o režiji (Fit fabricando faber – Kovač se postaje kovanjem, kao što se reditelj postaje režiranjem).
Potreba sistematizacije znanja o TV režiji podrazumeva rediteljski TV repertoar, popis TV režije, knjige režije moraju se obogatiti umesto tzv. košuljica emisija, sa detaljnim opisima režijskih procesa kao partiture TV režije. Neophodno je i nezamenjivo arhiviranje svih umetničkih artefakata: videoteka, fonoteka, teatroteka, fotografija, skica dekora i kostima, muzičkih partitura, fotografija, slajdova, filmova; TV hemeroteka, sa zbirkama TV kritika, zapisa, napisa, izveštaja, intervjua, studija, knjiga, zbornika, publikacija i najzad autentičnih spisa samih TV reditelja o TV režijama; rediteljske TV eksplikacije, koncepcije, nacrti, ideje i druga estetska, pravna, ekonomska, profesionalna i tehnička svedočanstva. Samo bogata rediteljska, sistematska, precizna i celovita sačuvana svedočanstva su uslov solidne naučnoistraživačke građe za izučavanje estetike TV režije kao i estetike fenomena televizije i ostvarivanje poligrafijskih, monografijskih, biografijskih i naučnih dela posvećenih TV režiji i TV rediteljima kao nosiocima ideje o umetnosti i estetici televizije. Temelj televizijske estetike predstavljaju umetnička dela TV reditelja i drugih TV stvaralaca. Potreba stvaranja literature o TV režiji i TV rediteljima predstavlja prvorazredan i ekskluzivan zadatak nauke o televiziji. Zato na Univerzitetu umetnosti, na Fakultetu dramskih umetnosti i našim umetničkim akademija treba podsticati naučno-istraživačke studije i pisanje magistarskih i doktorskih disertacija, kao neophodnih teza u konstituisanju nauke o televiziji, posebno o istoriji i teoriji TV režije, u sistemu dramskih umetnosti.
Koristeći bogata komparativna iskustva teatrologije kao nauke o pozorištu i filmologije kao nauke o filmu, posebno vredna iskustva teatarske i filmske estetike i najzad istorije i estetike opšte režije pred nama i na naše oči rađa se istorija i estetika TV režije, o čemu autentično svedoči i ovde sakupljena i predstavljena verodostojna istorijska i estetička građa o tehničkoj, umetničkoj i estetskoj evoluciji srpske TV režije od 1958. do 1998. godine.
Za pisanje istorije televizije neophodno je utemeljenje istorije i teorije TV režije
Još je davno, pedesetih godina, dr Hugo Klajn (1894-1981), naš najveći teoretičar i pedagog dramske režije, neposredno uoči rađanja naše televizije, pisao o Značaju teorije za režiju (Osnovni problemi režije, 1951). Klajn ističe:
- Iskustvo se stiče praktičnim radom. No, ni talenat obogaćen iskustvom ne čini izlišnim teorijsko znanje. Teorija i praksa moraju se dopunjavati, biti uzajamno povezane, uticati jedna na drugu. Teorija se mora zasnivati na praktičnom radu, praksa obogaćivati teorijskim saznanjem o zakonitosti toga rada. Goli prakticizam je isto toliko oskudan, nesavršen i jalov koliko i prazno teoretisanje.
Klajn je apsolutno u pravu da je praktična teorija ili, recimo, teorijska praksa conditio sine qua non – uslov bez koga se ne može zasnovati umetnost TV režije niti estetika TV režije, ili svekoliki sistem režije i sveopšteg režiranja.
Moji mnogobrojni rediteljski sagovornici od Đukića, Ravasija, Mrmka do Crnobrnje, Miljkovića i Dimitrijevića smatraju da je nužno i neophodno naučno istraživanje TV režije i zasnivanje istorije i estetike TV režije.
Bez obzira na različite poglede na televiziju kao celinu, svi reditelji se slažu u jednom, da je logično i neophodno teorijsko promišljanje TV režije u sistemu rediteljske umetnosti, ali i TV režije kao posebne rediteljske umetničke discipline.
Mislim da ćemo se u lavirintu televizijskih problema, kada je reč o umetničkim i estetskim mogućnostima televizije kao najmoćnijeg i najizražajnijeg medija XX veka, teško snalaziti sve dok teorijski ne konstituišemo istoriju i estetiku televizije i istoriju i estetiku TV režije.
Bez dobrog poznavanja umetničke prakse televizijskih stvaralaca, u prvom redu mislim na TV reditelje i režijsko TV stvaralaštvo, bez analitičkog i teorijskog promišljanja istorije i estetike TV rediteljskog iskustva, teško ćemo ostvariti celovit sistem rediteljske umetnosti.
U formativnim procesima obrazovanja i vaspitanja za umetnost i profesiju TV reditelja na dramskim fakultetima, teorija i praksa TV režije, njena istorija i estetika, nezamenljiv su uslov profesionalnog, tehničkog, umetničkog i estetskog znanja za predmet TV režija.
Teško ćemo moći razumeti složene procese TV režije, kao Work in progress – dela u nastajanju, i teško ćemo razumeti estetiku TV režije bez rediteljskih refleksija o režiji.
Misao reditelja o režiji treba razumeti kao autentično i nezamenjivo estetsko svedočenje samih umetnika o umetnosti. Kritičari, istoričari, teoretičari i estetičari umetnosti skromno se trude i daju pouzdan doprinos konstituisanju nauke o dramskoj umetnosti u našem vremenu.
Za permanentno i sistematsko istraživanje procesa umetničkih aspekata TV režije u nauci o televiziji – tevelogiji – potrebno je preduzimati sinhronijsko-naučno-istraživački rad, kao i komparativna, interdisciplinarna estetička istraživanja, čiji je naučni cilj umetničko stvaralaštvo TV reditelja i umetnost TV režije
Podsticaji što ih daju bogata iskustva i metode nauke o pozorištu – teatrologija – kao i razuđena postignuća teorije filma u nauci o filmu – filmologija – više su nego inspirativna za razvoj nauke o televiziji – tvlogiji – i teorijskim aspektima televizije kao medija, ali i umetničkim aspektima televizijskog tehničkog i estetskog stvaralaštva.
Od svojih starijih prethodnika nova TV nauka preuzimaće najbolja metodološka iskustva u traganju za sopstvenom metodologijom primerenom suštini i biću televizije. U traganju za estetikom TV režije, ovde i sada, otkriva se autentična naučnoistraživačka metoda u kojoj se ostvaruje pokušaj da se režija razume iz same režije, ali još više od toga umetnost TV režije je mogućno razumevati iz estetičkih refleksija samih TV reditelja. Estetika rediteljskog iskustva zasnovana na samoj praksi TV režije solidna je osnova za izvođenje teorije TV režije i njenih procesularnih umetničkih, tehničkih i estetskih aspekata.
U budućoj teoriji TV režije, u sistemu rediteljskih umetnosti, kao estetici TV režije i umetnosti TV reditelja, treba imati u vidu aspekte o jednoj mogućoj klasifikaciji posebne i opšte teorije režije:
Umetnički aspekt TV režije
Rediteljsko umetničko TV stvaralaštvo od ideje do kompozicije TV dela. Umetnička celina i umetnička ostvarenost TV dela. Režija kao Work in progress – TV režija kao delo u nastajanju. Priroda, osobenost i autentičnost umetničkog TV dela.
Ontološki aspekti TV režije
Stvaralački plan TV režije. Struktura i način postojanja TV režije. Medijsko biće TV režije. Intermedijalni i multimedijalni, eksperimentalni, istraživački i studijski oblici TV režije. Komparativna prožimanja, sličnosti i razlike TV režije s drugim oblicima režiranja u sistemu dramskih umetnosti. Fenomen režije u drugim umetnostima i TV režija.
Estetski aspekti TV režije
Estetika TV režije kao opšta teorija režijskog umetničkog stvaralaštva u mediju televizije i njenim umetničkim aspektima. TV režija kao estetski proces. Estetika TV režije u sistemu rediteljskih umetnosti. Priroda i suština TV režije i njene estetike u nauci o televiziji – TV-logiji.
Sociološki aspekt TV režije
Društvena uslovljenost TV režije. Sociologija TV režije. Društveni, politički, ideološki aspekti TV režije. Položaj TV reditelja u sistemu televizije, društvu i kulturi. Sloboda stvaralaštva TV reditelja, problemi TV cenzure i TV samocenzure. Upotreba i zloupotreba TV režije.
Moralni aspekt TV režije
Etika TV režije – moral TV reditelja – povratna sprega: TV estetika – TV etika, moral i TV stvaranje. Odgovornost TV reditelja i TV režija.
Istorijski aspekt TV režije
Istorija TV režije u istoriji televizije. Istorija TV režije u opštoj istorije režije kao vremenskom određenju i pojave u umetničkoj i medijskoj evoluciji u posebnim kulturama u razvoju.
Kulturni aspekt TV režije
Kultura TV režije kao pojava u sistemu duhovnih vrednosti rediteljske umetnosti i opštoj kulturi i duhovnosti društva, naroda i sveta. Kultura TV režije kao suma znanja o TV režiji i sistemu rediteljskih umetnosti.
Tehnički aspekt TV režije
Tehnička uslovljenost TV režije u sistemu tehnike i tehnologije televizije kao i filmskih, pozorišnih i radiofonskih tehničkih izražajnih sredstava u organizmu televizije. Bez tehnike nema estetike.
Produkcioni aspekt TV režije
TV režija kao organizacija procesa stvaranja umetničke i produkcione televizijske predstave. Reditelj kao organizator ljudi, izražajnih sredstava, oruđa i fizičkih dispozitiva u TV realizaciji. TV reditelj kao organizator smisla i idejno-estetske osnove TV dela.
Fizički aspekti TV režije
Izražajna sredstva kojima se oblikuju TV režijska dela. Optika, akustika, audio-vizuelne elektronske mašine i TV uređaji.
Ekonomski aspekti TV režije
Materijalno-finansijska sredstva ostvarivanja TV režije kao uslov svekolikog TV stvaralaštva.
Pravni aspekti TV režije
TV režija u TV zakonodavstvu. Autorsko umetničko pravo TV reditelja.
Vaspitno-obrazovni aspekti TV režije
Televizijske škole i propedeutika TV režije. Vaspitno-obrazovni procesi nastave i profesionalnog umetničkog formiranja TV reditelja. Nastavni planovi i programi TV režije u našim i svetskim televizijskim školama. TV režija se uči iz TV režiranja.
Aksiološki aspekti TV režije
TV režija kao duhovna vrednost. Aksiologija TV režije.
Kritički aspekti TV režije
TV reditelj kao sopstveni kritičar dela koje režira, glumca i autokritika. TV režija i TV kritika kao konstituent TV stvaralaštva. Odgovornost TV kritike. Efemernost TV kritike. Potreba da se objavljuje TV kritika kao osnova za recepciju, razumevanje i studije TV režije.
Psihološki aspekti TV režije
Psihologija TV režije kao umetnosti visokog stvaralačkog rizika. Visoka napetost i odgovornost, brzina i funkcionalnost TV režije i psihološki aspekti takvog stanja. Dinamizam emocionalnih procesa u polivizuelnom i multimedijalnom stvaralaštvu TV reditelja. Procesi saradnje u kolektivnom stvaralaštvu TV režije. TV režija, tehnika, estetika, invencija, ritam, imaginacija, mašta.
Dramaturški aspekt TV režije
Dramska, scenaristička i sinopsistička partitura TV režije. TV režija i TV dramaturgija. TV reditelj kao sopstveni TV dramaturg.
Urednički aspekt TV režije
Urednički procesi i TV režija. Urednik i TV reditelj – povratna sprega umetničkog, tehničkog i estetskog TV stvaralaštva. Uređivanje kao imanentna TV režija.
Glumački aspekti TV režije
Glumačko-rediteljska kreativna saradnja na televiziji, osnova idejno-estetskog oblikovanja TV drame, TV filma i TV serija, kao i ukupnog igranog, zabavnog, predstavljačkog i pojavnog karaktera umetničke televizije.
Rediteljski aspekti TV režije
Kao što se TV režija ostvaruje televizijskim režiranjem, tako se TV režija može razumeti iz ostvarenja TV reditelja i još više iz autopoetika i autorefleksija samih reditelja.
Aspekti TV scenografije i kostimografije
TV scenografi su prvi saradnici TV reditelja u stvaranju scenskog TV dispozitiva, kao što su TV kostimografi nezamenjivi u odevanju i karakterizaciji glumačkih akcenata u TV predstavi.
Muzički aspekti TV režije
TV režija i muzika su nerazdvojne u stvaralaštvu TV režije. Harmonija celine TV dela, dinamika, tempo, ritam su osnova režijske strukture kao umetnosti.
Dvadeset četiri teze u traganju za estetikom multimedijalne režije
(drama – opera – film – radio – televizija – lutkarski teatar)
Fenomen režije sadržan je u dramskom stvaranju već u samom početku prateatra. Istorija svetskog teatra i drame može se razumeti i kao istorija režije i glume. Tek u naše moderno doba režija se osamostaljuje kao jedinstvena umetnost stvaranja estetskih celovitih dela. Otkrićem filma kao umetnosti naše epohe, zatim radija, televizije, videa i drugih medija, kao i još pre toga, pojavom muzičkog i operskog teatra, baleta, koreodrame, commedia dell'arte, lutkarskog i animiranog teatra, režija je pokretač ujedinjujuće tehničke, umetničke i estetske moći stvaranja novog dramskog, scenskog, filmskog, audio-vizuelnog medijskog umetničkog dela. Režija kao metod prisutna je dakako i u drugim oblicima umetničkog, društvenog, privrednog, političkog i naučnog života. Režija je Work in progress, delo živog i nezaustavljivog procesa stvaranja. Svet režije i režija sveta su fenomeni koji se snažno ispoljavaju u svekolikoj stvarnosti.
1.
Režija nije ništa drugo nego umetničko stvaranje u određenom vremenu i prostoru pomoću vremensko/prostornih parametara.
2.
U svakoj režiji vreme i prostor imaju vrednost što ga imaju vertikalna i horizontalna značenja svakog koordinatnog sistema.
3.
Reditelj režira dramu, ljude, pojave i predmete na sceni ili filmu u vremenu i prostoru tako što ih dovodi u odnose kroz dramske sukobe i scensku radnju, dajući im značenja u formi vreme/prostorne kompozicije predstave ili filma.
4.
U svakoj svojoj režiji reditelj određuje kvantitet i kvalitet vremena i prostora tako što ga diferencira i suprotstavlja realnom ili irealnom vremenu i prostoru gradeći pozorišno ili filmsko vreme i prostor, rečju vreme/prostor.
5.
Dramska akcija ili radnja ostvarena aktantima je nosilac vreme/prostora koje tvori reditelj, najčešće zakonima tempo/ritma, rečju, režija i muzika su u organskoj saglasnosti.
6.
Reditelj je gospodar vreme/prostora, tempo/ritma, rečju svakog komponovanja pozorišne umetničke predstave ili filmskog umetničkog dela.
7.
Režija je pre svega ispunjavanje praznog prostora ljudima i predmetima, čija se pojava ostvaruje u tri dimenzije. Otuda se o režiji može govoriti kao režiji dužina, režiji širina i režiji visina.
8.
Režija vremena i prostora je oblikovanje beskonačnog i kontinuiranog sleda trenutaka bez početka i kraja. Pa ipak, reditelj je tvorac svih početaka i svih krajeva svojih predstava i svojih filmova u vreme/prostoru.
9.
Režija vreme/prostora znači režiju sveta kao nosioca značenja.
10.
Režija drame je stvaranje vreme/prostornih parametara na osnovu partiture dramskog umetničkog dela, čiji je tvorac dramski autor, a koji je svoje delo stvarao po zakonima vreme/prostornih parametara svekolike stvarnosti i stvarnosti žanra svoga umetničkog dela. Reditelj od stvarnosti dela i stvarnosti svoga vreme/prostora režira predstavu ili film kao umetničko dramsko delo.
11.
Režija drame podrazumeva vreme/prostornu radnju u kojoj se pokazuje život ljudi sukobljenih međusobno ili s predmetima ili s idejama uvek kao sadašnja akcija, in statu nascendi, koja se dešava pred očima gledalaca ili ušima slušalaca.
12.
Režija filma znači režiju filmske celuloidne trake presvučene osetljivom na svetlost emulzijom po kojoj reditelj beleži svet svojih snova i vreme/prostor stvarnosti viđenih objektivom, okom kamere.
13.
Režirati operu znači striktno uprizoravati ono što je notno zapisano, muzičku partituru i njen vreme/prostor.
14.
Režirati radiofonsko umetničko delo znači postavljati u prostor "radijuse – zrake" tonskih predstava u vremenu i prostoru koji se emituju putem proizvodnje zvučnih oscilacija i koje pojačane elektromagnetnim talasima kroz etar i preko radiofonskih pojačivača dopiru do nas kao "teatar za uho".
15.
Režija televizijskog umetničkog dela podrazumeva režiju stvarnosti vreme/prostora "viđenu" s više kamera istovremeno i s više mikrofona "slušanu" i kao vreme/prostorna rediteljska kompozicija istovremeno ili u ponovljenom vremenu putem elektromagnetnih talasa kao gledanje na daljinu upućena homo vidensu.
16.
Režija lutaka u teatru lutkarstva jeste komponovanje i dekomponovanje vreme/prostora u kome lutkarski objekti animirani rukama, nogama ili telom i glasom glumaca-animatora i zahtevima organske režije ostvaruju svet scenske poezije u vremenu i prostoru. Režija marioneta jeste ostvarivanje apsolutne režije u kojoj je reditelj demijurg, a njegova predstava metafizička magija.
17.
Rečju, reditelj je tvorac celine scenskog ili filmskog vreme/prostora, a njegovo stvaranje čin režije u vremenu i prostoru, čiji su rezultati predstava pozorišta, filma, radija ili televizije.
18.
Režija stvarnosti univerzuma pripada stvaranju kosmičkog vremena i prostora od minus beskonačnog do plus beskonačnog.
19.
Režija zemaljskog vremena i prostora pripada svetu prirode.
20.
Režija dramskog vremena i dramskog prostora pripada dramskom autoru, pa se s pravom može govoriti o stvaranju dramskog dela kao svojevrsnoj "pre-režiji".
21.
Režija scenskog i filmskog vremena i prostora pripada reditelju tvorcu predstave ili filmskog umetničkog dela.
22.
Neponovljivost vreme/prostora u recepciji režijskog umetničkog dela označava život i smrt režije kao umetnosti. Samo jednom postoji režija!
23.
Svaka nova režija predstavlja za reditelja istinsko traganje za novim principima stvaranja vreme/prostornih parametara. Režija uvek tvori novo vreme i novi prostor sui generis. Otuda možemo govoriti o režiji kao generičkom fenomenu što se uvek ponovo rađa. To rediteljsko rađanje uvek postoji u partituri drame, kroz telo glumca, scenski prostor i vreme gledaoca i njegovog prijema u doživljaju vreme/prostora.
24.
Režija od vremena i prostora rađa svoje umetničko vreme/prostor, slično kao što to čini dramski autor u stvaranju dela ili glumac svojim psihofizičkim bićem u datom vreme/prostoru. Od stvarnog vremena i prostora reditelj, dakle, stvara svoju predstavu ili filmsko umetničko delo, upravo zakonima vreme/prostorne generike.
Rečju, svekolika umetnost, kao što je to i život sam, jeste delo vremena i prostora. Zato o režiji govorimo da odista koincidira s principima stvaralačke prirode, života samog: univerzuma.
