Radoslav Lazić: Estetika TV režije

Uvodna razmatranja

ESTETIKA TV REŽIJE - ESTETIKA TELEVIZIJE

Televizija uživo je, verovatno, najneposredniji oblik stvaranja i stvarnosti, i u tom smislu, možda, najbezuslovnija forma odražavanja stvarnosti. Ako je televiziji suđeno da postane umetnost, onda ono specifično njeno neće biti bez uslovnosti i neposrednosti, specifičan će biti put razvojnog ovladavanja ovim prvobitnim svojstvima televizije uživo, ili način, osvajanja bezuslovnosti i neposrednosti - za emisije zaustavljene u vremenu.

J. A. Bogomolov,
Problemi vremena u umetničkoj TV, 1979, 27.

Pogled u istoriju televizije Srbije

Istoriju Televizije Beograd obeležio je estetski doprinos TV režije u njenoj gotovo četiri decenije razuđenoj delatnosti.

U seriji Vreme televizije autora Miroslava Savićevića i reditelja Nikole Lorencina postoji podatak da je u improvizovanom TV studiju Visoke tehničke škole u Beogradu od 7. do 17. jula 1956. emitovan prvi domaći TV program. Beograđani su mogli da gledaju: vesti, intervjue i dokumentarne filmove na malim ekranima koji su bili izloženi na javnim mestima. Program su pripremali Aleksandar Saša Marković i Milan Kovačević. Spiker je bila Ljiljana Marković.

23. avgusta 1958. godine posle TV dnevnika, u 20 časova i 50 minuta, iz televizijskog studija na Sajmištu počelo je emitovanje probnog programa Radio-televizije Beograd. Tada je ostvaren direktan prenos sa otvaranja Međunarodnog sajma tehnike i tehničkih dostignuća. Reditelj je bio Miroslav Dedić, video mikser Magdalena Deljević, ton mikser Jovan Radić, kamermani Vuko Karanović, Boža Miletić i Tibor Zvezdanić. Najavu sa galerije hale 3 Beogradskog sajma snimao je kamerman Nikola Đonović. Otvaranje TV Beograd najavila je spikerka Radio Beograda Olivera Živković. Potom je Olga Nađ najavila emisije koje će biti ujutro i uveče: "Dozvolite da vas sada prenesemo na Beogradski sajam, gde ćete prisustvovati otvaranju Međunarodnog sajma tehnike i tehničkih dostignuća".

Treba dodati da je još pre početka probnog programa 17. avgusta 1958. obavljen prvi direktan sportski prenos utakmice mladog i starog tima Crvene zvezde.

Pored TV dnevnika, pomenutog sportskog prenosa kao i prenosa važnog društvenog događaja otvaranja sajma, zatim TV drame Slučaj u tramvaju Miodraga Đurđevića, može se reći da su avgusta 1958. isprobani svi TV žanrovi u eksperimentalnom radu, utemeljujući buduću produkciju TV Beograd u informativnom, umetničkom, igranom, dokumentarnom i prenosnom polju televizijskog stvaralaštva, što će uskoro postati osnova svekolike profesionalne standardne i visoko produkcione Televizije Beograd.

Informativni program prvog dana naše televizije, emitovao je uživo emisiju urednika Svetolika Mitića.

U nekoj vrsti zabavno-kolažnog programa, koji je režirala Mirjana Samardžić, pod naslovom Otvorena vrata, voditelji su bili Mića Tomić i Predrag Laković. Slavko Simić govorio je pesmu Bogdana Čiplića Lubenica, u banatskoj narodnoj nošnji, a Coka Perić-Nešić parodirala je predratne estradne pevače. Nastupali su još Lola Novaković i Petar Cvejić.

Slavko Simić se seća prvog televizijskog dana i TV programa uživo:

- Moja trema bila je veća od straha čitave armije pred bitku. Osećao sam veliku profesionalnu odgovornost, bilo je potrebno prilagoditi pokret i izraz novom mediju. Radili smo u novoj, nepoznatoj sredini s kamerama, mikrofonima-pecaljkama, svetlima, novim ljudima. Vremenom smo se navikli na studio i uklopili u novi izraz, koji krije mnoge mogućnosti. Danas u televiziju dolazim kao u svoju kuću i to mi predstavlja zadovoljstvo - rekao je Slavko Simić, koji je svoje uspomene na prvi nastup zabeležio još 1964. godine u članku Iz beležnice glumca, objavljenom u publikaciji povodom pet godina TV drame.

Naša televizija otvorila je vrata i postala prozor u svet.

Prvi pokušaj profesionalnog prenošenja slika na daljinu u nas dogodio se još 1938. Tad na Starom sajmištu, organizovana je projekcija za izabrane zvanice i TV slika se emitovala sa daljine oko 30 metara.

Televizija u svom etimološkom značenju predstavlja sintezu dva pojma: grčki tele i latinski visio, što označava gledanje na daljiinu. Televizija se ostvaruje kao elektronsko sredstvo i medij masovnog komuniciranja. Svoje elektronske slike emituje kroz eter pomoću elektromagnetnih talasa i direktnim provodnicima, putem kablova, tzv. kablovska televizija.

Praktična primena televizije, kako piše u Leksikonu filmskih i televizijskih pojmova (Beograd, 1993), javlja se polovinom tridesetih godina. Posle Drugog svetskog rata televizija u SAD, Evropi, pa i celom svetu doživela je pravu eksploziju.

Verovatno je 1938. prvo TV emitovanje u nas odblesak tih međuratnih godina i fascinacije televizijom:

U našem Leksikonu stoji, danas već opšteprihvatljivo, mišljenje da "televizija predstavlja najjače propagandno, političko, zabavno i obrazovno sredstvo". Nažalost, ovde, kao i u razuđenoj teoriji o televiziji, veoma se retko govori o umetničkim i estetskim svojstvima televizije. U naučnom diskursu najčešće se primenjuje sociološki, fenomenološki, komunikacijski ili informatološki pristup fenomenu televizije.

Različiti tipovi i vrste televizije, kao što su državna televizija, dečja televizija, interna televizija, kablovska televizija, komercijalna televizija, televizija male snage, nezavisna televizija, televizija otvorenog kruga, satelitska televizija, televizija visoke definicije, televizija zatvorenog kruga - samo su neki od oblika egzistencije i delovanja najmoćnijeg pronalaska naše epohe.

Prva televizijska drama, u trajanju od 10 minuta, pod nazivom Podzemno misteriozno ubistvo, Dž. B. Tomasa (J. B. Thomas) emitovana je uživo na BBC-ju, u Londonu, 21. januara 1937. godine. Pedesetih godina TV drama u SAD doživljava svoje "zlatno doba". Prednost u Evropi zadržaće engleska TV drama. Sve do pojave magnetoskopa TV drame se izvode uživo. Često su TV drame snimane filmskom tehnikom, ponekad kombinovano, ali pravu renesansu ovaj ekskluzivni TV žanr u nas i u svetu doživeće početkom šezdesetih i sedamdesetih, primenom novih tehnika, posebno pronalaskom magnetoskopa, kao što danas pravu tehnološku revoluciju na televiziji predstavlja digitalna elektronska montaža i uvodi nas u novu epohu televizije.

U hronologiji Beogradske televizije, posebno u istoriji TV drame, prva naša originalna TV drama autora Miodraga Đurđevića Slučaj u tramvaju u režiji Janeza Šenka otvorila je prostor bogatom i razuđenom dramskom stvaralaštvu i igranim programima na Beogradskoj televiziji u vremenu od 1958. do 1997. Uloge su igrali: Raša Plaović, Dara Milošević, Milena Dapčević, Miodrag Lazarević, Miroslav Radivojević. Beogradsko premijerno izvođenje TV drame Slučaj u tramvaju bilo je 28. avgusta 1958. uživo iz studija na Sajmu. Dakle pet dana kasnije, od dana kada su prikazana pomenuta Otvorena vrata, kao svojevrsna televizijska uvertira u igrani program Televizije Beograd.

Od 23. avgusta do 2. septembra 1958. traje probni program TVB, nazvan i prema mestu pripremanja Sajamski program.

Od 28. novembra 1958. do 15. maja 1966. deluje Eksperimentalni program TVB.

Početak rada magnetoskopa od jula 1961. predstavlja značajan datum u razvoju tehnologije televizije. Iako je nabavljen povodom proslave dvadesetogodišnjice Ustanka i Prve konferencije nesvrstanih zemalja, magnetoskop će omogućiti snimljenu televiziju i biti značajan faktor u razvoju TV drame i igranog programa za odloženo emitovanje.

1966. počinje rad i studio u Aberdarevoj. U tom prostoru će tokom plodnog razvoja TV drama i igrani program dobiti puni zamah. Najbolje studijske realizacije u oblasti TV režije VTR doživeće svoju punu afirmaciju upravo u ovom slobodno možemo reći autentičnom i profesionalnom TV studiju.

1971. počinje era kolor televizije. 31. XII 1971. godine u režiji Jovana Ristića započeo je prenos svečanog otvaranja Drugog programa emitovanog u boji.

1976. u novogodišnjem programu, a potom u drami Kuhinja Arnolda Veskera u režiji Bore Draškovića, prvi put je korišćena oprema za elektronsku montažu s vremenskim kodom.

1980. počinje rad studio u Košutnjaku, s visokotehnološkom VTR studijskom opremom.

1986. Prva drama snimljena ENG (Beta SP) tehnikom Vrenje Svete Lukića u režiji Miljenka Derete.

Treba reći da je razvoj tehnike i tehnologije na Televiziji Beograd pratio svetske trendove kroz protekle četiri decenije i da je uspevao da uhvati korak sa svetom. Nažalost, devedesete godine izolacije i sankcija dovele su Televiziju Srbije u tehnološko zaostajanje. Pa, ipak, istorijski gledano razvoj televizijske tehnike i tehnologije Televizije Beograd snažno je uticao na nezadrživ razvoj ukupnog TV stvaralaštva i njegovu umetnost i estetiku. Na primeru ovog fascinantnog razvoja vidi se, u to sam uveren, da tehnika i tehnologija uslovljavaju estetsku evoluciju televizijskog stvaralaštva i TV umetnosti.

Uspeh dramskog stvaralaštva i igranog programa, posebno nezadrživi razvoj dokumentarnog programa, kao i visokog umeća, prenosne televizije, zabavnog, obrazovnog, naučnog, školskog programa, posebno stvaralaštva televizije za decu predstavljali su Televiziju Beograd svojim najboljim postignućima na sva tri programa, u mnogobrojnim redakcijama i programima, u svakidašnjim emitovanjima, ali i na domaćim i svetskim festivalima. Ovo televizijsko stvaralaštvo, upravo zahvaljujući kolektivnom duhu produkcije, predvođeno plejadom vrhunskih TV reditelja, pokazuje kako je TV režija conditio sine qua non - uslov bez kojeg se ne može - ostvarivati monumentalno svakidašnje televizijsko stvaralaštvo.

I kao što je reditelj Primus inter pares - prvi među jednakima - u dramskom stvaralaštvu na pozorišnoj sceni, u drami, operi, naročito u filmskom autorskom stvaralaštvu, u pozorištu za decu, dramskom i lutkarskom, u estradnom i revijalnom teatru, naročito u oblasti radiofonskog stvaralaštva i njegovih eksperimentalnih istraživačkih i studijskih aspekata, kao i u drugim oblicima režije i svekolikog režiranja - TV reditelj i TV režija je medijsko stvaralaštvo par excellence, u visokonapetoj i složenoj TV produkciji. Često je uloga TV reditelja i TV režije precenjena, ali isto tako u lavirintima televizije i potcenjena kao puka realizacija ili primenjena umetnost. TV režija se pokazuje kao nezamenljiva oblast dramskog stvaranja u ostvarivanju celine televizijskog umetničkog dela. Reditelj je istinski tvorac TV umetničke celine, televizijskog autentičnog dela.

Nezaobilaznu građu za istorijske TV činjenice, ljude, pojave i događanja predstavljaju Prilozi za istoriju televizije Srbije: knjiga 1, 1984; Zbornik radova autora Vasilija Popovića, Slobodana Novakovića, Srđana Barića, Slobodana Habića, Vlade Miloševića, Ive Pustišaka, i Bojane Andrić; Pre početka Igora Leandrova knjiga 2, 1986; Kroz ekran svet Rodoljuba Žižića, knjiga 3, 1986; Karavan Milana Kovačevića, knjiga 4, 1990. Sve knjige uredio je Miroslav Savićević. Objavljene su u izdanju Televizije Beograd.

Fenomen televizija

Govoreći o fenomenu televizije, istovremeno distancirajući se od pretenzija da postavlja originalne teorije o televiziji, ali ukazujući na značaj teorije televizijskog stvaralaštva, estetičar dramskih umetnosti Vladimir Petrić ističe: "Kako se ova najmodernija komunikativna tehnika nalazi u samom početku razvitka, a još se uvek obilno koristi principima drugih tehnika, veoma je teško, skoro nemogućno, donositi konačne zaključke i celovite teorije o njenim estetičkim principima ili sociološkim vidovima toga delovanja". Petrić je ovakvim stavom označio predmet i primarni zadatak jedne moguće estetike i sociologije televizije. Iako ističe poteškoće oko jedne "celovite teorije o njenim (televizijskim) estetičkim principima ili sociološkim vidovima toga delovanja", Vladimir Petrić nam ukazuje na stvaralačko jedinstvo teorije i prakse, ali istovremeno i na potrebu izvođenja jedne estetike televizije.

Televizija - homo videns - jeste prevashodno audiovizuelni medij. Slika i zvuk, jesu predmet jedne multimedijalne estetike dramskih umetnosti našega doba.

Televizija, kao medij umetnosti nas suočava s realnošću elektronske slike sastavljene od miliona elektronskih tačaka, objektivan je prenosilac slika sveta. Prenošenje slika sveta na daljinu podrazumeva i istovremeno prenošenje "slika zvuka".

Naše oko uz pomoć elektronske transmisije, složenog sistema televizije, ulazi u svet događaja, radnji i zbivanja. Mi smo, zahvaljujući ovom fantastičnom prenosu, svedoci, saučesnici ili pak posmatrači. Taj potpuno novi utisak televizijskog posmatranja i promatranja sveta otvara novo poglavlje televizijske estetike. Valja reći da je gledalac u toj začaranoj igri povratne sprege hendikepiran jednosmernošću komunikacije. Njegov položaj je pasivan, on je objektivan promatrač sveta, ali najčešće izopšten iz mogućnosti kulturne, duhovne i društvene akcije. Čini se da je televizijski medij uz sva obilja svoje dinamične informativnosti, produhovljene edukativnosti ili žive, ali često i profane zabave, otuđio svoga odanog gledaoca. Slično umetnosti prevođenja i televizija kao medij umetnosti predstavlja svojevrsnu televizičnu umetnost posredovanja realnosti. Televizija je proširila svet naše percepcije, ali je umanjila koeficijenat naših istinskih ljudskih interakcija.

Upotreba medija televizije morala bi svoje informacijsko, obrazovno i zabavno dejstvo još više da zasniva na istraživanju estetskih mogućnosti.

Napredak savremene estetičke misli o estetici televizije ravan je složenom rađanju osme umetnosti. Taj razvoj još predstavlja traganje za jednom mogućom estetikom medija, televizije.

Opterećeni utilitarizmom svakodnevlja, političkim posredovanjem, pragmatizmom dnevnog života i stvarnosti, informatikom, edukacijom, medij televizije, reklo bi se, još uvek nedovoljno postiže u ostvarivanju sopstvene estetike umetnosti televizije.

S gledišta jedne moguće estetike televizije polje ove potencijalne umetnosti nije uvek istraženo. Nije li u pravu nemački estetičar Maks Benze kada nam ukazuje na sažetu osnovu moderne estetike: "Postoji, dakle, ne samo moderna umetnost, nego i moderna estetika, i izraz 'moderno' znači da je reč o stručno-naučnoj, a ne samo filozofski fundiranoj estetici; da ona označuje metodički pristupačno otvoreno područje istraživanja u kojem racionalni i empirijski postupci istraživanja imaju prednost pred spekulativnim i metafizičkim interpretacijama. Imamo li na umu da ta moderna estetika ima razgranato istraživanje osnova, koje se oslanja na pojmove, predodžbe i rezultate matematike, fizike, komunikacijskog istraživanja i teorije informacije opravdano je govoriti o egzaktnoj (podvukao R. L.) i tehnologijskoj estetici, koja u odnosu prema istoriji dosadašnjih estetika i teorija umetnosti, razvijanih većinom sa filozofskog gledišta, znači zaista novum".

Ne ukazuje li nam Maks Benze na mogućnost rađanja jedne nove istinski revolucionisane umetnosti XXI veka, ili je to nagoveštaj rađanja jedne sinkretičke intermedijalne umetnosti, u kojoj radio i televizija treba da pronađu sopstvenu umetničku ulogu i zadatak?

Bliska mi je misao Umberta Eka koji priznaje televiziji estetsku potencijalnost. Upravo na takvom gledištu televizija će sada kao i u budućnosti sve više razvijati svoje estetske mogućnosti. Nasuprot ovom gledištu sumorna je premisa Gintera Andersa o televiziji kao proizvodu ekoloških surogata; mislim da će ipak, u traganju za sopstvenom estetikom, televizija otkriti neslućene mogućnosti umetničkog stvaralaštva. U to nas uverava pojava digitalne montaže, koja fenomen televizije upućuje na sopstvenu sintaksu i neslućeno stvaralaštvo.

Još bliže mi je mišljenje Ive Ruđerija i Marija Fanelija koji u svojoj knjizi o televiziji jednom odeljku daju naslov: "Nastaje nova umetnost u kojoj dela mašte i spektakla nemaju razloga postojanja i ne žive bez neposrednih korena u životu".

Upravo na sprezi života i stvaralaštva, tehnike i estetike, etike i morala, rađaće se nova umetnost televizije.

Estetika televizije

Tehnička i tehnološka revolucija medija televizije kao da još nije dovoljno podstakla razvoj sistematske nauke o televiziji, ali treba priznati da smo svedoci rađanja teorijske misli o "umetnosti miliona". Naglašena komunikacijska funkcija ovih medija kao da je bacila u zasenak njenu umetničku ulogu. Nije li i edukativna osobenost prevladala umetničke mogućnosti ovih medija moderne civilizacije? Dakako da bismo bili "kratkovidi" i "nagluvi" ako bi estetska svojstva ovog medija zanemarivali. Nije li nam televizija - "slika koja govori svojim jezikom" - otvorila nove prostore estetike televizije. Svedoci smo često osporavanih mišljenja o tome da li je televizija umetnost. Italijanski estetičar Gilo Dorfles u ogledu Radio, televizija i opasnosti mehanizacije umetnosti (1956) navodi svoje sumnje u sledećim stavovima:

"Ali, ostavljajući sada po strani veći ili manji izbor programa, koji bi se s vremenom takođe mogli mnogo poboljšati, pokušao bih da produbim pitanje koji je to stvarno pogubni elemenat s estetske i etičke tačke gledišta. Verujem da se prava opasnost sastoji iz dva različita faktora: 1. nehotičnost estetskog užitka; 2. lažnost umetničke reprodukcije tih mehanizama."

Središnja estetska pitanja šta, kako, kad i koliko kao da nas ne ostavljaju ravnodušnim ni u umetnostima radija i televizije. Postavlja se i drugo pitanje: šta je predmet i zadatak, funkcija i cilj jedne estetike radija i televizije? Da li je moguće izvesti posebnu estetiku izvan estetike dramskih umetnosti? Ako su radio i televizija "najkraća razdaljina između gledalaca i događaja, postavlja se i treće pitanje odgonetanja prirode tog kontakta. I ne završavajući pitanja, već se nalazimo pred novim zagonetkama televizijskog umetničkog dela. Da li će nam pomoći interdisciplinarna metoda u postavkama ove specifične ili, bolje reći, posebne estetike "audiovizuelne književnosti" ili "vizuelnog romana", kako kaže istaknuti poljski reditelj Ježi Kavalerovič? U već napisanim teorijskim spisima ističe se misao o istini kao najvišem kriteriju televizije.

Složeni estetski procesi pripremanja, realizovanja, prenošenja, delovanja i ostvarivanja estetskog dejstva, mogli bi biti predmet ovako postavljene estetike televizijske umetnosti.

Istraživanje estetskih procesa u dramaturgiji, režiji, glumi, gledalištu, svakako je jedna od osnovnih metoda kojima bi trebalo sistematski zasnivati jednu estetičku nauku o umetnosti radija i televizije.

Treba uzeti kao tačnu misao Žana Vilara da "televizija može da bude sredstvo prosvećivanja i izvor prave nauke... Ako je teatar, kao što kažu, ogledalo društva, onda je televizija prikazivanje vlade, njene doktrine ili doktrina, kraće rečeno njenog poštenja." Vilar zaključuje svoju misao da je "televizija - umetnost dana ili aktuelna umetnost". Pisanje savremene istorije elektronskim kamerama, i još pre toga mikrofonima radija, kao da po sebi, imanentno, nosi, fantastičnu elektronsku estetiku. Moć tih prenosnih medija ne iscrpljuje se u elektronskoj, idejnoj ili ideološkoj osnovi, već se u svemu tome nahodi estetska suština stvaranja, prenošenja i primanja. Zar slušanje radija ili gledanje televizije nije i po sebi već jedan estetski fenomen? Dakle, medij radija i televizije ne možemo zanemariti ni kao važne činioce estetske recepcije.

Ove najmlađe umetnosti, često u funkciji prenosnika drugih umetnosti, traže sopstveni put izražavanja i stvaranja, pa u tome treba tražiti duh njihove umetnosti, ali i predmet njihove estetike.

Filozof moderne umetnosti Teodor V. Adorno u svom Prilogu za televiziju ističe misao:

"Društveni, tehnički i umetnički aspekti televizije ne mogu biti posmatrani izolovano. Oni u velikoj meri zavise jedan od drugoga - tako umetnička ostvarenost zavisi od sputavajućeg obzira prema masama publike, a jedino nemoćna nevinost ima smelosti da se ne osvrne na nju; društveni efekat zavisi od tehničke strukture, a i od novosti pronalaska kao takvog (što je u Americi u početnoj fazi sigurno bilo odlučujuće), ali i od otvorenih i skrivenih poruka koje prenose televizijske produkcije. Ipak, sam medij spada u obuhvatnu shemu kulturne industrije, i produžava, kao spoj filma i radija, njenu tendenciju da svest publike opkoli i zatvori sa svih strana. Putem televizije čovek se približava cilju da sav čulni svet još jednom poseduje u odrazu koji dopire do svih čula, snu bez sna, a istovremeno se u duplikat sveta neprimetno može prokrijumčariti sve ono što se smatra korisnim za realni svet."

Poteškoće u ostvarivanju estetike televizije se otvaraju zatvorenošću ovog medija i jednosmernom komunikacijom u kojoj je homo videns - slušalac - gledalac - objekat. Razvitkom tehnike i tehnologije sigurno će doći do promene uloga ili u najboljem slučaju izjednačenih funkcija. Tako će gledaoci razmenjivati svoje emocije dvosmerno i uticati bitno na prenos misli, estetiku i etiku televizije.

Eksperimentalna televizija otvaraće i ostvarivaće nove prostore estetike tih medijskih umetnosti moderne epohe. Sve veće prisustvo tih medija u našem životu menjaće društvene odnose, ali će izvesno doći i do uticaja društva na osmu umetnost. Uostalom, svedoci smo multimedijske umetnosti, njeni učesnici i stvaraoci. Snaga novog medija televizije moć je novih društvenih asocijacija.

Umberto Eko, poznati italijanski estetičar i teoretičar moderne umetnosti, zalaže se za misao: "Televizijsko iskustvo je od samih početaka sugerisalo jedan niz teoretskih refleksija, tako da ono čoveka navodi, kao što se to dešava u svim slučajevima, da neoprezno govori o televizijskoj estetici"

Ostaje nam da se zalažemo za estetiku televizije kao snažnog podsticaja razvoju ovog medija, bogaćenju teorije i prakse televizijske umetnosti, njenog duha, smisla i značenja u prevlađivanju društvene otuđenosti i manipulacije u traganju za estetikom televizije.

Televizičnost - jezik televizije

Tragajući za estetikom televizije i njenog jezika, slovenački autor Boris Grabnar piše o Problemima televizijske estetike i televizijskog jezika. U prvom ogledu Grabnar ukazuje na činjenicu da još nije izvedena celovita estetika televizije, koja bi se zasnivala na nekom čvrstom naučnom sistemu. "Tradicionalna evropska estetika i filozofija - u novom mediju je bez moći... Istraživači su već sakupili i nagomilali ogromnu količinu podataka i sistematizovali ogroman broj činjenica, koje sve definišu nastanak i egzistenciju umetničkog dela na televiziji." U drugom ogledu Grabnar ukazuje na uslovne mogućnosti televizijskog jezika, odnosno odsustvo sopstvenog jezika medija: "Istraživač koji pokuša da opiše televizijski jezik, već se na samom početku nađe pred iznenađujućom činjenicom da televizija neverovatnom lakoćom u svoj program uključuje druge medije, njihove sadržaje i oblike. Pošto televizija može da prikaže film, pošto spiker može da izgovara isti tekst kao i na radiju, čini se da televizija uopšte nema svoj jezik, ili pak, da je on konglomerat njenih 'roditelja' filma, pozorišta i radija." Pa ipak, televizija jeste medij umetnosti koja tako uporno traži svoj autohtoni i autentični jezik, koji se u dosadašnjem iskustvu osvedočio u televiziji kao saučesnik u životu.

Gi Deson raspravlja o interdisciplinarnoj estetici filma i televizije. Njegova teza da "televizija - (nije) film kod kuće" govori o odnosu filma i televizije ili bolje reći o položaju filma na televiziji. Deson misli da je televizija rođena iz duha radija. "Kod nje (televizije) uho ide u korak s okom." Pa ipak, ovo uprošćeno Desonovo gledište treba uzeti s izvesnim rezervama, jer jezik televizije ima složeniju i obuhvatniju sintaksu. Ali treba se složiti s Desonom da je film namenjen velikom ekranu, ipak, umanjeni film na malom ekranu. U tome bi se sve komparativne estetike filma i televizije saglasile bez posebne rasprave. Jezik televizije i njegove oblike, u stvari, treba tražiti u televiziji kao saučesniku života, u događaju prenetom uživo na daljinu. Zato se s pravom o televizijskom jeziku mora govoriti kao o transferalnom jeziku medija.

Jedan od najznačajnijih poljskih režisera u XX veku jeste, bez sumnje, Ervin Akser (Erwin Axer). U dva kratka eseja Pozorište televizije on izlaže tezu o specifičnostima pozorišta na televiziji, u masovnom mediju, ukazujući na izvesne oblike simplifikacije ove drevne umetnosti na malom ekranu. "Pozorište ne može da ponudi izvesne vrednosti kamere i televizijskog ekrana, televizor neće preuzeti funkcije scene." Jedna umetnost ne može da zameni drugu, autonomija jezika jedne umetnosti je celovita i nedeljiva, pa ipak, savremene tendencije i postignuća moderne umetnosti svedoče o sinkretičkoj prirodi televizije.

U prirodi jezika televizije jeste medij krupnog plana, pejzaž ljudskog lica, približavanje stvarnosti u prvom planu. Tu osobenost francuski estetičari nazivaju télévisuelle - televizičnost, što predstavlja suštinu TV režije u oblikovanju televizijske umetnosti i televizijske estetike.

Televizija i druge umetnosti

U traganju za estetikom televizije stižemo do teme koja problematizuje odnos televizije i drugih umetnosti ili položaj drugih umetnosti u mediju televizije. Ne upuštajući se u složenu problematiku komparativne televizijske estetike, ukazujemo na zbornik 40 mišljenja o televiziji (Svetski stvaraoci o kulturi televizije), Moskva, 1978.

Brajen O'Doerti u tekstu Umetnost na televiziji razmatra položaj likovnih umetnosti na malom ekranu i problem estetske recepcije umetničkog likovnog dela.

Hans Hajnc Štukenšmit u tekstu Klasična i laka muzika na televizijskom ekranu, ukazuje na auditivno-akustičke mogućnosti televizijskog medija, koje se još nedovoljno ostvaruju. Čini nam se da će masovna primena stereofonije i kvadrofonije otvoriti neslućene mogućnosti slušanja televizije.

Vilijam Harp se osvrće na mogućnosti baleta na televiziji u Engleskoj. Njegovi ciljevi su pre svega popularizatorski i on ukazuje na mogućnosti stvaranja tipično televizijskog mjuzikla, kao i demokratizacije elitne baletske umetnosti posredovanjem televizijskog medija.

Kšištof Teodor Teplic u metaforički naslovljenom tekstu govori o vizuelnoj bujici, ukazujući na plastične mogućnosti televizije. Prenošenje pokretnih slika na daljinu - ta vizuelna bujica - je "faktor koji formira estetsku percepciju televizijskih gledalaca stvarajući mnoštvo protivrečnih mišljenja, pro et contra televizije kao umetnosti". Teplic navodi važan element estetskog posmatranja televizije, koja svog gledaoca podstiče na nove sposobnosti "da brzo shvata, ocenjuje i trenutno procenjuje".

Nace Simončič, slovenački lutkarski umetnik, govori o fenomenu lutke na televizijskom programu. On ističe sugestivnost sveta lutaka u svetu televizijskog gledališta. Estetska i vaspitna funkcija lutkarstva na televiziji odavno je dokazala svoju vrednost.

Na forumu o elektronskoj sintezi filmskih i televizijskih slika održanom u Monte Karlu 70-ih godina ostao je zaključak: Glumci će nestati - ostaće samo režiseri i elektronika.

Da li će se obistiniti ta futuristička vizija, pitanje je za raspravu. Nama ostaje da zaključimo: i u kompjuterskoj televiziji uloga i zadatak reditelja biće odista nezamenljivi.

Govoreći o angažovanom teatru Erik Bentli upoređuje pozorište i televiziju. Navodimo zaključak njegovog ogleda umesto dokaza o povratnoj sprezi televizije i gledaoca u ostvarivanju estetske recepcije:

"Nema, naravno, ničeg lošeg u televiziji. Kad njome budu upravljala ljudska bića za druga ljudska bića, taj izum će pokazati svoje mogućnosti". On ipak ne poistovećuje funkciju teatra. "Teatar su prisutni ljudi: glumci su prisutni na pozornici, gledaoci prisutni ispred njih, živi kontakt između dve grupe. Sve što zovemo teatar nalazi se u tom električki-ljudskom krugu koji ni televizija ni film nikada neće moći stvoriti. Čak kada se poboljša, televizija će biti novi mehanizovani svet s velikom skalom. Sigurno, teatar je staromodan, ako pripada starom intimnom svetu s malom skalom. Nema zamene za živi ljudski kontakt!"

Ostalo je pitanje humanog aktiviteta televizije kao umetnosti u dvostrukoj sprezi povratnih dejstava. Stoga druge umetnosti ne mogu biti zamena televiziji. Osnovni zadatak televizije je, ostvarivanje sopstvenog jezika umetnosti. Pred nama se rađa jedna nova umetnost. O tome već imamo uverljiva svedočanstva. Televizija nije skretnica, ni stanica, ni raskrsnica drugim iskustvima - njen duh biće ostvarivan kada njene elektronske mašine dobiju osećanja slična našima. Onda masteri neće biti mastodonska strašila, već će televizija i homo videns biti jedinstvena celina čekajući povratnu spregu - feed-back. Neslućene mogućnosti stvaralačkog prožimanja televizije i drugih umetnosti, otvara kreativne prostore mediju televizije, ne samo u prenosnim aspektima, što i jeste samo biće medija televizije, već i u komparativnim mogućnostima, povratnim spregama koje će otvarati nove prostore jezika televizije, u sferi televizičnog, i bogaćenju estetike televizije, upravo kreativnim stvaralaštvom TV reditelja i mnogih stvaralaca televizijskog umetničkog dela.

Semiološki pristup televiziji

U mnogobrojnim pristupima fenomenu televizijskog medija, poslednjih godina smo svedoci i semiološkog razmatranja televizije. Posle književne, likovne, filmske, pozorišne semiologije, sada nam britanski teoretičari Džon Fiske i Džon Hartli ukazuju na svojevrsno semiološko tumačenje televizije. Izvodeći svoju semiološku metodologiju iz traganja za značenjskom teorijom televizije kao semiologijom medija, autori ukazuju na to da se smisao televizije i razumevanje njenog znakovlja ne bi mogli dosegnuti sredstvima književne kritike. "Kodovi koji stvaraju strukturu televizijskog jezika" znatno su sličniji kodovima govora nego pisanja. Stoga je na neuspeh osuđen svaki pokušaj da se televizijski tekst dekodira kao da je reč o književnom tekstu. Priroda televizije se može pre razumeti iz oralne komunikacije i njenih vizuelnih elemenata, dok je fenomen štampanog teksta neprimeren suštini ovog medija. "Televizija je, s druge strane, kratkotrajna, epizodna, određena, konkretna, dramatična. Svoja značenja oblikuje uz pomoć protivrečnosti, te poređenjem naizgled kontradiktornih znakova, dok je njena logika oralna i vizuelna".

Svi znaju šta je to gledati televiziju, ali se postavlja pitanje razumevanja njenog značenja. Otuda Tumačenje televizije ukazuje na mogućnost boljeg razumevanja prirode televizije i njene estetske uslovljenosti, kao i njenog ukupnog društvenog i komunikativnog značenja.

U knjizi posvećenoj uvođenju u semiologiju televizije, Fiske i Hartli ističu još i činjenicu da je jezik televizije, iako veoma sličan govornome jeziku, ipak "složen i neophodan za razumevanje načina na koji ljudska bića stvaraju svoj svet. Sličnost televizijskog govora i govornog jezika upravo i objašnjava naše zanimanje za komunikacijsku ulogu televizije u društvu. I odista, izvan svake teorije, praksa televizije najbolje se može razumeti u njenoj informacijskoj i nadasve komunikacijskoj funkciji. Pitanja televizije kao umetnosti otvorena su i predstavljaju predmet sistematskog traganja za jednom opštom naukom o televiziji. Umetničko na televiziji će, uprkos omalovažavanju "čistih i tradicionalnih" estetičara, tragati za sopstvenim identitetom. U tome pomaže i Uvod u tumačenje medija Fiskea i Hartlija, čiju vrednu studiju treba konačno u celosti da imamo u našim televizijskim bibliotekama. "Nikako se ne može reći da je način na koji televizija predstavlja stvarnost prirodan, kao što se to ne može reći ni za jezik. Jezik i televizija posreduju stvarnost: nema tog elementarnog iskustva koje bi društveni čovek bio u stanju da shvati bez pomoći kulturno uslovljenih struktura, obreda i pojmova koji su mu jezikom preneti". Semiologiju televizije - znači, razumevanje televizijskih poruka, televizijskih znakova i kodova, televizijskog označenog i označitelja - treba razumevati kao televizijske poruke. Upravo to televizijsko kodiranje i dekodiranje i jeste put razumevanja jezika televizije.

Polje semiologije televizije otvara nove prostore za estetička istraživanja znaka, označenog i označavajućeg, kao i sistema označavanja, u estetskim procesima TV režije, čiji je tvorac TV reditelj.

Jezik filma - jezik televizije

Televizija stvara neophodnost za nalaženjem sopstvenog jezika izražavanja, dok je to filmu kao umetnosti pošlo za rukom da ostvari već u samom rađanju kinematografske umetnosti. Felini skeptično i gotovo sa cinizmom govori o onima koji "veruju u izražajnost, a ne informativnost televizije, koja izgleda vrlo ograničena". Za Roberta Roselinija se postavlja pitanje filma i njegove budućnosti: "Kakav film? Filma nema. On ne postoji. Film je danas - leš. U celom svetu film umire." Ovaj značajan autor vrednih umetničkih ostvarenja u filmskoj režiji je skeptičan i kada je reč o jeziku filma: "Strukturalizam, traženje novog jezika, ekspresionistička priča, blagorodni gest. Budimo ozbiljni. Sve to ništa ne vredi. Glavno je ono o čemu filmovi pričaju".

Ostavimo Felinijev cinizam kada je u pitanju televizijska izražajnost i Roselinijevu skepsu kada govori o mogućnosti filmskog jezika i prihvatimo za trenutak misao da se zaista radi o dva autentična oblika izražavanja, jednog starijeg i zrelijeg, razvijenijeg i smislenijeg: jezika filma - i jednog, još u razvoju i traganju za sopstvenim izražajnim identitetom, mogućnostima elektronske kombinatorike, masovnim medijem naše epohe, što još teži da artikuliše jedan mogući jezik televizije.

Odista je u pravu velikan poljske filmske umetnosti Ježi Kavalerovič kada kaže: "Ne može se danas raditi na filmu, a ignorisati televizija". Koliko do danas često ignorisana od svog starijeg brata filma, televizija filmu široko otvara vrata i usmerava ga u svoj "prozor u svet". Film na televiziji otvara široku estetsku, društvenu, psihološku problematiku. Da se radi o istinskom susretu jedne umetnosti u jednom mediju, koji još umetnost nije, ali čije izražajne umetničke mogućnosti već otkriva "budućnost koja je počela", ukazuje nam i činjenica da je na Festu 1981. bio priređen specijalni program "Film i televizija", u kojem su autori televizijskih filmova poznati reditelji iz sveta filmske umetnosti.

Za tu priliku bio je pripreman i okrugli sto s temom: Film i TV u svetu danas. Reditelj Mikelanđelo Antonioni trebalo je da govori o razlikama između elektronske slike i filmske slike. Poznati nemački reditelj Verner Fasbinder najavio je raspravu o dramaturškim razlikama u dva medija, a poljski teoretičar filma Ježi Plaževski o razlikama između filmskog i televizijskog jezika.

Od pozvanih niko se posebno nije odazvao do našeg zemljaka Vladimira Petrića, profesora na Harvardovom univerzitetu, koji je govorio o temi "Odnos između filma i televizije u SAD". Istom prilikom Petrić je na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu održao predavanje o eksperimentalnoj televiziji u SAD i prikazao primere toga istraživanja. U svojoj besedi o odnosu filma i televizije Petrić ističe: "Stanje u Americi je upravo obrnuto nego u Evropi, gde su veliki reditelji Felini, Fasbinder, Antonioni, Roselini, Renoar, braća Tavijani, često dolazili na TV i pravili svoje filmove, specijalno za taj medij... Nije teško primetiti da su imena reditelja koji režiraju na televiziji gotovo nepoznata u SAD, gde se sedmično na svim kanalima emituje preko 70 filmova, što iznosi godišnje oko 3500!"

Estetička svedočanstva bacaju svetlost na uzajamnost filma i televizije, njihovu sličnost i razliku. Tekstovi Rene Klera Televizija i film i 1970. godina, Mišela Mitranija Dva ekrana, jedan autor, Federika Felinija Smatrajmo da ja to nisam rekao..., Roberta Roselinija Sa filmom je gotovo! i Ježi Kavaleroviča Treći element, su prilog otvorenoj raspravi o odnosu jezika filma i jezika televizije u traganju za koegzistencijom, recepcijom jedne umetnosti i jednog medija u jezik interdisciplinarne izražajnosti čiju moć stvaranja naslućujemo iz mogućnosti prožimanja filma i televizije.

Među mnogim srodnostima koje povezuju film i televiziju, i njihovo interaktivno povezivanje, evidentan je danas uticaj jezika televizije i njegove gramatike na stvaralaštvo novih filmskih prosedea o čemu svedoče moji mnogobrojni sagovornici u ovoj knjizi.

TV režija kao montažni postupak

Još je Pudovkin govorio da se život sastoji od izvesnih povezanosti, često duboko sakrivenih, koje upravljaju sudbinom ljudi. Film je po Pudovkinu otkrio tajnu montaže kao sredstva za pokazivanje tih povezanosti, čineći ih razumljivim.

Ejzenštejnova montaža atrakcija i njena teorija otkrivaju suštinu filma kao umetnosti: u sudaru dva elementa nastaje treći, nizom uzbudljivih eksplozija privlači se pažnja gledaoca, na vreme se proračunava željena reakcija gledališta. Istorija vizuelne montaže biće okončana pronalaskom zvučnog filma tridesetih godina XX veka, u kojem će se paralelno otkriti mogućnost auditivne montaže i njenog dvostrukog života k audiovizuelnom kontrapunktu. Estetičke teorije tehničke montaže (neprekidnost, orijentacija, ritam) preko dramaturške montažne teorije i njenih linearnih, paralelnih, sinhronih i retrospektivnih mogućnosti, osnova su kreativne režije.

Šta danas novo reći posle klasičnih, avangardnih i savremenih teorija o montaži koja u filmskoj umetnosti predstavlja suštinski čin režije kao ucelovljenja, "kao poslednjeg uobličavanja filma, tj. međusobnog logičkog raspoređivanja i povezivanja snimljenih kadrova prema izvesnim uslovima njihovog reda i trajanja" u kojima će reditelj filma stvoriti utisak o kretanju, ritmu, vremenu i prostoru? Montaža režijom ostvaruje život filma kao umetničkog dela. O montaži danas vredi govoriti kao o režiji u multimedijima (film, drama, opera, radio, televizija, video, mas-art, cirkus, šou, lutka, crtani i animirani film, performans, hepening).

O režiji kao montaži ili o montaži kao režiji danas vredi govoriti i samom činjenicom da naše postmoderno doba pruža neslućene primere režije kao montaže, ili obrnuto, montaže kao režije u svakidašnjem životu, društvu, privredi, politici, ekonomici, naukama i posebno umetnostima našeg vremena. I odista, nema te umetničke discipline koja ne bi poznavala zakone montaže i principe režije. Nije reč o "gvozdenim metodama", već naprotiv, o otvorenim procesima interdisciplinarnog pristupa fenomenu montažnog mišljenja i osećanja, montažnih postupaka u umetničkom, estetskom i, najzad, tehničkom aspektu montažnog stvaranja egzistencije umetničkog dela. U ovom ogledu pokušaćemo da shvatimo režiju kao umetnost celine, kao intencionalni, procesualni estetski čin i montažu kao njeno praktično umetničko i estetsko ostvarivanje. Prihvatajući načela fenomenološke estetike mogli bismo postaviti predmet režije kao montaže u suštini kreativno umetničke genetike, kao sine qua non, da bez kreativne montaže nema umetničkog dela, ali ni jednog ni drugog nema, niti može biti, bez stvaralaštva reditelja - estetskog tvorca celine.

O režiji kao montaži vredi govoriti i s obzirom na činjenicu da su pronalasci filmske montaže neslućeno uticali na montažnu estetiku umetnosti u našem vremenu, a naročito na nove tendencije intermedijalne režije u mnogobrojnim dramskim disciplinama. Još jednom se pokazuje kako je režija kao fenomenološki postupak ostvarivanja scenskog ili filmskog umetničkog dela, umetnost s mnogim differentia specifica, a da ima onoliko montažnih postupaka koliko ima medija.

Zapravo, ima onoliko režija koliko umetničkih ucelovljenih dela. Pomoću strukturalne estetike, teorije konstrukcije i dekonstrukcije najbolje ćemo teorijski postaviti probleme razumevanja montaže u novom sinkretizmu i totalnoj umetnosti kojoj smera naše savremeno dramsko stvaralaštvo u svojim najsmelijim vidovima ostvarivanja umetnosti režije kao umetnosti montaže. Od embriona estetskog iskustva do najsloženije polifone integralne strukture umetničko delo danas ostvaruje složene procese režije, u beskonačnom broju montažnih postupaka, sui generis umetničkog, filmskog, dramskog ili muzičko-scenskog dela. Danas između režije kao integralne umetnosti našega doba i umetnosti montaže kao stvaralačkog postupka možemo staviti znak jednakosti kada je reč o rađanju filmskog, dramskog, muzičko-scenskog umetničkog dela.

Upravo zahvaljujući filmskoj gramatici film je i stvoren kao umetnost XX veka.

Neslućene mogućnosti digitalne elektronske montaže otvaraju TV rediteljima estetske horizonte nove televizije. Na iskustvima kombinatorike digitalne montaže u vremenskim kodovima, kao i neslućenim mogućnostima kompjuterske kombinatorike, tu pred našim očima stvara se nova televizijska umetnost.

Eksperimentalne istraživačke i studijske performanse digitalne montaže postale su elektronska klavijatura u stvaranju nove elektronske ikonografije u kojoj TV režija igra odlučujuću ulogu komponovanja novih umetničkih celina u traganju za estetikom TV reditelja.

Estetika multimedijalne režije

TV reditelj je tvorac celine televizijskog umetničkog dela. Sa svim uredničkim, dramaturškim, glumačkim, muzičkim, likovnim, tehničkim, organizacionim saradnicima on ostvaruje TV produkciju. Među najbližim saradnicima su kamermani, majstori tona, video mikseri, majstori rasvete i ostali saradnici TV ekipe.

Danas preuzimamo odgovornost da promišljamo temu multimedijalne režije kao novu mogućnost egzistencije teatra rediteljskog filmskog, televizijskog, radio stvaranja i ukupnog dramskog izražavanja. Na kraju postindustrijskog vremena, na kraju krizne civilizacije opterećene potrošnjom, košmarom, čak katastrofičnom situacijom, otvara se uzbudljiva rasprava o budućnosti dramske umetnosti i mogućnosti zasnivanja multimedijske estetike. Mislim da treba govoriti o multimedijskoj umetnosti. Pre multimedijske umetnosti mi ne možemo izvesti interdisciplinarnu estetiku kakva će sigurno nastati na umetničkim delima u našem vremenu. Estetika se ne može apriorno promišljati kada je reč o živoj umetnosti. Estetika dolazi uvek posle dela. Multimedijska režija o kojoj govorimo otvara niz problema koji su vezani pre svega za pojavu nove elektronske tehnologije. U samoj suštini, u prirodi dramske umetnosti, jeste sinkretičnost, sintetičnost, multimedijalnost. Doveo bih u relaciju dva pojma: sinkretizam i multimedijalnost. Problem multimedijalne režije vezan je za strukturu izražajnih sredstava. Nismo ni svesni koliko je film uticao na pozorište, a teatar i film na televiziju i obrnuto. Mislim da su odnosi među umetnostima danas veoma živi i da umetnosti međusobno utiču jedna na drugu. Upravo novi mediji imaju najveću eksplozivnu funkciju u našem vremenu. Makluan govori o mediju kao o poruci. Mediji propuštaju kroz svoje filtere i poeziju, i balet, i glumčevo telo, i literaturu, i filozofiju, i estetiku. Znači, mediji su prostori za novu umetnost. Neslućene su mogućnosti tehnike u našoj elektronskoj civilizaciji štampanih čipova i kompjuterskih programera. Danas imamo video-telefon, a sutra ćemo sigurno imati trodimenzionalne elektronske slike. Znači, već imamo virtuelnu, paralelnu stvarnost. Imaćemo plastičnog hologramskog glumca i nećemo morati više da se mučimo s onim "živim čovekom", sa problematičnim glumcem koga je Edvard Gordon Kreg nazvao "kugom". Znači, režija će biti u situaciji da smišlja "superglumca". Dovodeći u vezu sinkretizam i multimedijalnost čini se da je režija imanentna samom dramskom stvaranju.

Šta još treba reći o multimedijalnoj režiji? Svedoci smo i učesnici nove politehničke umetnosti, upravo zahvaljujući multimedijalnosti. Mislim da multimedijalno krije i svoje zamke. Ona bi mogla biti "hibridno", "surogat", "sintetičko", "veštačko pozorište", virtuelna stvarnost.

Mislim da je zloupotreba multimedijskih režijskih sredstava jedna od velikih opasnosti i pitanje formalne estetike. Kad razmišljamo o ovoj temi čini mi se da je ovo problem koji će se promišljati kada je reč o budućnosti dramske umetnosti. Ta tema će sigurno biti na razne načine otvorena problematika s kojom ćemo se susretati u različitim estetskim raspravama o televiziji ili ma kog drugog medija. Osnovni je problem, po mom mišljenju, problem odnosa organskog dramskog stvaranja prema problemu mehaničkog stvaranja. Mislim da je umetnost danas veoma manipulisana, mislim da su mediji veoma mehanizovani i manipulisani od politike, od ekonomike, od tih različitih upotreba, sve do masovne kulture i pop-kulture. Nasuprot su mogućnosti izražavanja ovih sredstava u generičkoj dramskoj estetici, znači u organskom stvaranju, kakvo je, na primer, rediteljsko stvaranje. Verodostojne odgovore o multimedijalnoj režiji verovatno će moći da nam pruži buduća istorija i estetika režije.

Rediteljsko mišljenje putem medija

Postavlja se pitanje mišljenja putem medija. Zapravo, radi se o tome da se novi mediji, pronalasci nove tehnološke revolucije, neslućenih izražajnih mogućnosti, stave u kontekst mišljenja. Svako izražajno oruđe biće funkcionalno i plodotvorno upotrebljeno na onaj način na koji bude mišljeno. Naravno, pošto je reč o umetnosti, sferi osećanja, pitanje je kako ove medije da pretvaramo u umetničke poruke. Kod Makluana postoji podela na hladna i topla opštila. Mikrofoni, kamere, različiti elektronski posrednici, iako zrače određenu energiju i nastaju na temperaturi, imaju često hladan učinak.

Moram da kažem da i ova nova "tehno-estetika" ili "pop-estetika" da ovaj ritam, ova "estetika buke" stvara lažnu svest, neku lažnu ideologiju. To je zaluđivanje bukom i besom, ukidanjem, zapravo, harmonijske percepcije, ukidanjem ljudskog suptiliteta, ukidanjem kontrasta, gradijensa... Znači, sve što je pretvoreno u fizički atak i mehanički zvuk postaje udar na čula; ukidanje harmonskih sfera. U stvari, to je prostor alijenacije putem ritma, putem mehaničkog zvuka i veštačke slike. Govorim o mogućnostima mehaničkog izražavanja. Danas je gotovo nemoguća harmonična, ljudska komunikacija. Susreti su postali mehanički. Zapravo, emocionalni svet čoveka od njegovog intimnog sveta, preko ishrane, preko počinka, spavanja, i sam današnji čovek je u programu punom mehaničkih kompresija koje ga navijaju kao oprugu. Život sve manje liči na život prirodnog bića. Zapravo, čovek je sve više funkcija, a manje suština ljudske prirode. Čovek je prirodno ljudsko kosmičko biće i naš se odnos s prirodom, s ljubavlju, svodi na znake i medijske posrednike. Mi više ne udišemo miris poljskog cveća. Mi kupujemo parfeme, pa onda udišemo te parfimisane surogate. Znači, ulazimo u medije koji se na neki način i postvaruju i dolazimo u katastrofičnu situaciju da se putem medija ostvaruje naš svakidašnji život. Naš život postao je simulakrum, a naša stvarnost simulacija realnosti. Mi živimo civilizaciju potrošnje.

Uprkos manipulaciji, mislim da je osnovni problem mišljenja i osećanja, problem tehničke, umetničke i estetske funkcije novih medija. Čini se da su pozorište, film, radio i televizija kao i žive umetnosti u tome nezamenljive i da će multimedijska sredstva i nova multimedijska tehnika biti u onoj meri potrebni režiji samo koliko joj šire izražajni dijapazon, a nikad neće postati svrha sama sebi dovoljna i samosvrha dramske umetnosti.

Multimedijsko je u samom čoveku imanentno njegovoj društvenoj egzistenciji, multimedijalnost je posledica tehničke revolucije, posledica političkih manipulacija, mediji su u stvari već negde u našim čulima, multimedijalnost je odista imanentna našim čulima i našoj ljudskoj i društvenoj egzistenciji. Mislim da je estetski um nešto što bi moglo da nas svakako zaokuplja uz dramsko osećanje.

Multimedijalnost nas, ipak, na neki način distancira i stavlja, rekao bih, u situaciju otuđenja, V-efekta, i mi ostajemo uz sve savršenstvo medija, uz svu izražajnu lepotu i savršenstvo forme, na distanci od estetskog doživljaja. Formalna izražajna sredstva, za razliku od živog čoveka, ne mogu nas doticati. Nijedan medij neće zameniti suštinu čovekove drame. Čovek je tvorac medija i oni treba da mu služe, a ne on njima. Mediji neće izmeniti bitno strukturu života kao ni našu sudbinu. Ne smemo se odreći stvaralačke upotrebe medija u multimedijalnoj režiji bez koje nema nove umetnosti.

Kada je reč o novoj umetnosti televizije, ne može se zaobići umetničko, tehničko i estetsko postignuće TV reditelja i multimedijalne režije, koja je upravo jedno od osnovnih svojstava TV režije kao poliestetskog televizijskog stvaralaštva.

Estetska definicija TV režije

Pojam TV režije treba razumeti u sistemu rediteljskih umetnosti - pozorište (drama, opera, balet), film, radio, lutkarstvo, društveni, religiozni, sportski rituali - kao posebnu umetničku, tehničku i estetsku praksu stvaranja televizijskih produkcija igranih, prenosnih, obrazovnih, zabavnih, informativnih tvorevina. Svi pomenuti oblici su mogućni upravo zahvaljujući mogućnostima TV režije u različitim televizijskim žanrovima. Bez TV režije medij televizije bi se pretvorio u amorfnu masu elektronskih slika i zvukova, bez početka, sredine i kraja.

Uostalom, kao što nijedan oblik dramskog stvaralaštva nije moguć bez sopstvene dramaturgije i režije događanja, postupaka i akcije, sukoba i radnje, tako ni bez TV rediteljskog umeća nije mogućno oblikovanje televizijskih celina u primerene forme različitih žanrova. Dakle, TV reditelj je, kao što je to rečeno, primus inter pares - prvi među jednakima - tvorac celine TV umetničkog, prenosnog, obrazovnog, zabavnog, informativnog TV dela, emisije i bilo kakvog formativnog oblika u TV produkciji. Bez TV režije nezamislivi su umetnički, tehnički i estetski aspekti TV stvaralaštva.

Pojam režija i režirati ima svoje drevno etimološko poreklo u novolatinskom rego, regere, što znači upravljam, upravljati. TV reditelj zaista upravlja realizacijom svoga televizijskog projekta, što podrazumeva, zavisno od žanra i vrste produkcije, stvaralačke procese i rad sa urednicima i rad na dramaturgiji, rad s glumcima i mnogim umetničkim, organizacionim, i tehničkim saradnicima i napokon rad s elektronskim mašinama u procesima pripremanja, snimanja slike i zvuka, rad na elektronskoj i filmskoj montaži, kao ukupnoj postprodukciji. Na svim elektronskim mašinama, kojima upravljaju tehničari, inženjeri i druga tehnička i umetnička lica TV reditelj je prisutan svojim kreativnim umetničkim tehničkim i estetskim intencijama.

Najmlađa u sistemu rediteljske umetnosti kao opšte integralne režije XX veka TV režija je kompleksna umetnička, tehnička i estetska pojava bez presedana u svetu dramske umetnosti. Zato TV reditelj nužno je čovek mnogih znanja i umenja, brzine i umešnosti, hitrine i okretnosti, odnosno, čovek TV režije koji donosi estetske odluke u trenu.

Svako definisanje umetnosti i životnih pojava nam izmiče konačnim odrednicama. Kao ni bilo koji oblik režije i režiranja, tako TV režiju i TV reditelja teško možemo estetički definisati, a da ne iskažemo njenu celinu, umetnički zadatak i funkciju i najzad estetski predmet TV režije kao posebne umetničke prakse u razuđenom sistemu rediteljske umetnosti naše epohe.

Ugledni Rečnik televizije (Larousse, Pariz, 1967) definisaće TV režiju kao realizaciju (réalisation) - "zbir postupaka koje je ostvario realizator, što podrazumeva upravljanje glumcima, snimanje slika i zvuka i konačnu montažu". Ova pojednostavljena definicija bi se mogla odnositi pre na filmsku režiju, mada su procesi TV režije s filmskom režijom analogni i u mnogo čemu podudarni. Pa, ipak, elektronska TV režija sadrži u svojim procesima in statu nascendi - polivizuelnost - koja se događa istovremeno u realnosti i procesima TV režije i snimanja televizijskog dramskog prostora.

Obuhvatniju estetsku definiciju TV režije i njene tehničko-tehnološke aspekte, kao produkcionu uslovljenost temeljnije objašnjava naš Leksikon filmskih i televizijskih pojmova (Beograd, 1993); odrednicu Režija, televizijska potpisuje Živojin Lalić, redovni profesor Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu:

"Složen kreativno-umetnički postupak prevođenja literarnog dela (dramskog), muzičkog ili bilo kod drugog zbivanja pred TV kamerama, u osmišljen oblik audiovizuelnog sadržaja - televizijsku emisiju. Režijskim postupkom vrši se strukturiranje događaja pred TV kamerama preko kadrova (slika) koji svojom višeznačnošću, povezani u celini, čine celovito umetničko delo. Pri tom je značajna i zvučna komponenta, kao nedeljiva od vizuelne sadržine. Stvaralački postupak veoma blizak filmskoj režiji, ali je prilagođena svojstvima TV medijuma i elektronskoj tehnologiji."

Autor ove sistematične odrednice ne pominje estetska svojstva i ne ukazuje na osobenosti TV medija, posebno kada je jezik televizije u pitanju i njegova sintaksa kao osnovna karakteristika u stvaralaštvu TV reditelja i TV režije koju Englezi nazivaju television direction, a Francuzi réalisation télevisée, a Nemci Fernsehregie.

Problemi literature o TV režiji

Može li se režija naučiti? To je pitanje na koje odgovara K. S. Stanislavski (1864-1938), utemeljivač moderne teorije glume i režije, i kaže: "Režija se ne može naučiti, ali se može učiti".

Prirodno, režija se uči iz režije, a reditelj se postaje režiranjem, kao što se kovač postaje kovanjem - Fit fabricado faber. Sve to podrazumeva dar, rad, stvaralaštvo, poznavanje tehnike i estetike.

Praksa i teorija režije su organski povezane i isprepletene nitima života i umetnosti. Rediteljsko oblikovanje je stoga jedan od najsuptilnijih umetničkih procesa, i samim tim što reditelj, bez obzira na vrstu dramske umetnosti ili dramske žanrove uvek stvara u kolektivu, za kolektiv. Neposredan umetnički rad sa ljudima i stvaranje umetničkih dela za druge ljude jeste suština rediteljskog umetničkog, tehničkog i estetskog stvaralaštva. O tome postoji u svetu i u nas razuđena literatura. Nažalost, stručna, tehnička, umetnička i estetička literatura u nas i u svetu veoma je retka ili gotovo je i nema.

Na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu, ranije na Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju, ustanovljen je predmet TV režija, kao sekundarna umetnička disciplina i pomoćni predmet na Katedri za filmsku i TV režiju od 1961. Dakle, ni posle 36 godina još uvek nemamo univerzitetski udžbenik o TV režiji. Na Akademiji umetnosti u Novom Sadu studenti multimedijalne režije dobijaju saznanja o TV režiji kroz praktične rediteljske studijske radove, kao i u redovnoj teorijskoj nastavi iz predmeta istorija i estetika režije (pozorište, film, radio i televizija, od 1976.)

Vredan doprinos estetici TV režije daje časopis "RTV teorija i praksa" u svojoj rubrici RTV estetika, gde sam objavio niz estetičkih razgovora s uglednim TV rediteljima, kao što su: Jovan Konjović (26-27, 1982); Slavoljub Stefanović Ravasi (2, 1983); Radivoje Lola Đukić (49, 1987); Želimir Žilnik (38, 1985); Stanko Crnobrnja (55-56, 1989) i dr. Zahvaljujući uredničkoj podršci Miroljuba Jevtovića, Ane Šomlo, Prvoslava Plavšića i Ružice Varda objavljeni su mnogobrojni prilozi posvećeni estetici televizije, kao umetničkim, tehničkim i estetskim problemima TV režije.

Radio-televizija Beograd objavila je repertoar 12 godina TV drame, 1958-1970. kao hronološki prikaz Dramske redakcije Televizije Beograd, i kao dopuna Antologiji televizijske drame. Uz popise imena autora i drama, datuma premijernih izvođenja, glumaca, navedena su i imena reditelja. Da je ovaj vodič nepouzdan uverio sam se na strani 84, gde je drugi autor naveden, kao dramatizator predstave Milobruke Jovana Sterije Popovića, prenos predstave Pozorišnog igrališta iz Beograda u TV režiji Zdravke Šotre, 19. IX 1966. U činjenicama se ne sme grešiti.

Televizija Beograd štampala je 1971. publikaciju Ekipa TV režije Žaka Dirana, u prevod s francuskog Dejana Kosanovića, za internu upotrebu. Publikacija sadrži sledeća poglavlja: Položaj ekipe TV režije na Francuskoj televiziji; Mehanizam proizvodnje na Francuskoj televiziji; Putevi realizacije; Osoblje i materija; Principi direktnog prenosa televizijskog spektakla; Telekino i postupci za snimanje; Kinoskop; Magnetoskop; Filmske emisije; Priprema emisija za stolom; Priprema produkcionih lista; Knjiga snimanja; Priprema sekretara režije; Priprema asistenata režije; Plan rada; Probe bez tehnike (Hladne probe). U ateljeu: Filmsko snimanje i direktan prenos; Snimanje televizijskih filmova; Direktan prenos emisija; Zaključak i Prilozi. Autor ističe da u TV produkciji sektor režije zauzima ključno mesto. Istovremeno zaključuje da se ekipa TV režije (video-režije) bitno razlikuje od ekipe za realizaciju filma, što je prirodno, s obzirom na specifičnosti produkcije. Ova pregledna i korisna publikacija samo je šematski pregled brojnih funkcija ekipe TV režije i složenog kolektivnog produkcijskog TV stvaralaštva.

Sličnu publikaciju za internu upotrebu izdala je Televizija Beograd, bez godine objavljivanja, Kako režirati za televiziju Vilijama I. Kaufmana (William I. Kaufman), NBC TV, u prevodu Dejana Mitrovića, s engleskog jezika, a kao stručni konsultant potpisan je Sava Mrmak. Sadržaj ovog malog američkog kompendijuma čine rediteljski eseji koji govore o svojim TV režijskim iskustvima. Američki televizijski reditelji esejistički izlažu svoja saznanja o TV režiji. Gari Simpson (Garry Simpson) govori o potrebi tematizacije TV emisije i piše tekst Dajte emisiju sadržinu. Sidni Lumet (Sidney Lumet) govori o potrebi da TV reditelj nužno mora stvoriti gledište, tj. odrediti idejno-estetsku osnovu svoga TV projekta.

Lumet smatra da je TV režiseru osnovni zadatak da razjasni gledište misleći na osnovnu ideju TV produkcije. On ne teoretizuje već ukazuje na sopstveno iskustvo kroz različite procese TV režije od izbora teksta, do analitičke faze rada s glumcima i konačno sintetičkog oblikovanja na samom TV snimanju. Ovaj iskusni američki TV reditelj zaključuje: "Ja ne poznajem nikakav sistem u režiranju. Ne poznajem ni dobre ni loše metode u drugim formama umetnosti." I za njega je umetničko iskustvo neprenosivo i strogo individualno. Lumet ističe da je TV režija izuzetno značajna umetnička disciplina. Svi odgovori na pitanja o prirodi TV režije kriju se u procesima televizijskog režiranja.

Herbert Suop (Herbert Swope) piše u svome članku Izazov na ekranu da je režija TV drame najteži, ali i najuzbudljiviji zadatak koji mnogo zahteva od TV režisera. Za ovog reditelja televizija je kombinacija neposrednosti i uzbudljivosti scenskog izvođenja i složenosti filmskog snimanja, samo na višem nivou. Izbor teksta je u rukama urednika, ali se respektuje mišljenje reditelja i dramaturga. Suop izriče bitno mišljenje da su glumci isto toliko važni kao što je važna i priča drame koju reditelj režira. A od podele uloga zavisi konačan rezultat. Snimanje TV drame zasniva na iskustvima pozorišne režije i produbljenog analitičkog rada s glumcima.

Reditelj Donald Stjuart Hilman (Donald Stuart Hillman) o TV režiji govori kao Više nego što oko može da sagleda. Za njega je televizija sistem koji, mada blizak pozorištu i filmu, ipak prkosi i izaziva reditelja da istražuje njene izražajne mogućnosti. TV oštri reflekse i um i traga za novim oblicima audiovizuelnog stvaralaštva.

Na kraju ove zanimljive brošure Piter Birš (Peter Birch) govori o problemima vizuelizacije muzike na televiziji pod naslovom Muzička numera.

Zaključujući sadržinu ovih korisnih publikacija za razumevanje tehnike TV režije, njene tehnike i estetske uslovljenosti, treba reći da su svedočanstva TV reditelja o TV režiji nezaobilazna svedočenja samih umetnika o umetnosti, ali i podsticaj promišljanju umetnosti TV režije.

Vredna estetička svedočanstva o TV režiji izreklo je nekoliko desetina TV reditelja u seriji Vreme televizije, TV Beograd, 1994-95. scenariste i urednika Miroslava Savićevića i reditelja Nikole Lorencina.

Autobiografija TV reditelja
Prilog istoriji beogradske televizije

Knjiga Sklerotični memoari Radivoja Lole Đukića (Novo delo, Beograd, 1987.) predstavlja rediteljske memoare humoriste. Ova autobiografija ukazuje na svestranu i razuđenu ličnost jednog od naših najangažovanijih TV reditelja i pisaca humora i satire, na malom i velikom ekranu, radiju i pozorišnoj sceni.

U svom svestranom umetničkom i praktičnom delovanju, Đukić je bio i ostao reditelj smeha i komike. On je prvi i najplodonosniji naš posleratni interdisciplinarni reditelj i komediograf. Ogledao se i kao reditelj i kao pisac humorista i satiričar u pozorištu, filmu, radiju i televiziji. I svuda gde je radio činio je to pasionirano, popularno i nadasve medijski pristupačno jezikom visoke profesionalne angažovanosti i jednostavnosti.

Da ne bih plakao, rešio sam da se smejem i podsmevam, tako će Đukić zabeležiti svoje načelo mukotrpne humorističko-satirične radionice koja je toliko učinila za masovnu poetiku naše humorističke zbilje olakšavajući brojnim žiteljima godine, pa i decenije ne baš tako lagodnog življenja na našim prostorima. Đukić se javio u doba kada su smeh, humor, satira i komika bili preka potreba društvenog življenja. Oslanjajući se na tradiciju i sistem Nušićeve komediografije, Đukić je sa saradnicima uspevao da izrazi duh i potrebu dnevnog zasmejavanja i smeha, ali bez zlobe i agresivnosti. Otuda je njegova dnevnička komediografija postala društvena potreba šezdesetih i sedamdesetih godina. Šteta, ovakav rasni humorist nam je izmakao kasnih sedamdesetih, a nije se pojavio njegov dvojnik u kriznim osamdesetim kada su nam smeh i satira bili još potrebniji.

Prema Đukićevom svedočanstvu autor ove humorističko-rediteljske autobiografije je svoja sećanja posvetio stranicama svog života koji je bio bogat i razuđen u doživljajima, a iznad svega ispunjen stvaralačkim radom, ali i ljudima koje je sretao. Đukić piše s lakoćom, duhovito, istinito, ponekad epski široko (ne treba zaboraviti njegovo crnogorsko poreklo), ali najčešće uzbudljivo, o svemu i svačemu što je kao pisac i reditelj susretao i čime se bavio u svome plodnom životoputešestviju. Ovo vedro, duhovito i nadasve zanimljivo humorističko-rediteljsko štivo je pokatkad, između redaka, melanholično, nostalgično, a u podtekstu nekad i gorko u odnosu na pojave i ljude naše novije humorističke istorije, ali nikad jetko, nikad otrovno.

Kao reditelj i humorist ili, preciznije, kao humorist i reditelj, dao je najveći doprinos našem savremenom humorističkom pozorištu i satiričnoj televiziji, bilo kao osnivač ovih medija ili kao njihov hitri i stručni reditelj, ali uvek kao pisac sopstvenih rediteljskih projekata. Nezaboravne će ostati u istoriji rađanje naše televizije njegove mnogobrojne satirično-humorističke serije, s dvojicom ingenioznih komičara koji su se zajedno s Đukićem upisali zlatnim slovima u istoriju savremenog jugoslovenskog smeha i komike, s Miodragom Petrovićem Čkaljom i Mijom Aleksićem, neprevaziđenim histrionima našeg narodnog smehotvorstva. U životu i radu Radivoja Lole Đukića ima neodoljive plemenitosti i sudbine istinskih narodnih umetnika čije delo izvire iz svakidašnjeg života i uvire u život svakidašnji. Tako ovaj omiljeni stvaralac ostaje poglavlje u smehotvornoj istoriji našeg savremenog razdoblja i društvenog života.

Kao plodan stvaralac Radivoje Lola Đukić je dao vredne doprinose razvoju radiodramske komediografije, posebno radiodrame za decu i dečjeg pozorišta. Bilo bi nepravedno zaboraviti i Đukićev ne tako mali opus filmske komedije, jednog od najsloženijih žanrova na velikom ekranu. O svemu tome i još mnogo čemu pažljivi, ali i dobronamerni čitalac, s "osmehom na usnama" i osećanjem kao da je "tamo bio" pročitaće u Đukićevoj humorističkoj i rediteljskoj autobiografiji.

Ikonografija TV režije

U nedostatku literature o TV režiji i rediteljskih knjiga o televizijskoj režiji, pogotovo u nedostatku teorijske literature o ovoj rediteljskoj disciplini dobro su došli svi publicistički radovi i objavljene knjige koje imaju bilo kakvu vezu s TV režijom, TV rediteljima ili TV ostvarenjima.

Jedna takva dragocena publikacija je knjiga svojevrsna mapa fotografija i tekstova objavljena pod naslovom VUK, TELEVIZIJA, FOTOGRAFIJA, autor fotografija Ljubinko Kožul (izdanje: RTV i KPZS, Beograd, 1987), sa izborom tekstova iz scenarija TV serije Vuk Karadžić Milovana Vitezovića i Vukovog dela, koje je priredio Aleksandar I. Spasić.

Po rečima urednika Prvoslava S. Plavšića TV serija Vuk Karadžić predstavlja "najambiciozniju biografsko-istorijsku seriju u svojoj tridesetogodišnjoj istoriji" u režiji Đorđa Kadijevića. Ova svojevrsna foto-monografija Ljubinka Kožula nas iz filmskog i elektronskog medija prenosi u medij fotografske umetnosti, a odatle u grafički medij ove izuzetne dvojezične publikacije na srpskom i engleskom jeziku.

Vasilije Popović i Bojana Andrić pišu o seriji Vuk Karadžić tekst: Od ideje do realizacije, zatim autor serije Milovan Vitezović o tome kako je pisao igranu dramsku seriju o Vuku Karadžiću.

Najveću vrednost ove monografije čine fotografije Ljubinka Kožula (1947, Riđica kod Sombora) po motivima TV serije o Vuku Karadžiću.

Kožul je portretisao seriju, a manje se okom skrivene kamere svoga magičnog foto-aparata trudio da prikaže radne fotose rađanja ove grandiozne serije koja je ovenčana mnogim nagradama u zemlji i svetu, a predstavlja životno delo scenariste Milovana Vitezovića i reditelja Đorđa Kadijevića.

Ikonografija TV reditelja

U svom Leksikonu stranih reči i izraza Milan Vujaklija beleži 67 (!) pojmova koji imaju foto za predmetak u složenicama sa značenjem: svetlost, svetlosni. Ovo etimološko značenje fenomena foto ukazuje na izuzetno bogatstvo svetlosti kao osobitog izraza i mogućnosti "pisanja svetlošću" ili "slikanja svetlošću". Dakako, reč je o fotografiji, čudesnom fizičko-hemijsko-estetskom postupku kojim se pomoću svetlosti i njenog opsesivnog dejstva na osetljivu želatinu finih podloga otiskuju slike ljudi, predmeta, unutrašnjih i spoljnih prostora, rečju ljudskog sveta u našem vremenu interplanetarnog prostora. Slika dobijena na ovaj način manje ili više verna je originalu.

Za Maršala Makluana (Marshall McLuhan) jedna od estetskih odlika fotografije predstavlja "izdvajanje pojedinačnih trenutaka u vremenu". Štaviše za njega u Poznavanju opštila - čovekovih produžetaka fotografija je "javna kuća bez zidova". Fotografsko zapisivanje stvarnosti određenog vreme/prostora jeste zaustavljanje vremena i zaleđivanje prostora. Ta kvantifikacija i kvalifikacija vreme/prostornih fenomena i jeste suština "metafizičkog prosijavanja" konačnosti trajanja u svetu sveopšte prolaznosti. Fotografija je govor o bivšem. Otisak vreme/prostora. Labudova pesma. Vilin konjic.... Stvaralaštvo dagerotipije i fotografsko zapisivanje su uvek više od realnosti iako estetski opredmećuju tu samu stvarnost. Camera obscura je mašina za zapisivanje svetlosti. Paradoks fotografije je u činjenici da je samo u mraku mogućno zapisati svetlost! Via negativa/via positiva...

Kožulova fotomonografija TV lica ("RTV teorija i praksa", Televizija Beograd, 1989) ima za estetski predmet galeriju likova, tačnije šezdesetak televizijskih stvaralaca različitih profesionalnih usmerenja i različitih generacija u tridecenijskoj istoriji Beogradske televizije. Još ranije Kožul se osvedočio kao autor svojevrsnog fotoestetičkog svedočanstva objavljenog u knjizi Vuk, povodom stvaranja Vitezović-Kadijevićevog serijala o našem najvećem jezikoslovcu Vuku Stefanoviću Karadžiću.

Najveći problem pred Kožulom, osvedočenim fotopiscem, nije bio problem idejno-estetskog prosedea tehničko-tehnološkog oblikovanja ove svojevrsne televizijske ikonografije, već problem selekcije u redundantnoj ponudi mnoštva likova televizijske galerije vidljivih i nevidljivih portreta u toj pozamašnoj panorami likova. Još veći problem je za autora predstavljao paradoks da su "TV lica" često izvan same ustanove televizije, kao njeni odabrani i značajni prolaznici. Pa, ipak, autor je svoj objektiv usmerio na televizijske poslenike koji su neposredno angažovani u toj elektronskoj industriji informacija, zabave, obrazovanja, pa i umetničko-estetskih postignuća u nastojanju, ne tako brojnih stvaralaca, da se medij televizije izražava umetničkim stvaralaštvom, a ne samo njegovim posredovanjem ili prenošenjem iz drugih umetničkih domena.

Kožul pri svojim ekspozicijama TV lica primenjuje dva mogućna metoda: skriveni objektiv i aranžirano lice pred objektivom. Kada mu svetlost naklonjeno kreira lik, Kožul stvara postignuća visokog nivoa kakav je portret Pavla Ugrinova alias Vasilija Popovića. U knjizi nema likova Aleksandra Đorđevića, Save Mrmka i doajena TV stvaralaštva na beogradskoj Televiziji Jovana Konjovića.

Uprkos mnogim rakursima u selekciji ne samo svetlosti već i izboru TV lica Kožulova fotomonografija, s tekstovima televizijskih poslenika i njihovim kratkim (auto)biografijama, izdata uz jubilej Televizije Beograd (30 godina rada) i stopedesetogodišnjicu fotografije, predstavlja vrednu pojavu foto-knjige u nas.

Iako posvećena svojevrsnoj portretnoj TV hronici, Kožulova TV lica, među drugima, objavljuju autentičnu ikonografiju TV reditelja i njihove sažete refleksije o fenomenu televizije i TV režije. Timoti Bajford i Mila Stanojević pišu o tome šta znači raditi u tandemu; Stanko Crnobrnja govori o umetnosti televizijske režije; Branimir Dimitrijević i Boris Miljković citiraju pesmu Rabindranata Tagore iz Gradinara, kao moto za sopstvenu režijsku TV poetiku; Radivoje Lola Đukić, piše o TV režiji kao avanturi; Božidar Kalezić izlaže svoje filozofske poglede na televiziju kao refleks žabljeg bataka; Slobodan Novaković govori o govoru u kameru; Jovan Ristić o TV režiji kao fenomenu igre i privilegiji igranja; Slavoljub Stefanović Ravasi o pozorišnoj režiji - o TV režiji; Aleksandar Todorović ukazuje koliko tehnika pridonosi TV umetnosti; Zdravko Šotra piše o niski od ljubavi i bojeva. I drugi TV stvaraoci ukazuju na prirodu fenomena medija televizije, njen jezik i izražajne mogućnosti, kao i na umetničke mogućnosti televizijskog stvaralaštva i televiziju kao umetnost.

Izvanredna foto-knjiga kao autentična mapa televizijskih lica, njihovih misli o fenomenu Televizije, njihove (auto)biografije, njihova lica koje je pišući svetlošću nadahnuto označio majstor fotografije Ljubinko Kožul umetnik izuzetnog poznavanja estetskih mogućnosti medija televizije i stvaralaštva TV reditelja u razuđenoj galeriji TV lica.

Režija dokumentarne televizije

Kao nijedan TV stvaralac u nas, Božidar Kalezić, reditelj obimnog i priznatog televizijskog dokumentarnog opusa, ima iza sebe tri autorske knjige: Televizija tvrđava koja leti, eseji, (Ćirpanov, Novi Sad, 1978), Televizija kao sudbina Srebrenke Ilić, razgovori s Božidarom Kalezićem (Prosveta, Niš, 1992), i Dokumentarna televizija, Venci od trnja Božidara Kalezića Dragane Bošković, (Muzeji i galerije Podgorice, Dom omladine "Budo Tomović", Podgorica, Čigoja štampa, Beograd, 1996).

U svojoj prvoj knjizi, Televiziji tvrđavi koja leti, kao globalnoj metateoriji, Božidar Kalezić iskazuje svojevrsnu esejističku postavku o televiziji koja je "sistem sprečavanja realnosti". Po ovom anticipacijskom sudu Kalezić se može uzeti kao prvi TV mislilac koji izriče filozofski sud o "virtuelnoj stvarnosti" kao osnovnom proizvodu televizijske produkcije u nas i u svetu.

O procesima rediteljskog oblikovanja dokumentarne televizije i umetničkoj, tehničkoj i estetskoj prirodi TV režije Kalezić posebno ne raspravlja. Pisac nadahnutog predgovora Kalezićevoj prvoj TV knjizi Ratko Božović zaključuje:

- Otkrivajući prostor parazitskog i neinventivnog u domenu televizije, autor pokazuje da sadašnjost medija može zadovoljiti jedan deo afektivnih i psiholoških potreba, ali ne i stvaralačke aspiracije.

U drugoj knjizi Televizija kao sudbina Srebrenka Ilić majeutički, kroz umetnost razgovora, produbljuje Kalezićevu rediteljsku TV poetiku. Ni ova knjiga ne ukazuje na metod i procese režije dokumentarnog rediteljskog stvaralaštva na televiziji, već izriče jednu globalnu metateoriju. Metafizički pogled na suštinu televizije kao sudbinu savremenog sveta odlika je ovih analitičkih TV razgovora.

Treća knjiga Dokumentarna televizija - Venci od trnja Božidara Kalezića - Dragane Bošković, na svojevrstan hemerotečki način predstavlja rekapitulaciju Kalezićeve metateorije televizijskog staralaštva i metafizičkog horizonta televizijske ikonografije. Ova izuzetno lepo dizajnirana televizijska knjiga Dragane Bošković u stvari je zbornik pogleda i mišljenja, iskustva i osećanja teorije i prakse osobitog TV stvaraoca Božidara Kalezića i njegove poetike dokumentarne televizije.

17. jula 1984. uputio sam 30 estetičkih anketnih pitanja Božidaru Kaleziću o teoriji i praksi TV režije, o umetnosti, tehnici i estetici TV rediteljskog stvaralaštva:

1. Kakva su Vaša praktična i teorijska iskustva iz skoro dve decenije rediteljskog rada na televiziji?
2. Šta je predmet televizijske režije?
3. Koji su osnovni zadaci televizijskog reditelja?
4. Šta je to režija kao fenomen umetničkog i društvenog stvaranja?
5. U kom su odnosu televizijska i druge medijalne i umetničke režije (pozorište, film, radio, opera, itd.)?
6. Koje su prednosti i ograničenja intermedijalne režije u iskustvu jednog režisera u pozorištu, na filmu i RTV?
7. Kako ostvarivati mogućnost multimedijalne režije, kao miks-režije (teatar, film, RTV)?
8. Gde se javlja "režija" u svakidašnjem društvenom životu?
9. Kako se režija pojavljuje kao proces u drugim umetnostima (književnost, muzika, likovne umetnosti, arhitektura, itd)?
10. Da li je televizija umetnost? Šta bitno određuje njenu umetničku samostalnost?
11. Šta je to "televizijski izraz" (télévisuelle)?
12. U čemu je medijalna specifičnost stvaralaštva reditelja na TV?
13. Vašu knjigu "Tvrđava, koja leti" svojevremeno je zapazila kritika. U čemu je estetsko jezgro Vašeg shvatanja televizije kao medija u toj knjizi? Kako danas vidite njenu teorijsku sadržinu i poruku?
14. Vi pripremate novu knjigu "Televizija - revolucija pakovana u plastične kese". Šta je siže Vaše nove knjige o televiziji i koje su estetske poruke u njoj sadržane?
15. Koje metode predviđate u razjašnjavanju i dokazima televizije kao umetnosti?
16. Koja bi i kakva naučno-estetička istraživanja fenomena režije trebalo započeti u nas kada je u pitanju teorija i praksa televizije?
17. U kom su odnosu televizija i društvo?
18. Kakav je stvarni položaj reditelja u jugoslovenskoj televiziji?
19. Kuda ide naša televizijska režija danas?
20. Kako se pripremate za realizaciju jednog TV projekta?
21. Zašto se niste bavili režijom "igrane televizije"?
22. Kako sarađujete s mnogobrojnim tehničkim i umetničkim saradnicima?
23. U kom su odnosu režija i cenzura?
24. Kako vidite probleme režije i politike?
25. U kakvoj su relaciji režija i istina?
26. Zašto ne pišete oglede o stvaralaštvu i estetici režije kao osnovnom stvaralaštvu, već globalno o televiziji kao fenomenu?
27. Režirali ste oko 700 emisija na televiziji pretežno dokumentarno-feljtonskog karaktera. Kakva su Vaša iskustva iz režije dokumentarne televizije?
28. Kako biste formulisali svoju poetiku televizijske režije?
29. Kakva su Vaša pozitivna i negativna iskustva studija režije na Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju, gde ste režiju studirali u klasi prof. Huga Klajna? Šta ste iz škole poneli u život prakse? Ko može biti reditelj?
30. Razmišljajući o teoriji i praksi televizije i radija, kako vidite probleme istraživanja ovih moćnih medija danas? Kako i na koji način, za koga i zašto pisati o radiju i televiziji?

Odgovore nikad nisam primio, ali u knjizi Dokumentarna televizija objavljeno je mojih Trideset pitanja o režiji i samo četiri Kalezićeva odgovora u kojim sofisticirano negira mogućnost definisanja sopstvenog rediteljskog iskustva i iskazuje opšti diskurs o fenomenu i prirodi televizije.

Po njemu "Režija nije rad, to je programirano znanje", ili "Posao TV reditelja ne sme da ga izdvaja iz celine duhovnog života, iz celine života kao procesa", ili "Vi pitate jedno, ja odgovaram drugo", ili u četvrtom nedovršenom odgovoru - "Režija na televiziji jeste mentalna organizacija stvaralačkog potencijala, potencijala kao nivoa dostignuća, etičkih i egzaktnih..." Odista šteta da ovaj ugledni TV reditelj i TV mislilac, autor režija impresivnog dokumentarnog TV opusa i pisac tri knjige o televiziji, jedinstvena umetnička i estetička ličnost u nas, nije odgovorio na svih 30 pitanja, makar ja jedno pitao, a on drugo odgovarao. Ne odustajem da od Kalezića očekujem odgovore na svih mojih 30 pitanja. Kad je reč o televizijskom iskustvu i mišljenju o fenomenu televizije on to zaslužuje.

Ovde ću citirati njegovo pismo koje na najbolji način dokazuje da sam ovog vrsnog autora svojim pitanjima učvrstio u uverenju da su "Život i umetnost jedna ista muka":

- Nisam u mogućnosti da ti odgovorim na svih trideset pitanja, kako vidiš, i na četvrto sam tek počeo s odgovorom. Inače, tvoja upornost da prodreš u tajne stvaralaštva i tvoji rezultati na tom planu, više su nego impresivni. Upravo metod kojim se služiš, da dokučiš nedokučivo, da ti sami stvaraoci objasne ono što moraju prvo sebi da objasne i u sebi prepoznaju, sam taj metod je dragocen i za nas stvaraoce i tebe kao naučnika istraživača. Ući u tajne stvaralaštva može samo ona ličnost koja je ušla u tajne života, ti to znaš i zato je blagost tvoga pristupa nama koji se mučimo s neizrecivim veliki podsticaj u savladavanju i definisanju naše umetničke prakse kao neodvojivog dela životne prakse. Ti si me svojim pitanjima učvrstio u uverenju da su život i umetnost jedna te ista muka(...)

Čekajući preostale odgovore o režiji dokumentarne televizije Božidara Kalezića ukazujem čitaocu na značaj i vrednost knjige Dragane Bošković Venci od trnja Božidara Kalezića - Dokumentarna televizija kao jedinstvenog dela TV estetike u našoj literaturi o televiziji.

TV režija programa uživo

Momčilo Martinović, TV reditelj, osvedočen je kao vrhunski majstor u režiji direktnih sportskih programa i režiji programa uživo. Pojava njegove knjige Režija programa uživo (Radiotelevizija Srbije, Centar za istraživanje, Beograd, 1997.) sa dve kasete očiglednih primera iz iskustva drugih autora, kao i sopstvene rediteljske laboratorije predstavlja vredan doprinos TV literaturi.

U predgovoru autor ističe da je celokupna literatura posvećena televiziji esejističko-filozofska ili praktična, koja se odnosi na televizijsku produkciju.

Smatrajući da je suština medija televizije - režija programa uživo, autor se odlučio da svoja pozitivna rediteljska praktična iskustva stavi u sadržinu ove nadasve korisne propedeutičke knjige o režiji "žive televizije". Podsticaj je našao 1994. godine u predavanjima prvoj klasi studenata International Academy of Broadcasting u švajcarskom gradu Montreu, gde je držao predavanja iz predmeta Sport na radiju i televiziji. U knjigu je ugradio pored tuđih i lična iskustva iz TV rediteljske prakse u sportskim i drugim prenosima koje je s uspehom radio više od trideset godina.

Knjigu je namenio, kako sam kaže "onima koji se nalaze u procesima učenja režije programa uživo, ali isto tako i svim televizijskim radnicima koji žele da se bave ovim specifičnim, atraktivnim i uzbudljivim poslom."

Martinovićeva knjiga-udžbenik predstavlja prvu knjigu o predmetu, funkciji, tehnici i zadacima TV režije programa uživo u nas, a takvih knjiga gotovo da i nema u svetskoj televizijskoj literaturi.

Svoja razuđena rediteljska iskustva prevashodno reditelja sportskih prenosa Martinović pedagoški precizno izlaže u osnovama TV proizvodnje opisujući reportažna kola, tehniku korišćenja opreme, disciplinu, respekt, profesionalni stav, lični cilj, imidž, komuniciranje. U poglavlju Televizijski kodovi, opisuje kodove TV tona, govor, atmosferski ton, muziku, kodove TV slike, svetlo, kolor, brzinu, definiciju, kadriranje, pozicije i pokrete kamere, montažu.

U programu uživo opisuje karakteristike i komponente direktnog prenosa, ukazujući na vrste kao što su politički prenosi, kulturno-zabavni prenosi, sportski prenosi, koji su bili i ostali dugogodišnja rediteljska Martinovićeva profesionalna preokupacija.

Posebno je zanimljivo poglavlje Slow-motion, u kome opisuje istorijat, upotrebu SM-a (usporene pokretne slike događaja) na filmu i TV, kao i kreativnu ulogu u dramaturgiji prenosa sportskih predstava i slow-motion režije.

Sistematično i pregledno autor opisuje režiju prve studijske emisije ukazujući na ekipu TV režije (vizuelizacija, tehnička baza, asistent reditelja, scenograf, majstor svetla, ton majstor, asistent u studiju, kamerman, VTR operator, video mikser. Sledi poglavlje posvećeno režiji prenosa korišćenjem reportažnih kola, svojevrsnog pokretnog TV studija.

Gotovo da nema sporta i sportske discipline koju Martinović ne opisuje ili analizuje u izabranim vizuelnim prilozima na dve kasete.

U knjigu Režija prenosa uživo nadahnutim i stručnim predgovorom uvodi inž. Aleksandar Todorović, direktor i dekan International Academy of Broadcasting, u Montreu, jedan od naših najboljih poznavalaca tehnike i tehnologije televizije i dugogodišnji rukovodilac TV Beograd u toj oblasti i pisac mnogobrojnih tekstova u ovoj oblasti. Inž. Todorović s respektom govori o Martinovićevoj knjizi smatrajući je "pionirskim poduhvatom u svetskoj literaturi posvećenoj televizijskom stvaralaštvu. Međutim, ona će postići svoj puni efekat samo ako ga mladi televizijski reditelji prigrle kao onu neophodnu polaznu tačku, kao onu poželjnu odskočnu dasku, koja im može pomoći da dostignu i nadajmo se, prestignu majstorstvo njenog autora".

Slično mišljenje ističe i recenzent reditelj Jovan Ristić: "Knjigom poput ove Televizija kao kuća obrazuje i svoje kadrove i svoje gledaoce, ostavljajući trag o sebi ne samo na trakama, već i u literaturi."

I drugi recenzent, Sreten Jovanović, filmolog i iskusni dramski pedagog produkcije, ističe da autor "svojom knjigom nesebično otkriva profesionalne veštine vrhunske televizijske umetnosti i zanata... A ukoliko se prevede na engleski jezik domašaj ove knjige će imati svetske razmere."

Martinovićeva knjiga Režija programa uživo ukazuje na bogato i razuđeno znanje autora u oblasti režije sportske televizije i uopšte režije programa uživo, gde ekipni rad predstavlja suštinu TV režije, a TV reditelj je u ekipi TV režije istinski Primus inter pares - Prvi među jednakim.

Zaključimo, najzad su naše televizijske škole dobile pouzdan udžbenik, a naša televizijska literatura nezaobilaznu referencu o TV režiji programa uživo, koji, po mnogim mišljenjima, predstavlja suštinu medija televizije.

Za istoriju TV režije

Da li je preuranjeno govoriti o istoriji televizijske režije?

S obzirom na to da iza naše televizije stoji vreme od četiri decenije u kome je TV režija igrala odlučujuću ulogu umetničkog, tehničkog i estetskog konstituenta ukupnog televizijskog poližanrovskog stvaralaštva, posebno u evoluciji i osamostaljivanju TV drame kao reprezentativnog žanra u sistemu dramskih umetnosti, mislim da je mogućna istorijska, kritička i teorijska distanca prema bogatom i razuđenom TV delu. O tome bi trebalo da posvedoči i knjiga Estetika TV režije.

O svom sintetičkom ogledu Televizija objavljenom u Istoriji srpske kulture Miroslav Savićević daje sumarnu istoriju naše televizije, ali ukazuje i na njene umetničke domete, ličnosti i dela koja su dala najveći doprinos estetskom razvoju televizijskog stvaralaštva, ističući doprinos TV reditelja:

- Od prvih dana deluju Mirjana Samardžić, Slavoljub Stefanović Ravasi, Sava Mrmak, Zdravko Šotra, a od 1961. godine Aleksandar Đorđević. Svi oni počinju u uslovima "žive televizije" i aktivni su do naših dana (Mirjana Samardžić se povukla 1983. godine), uspešno prateći tehnološke mene. Na njih se, počev od zalaska "žive televizije", nastavljaju nove generacije televizijskih reditelja, naklonjene vizuelnim istraživanjima i eksperimentu.

U svojim prethodnim razmatranjima Savićević ističe doprinos Radivoja Lole Đukića, Novaka Novakovića, Dušana Radovića i Aleksandra Popovića čiji su radovi obeležili "pionirsko doba naše televizije i uvele je u njeno zrelo doba" u oblastima humorističkog programa, kao i programa za decu.

Upravo u tom pionirskom razdoblju naše televizije ostvareno je utemeljenje TV režije kao samostalne umetničke, tehničke i estetske discipline. Ličnosti i dela Radivoja Lole Đukića, Slavoljuba Stefanovića Ravasija, Jovana Konjovića, Save Mrmka, Aleksandra Đorđevića, Zdravka Šotre zaslužuju naučne monografijske radove, kako bi se istražilo utemeljenje umetnosti TV režije u našim prostorima.

Poznato je da bez istorije nema teorije, niti estetike. Čini se da je već danas potrebno preduzeti istorijska istraživanja TV režije i podsticati istraživače da se upuste u taj složeni i zahtevni poduhvat kako bi se sistematski, kritički i estetički utemeljila istorija TV režije u opštoj istoriji naše televizije.

U prilozima za istraživanje istorije Televizije Srbije izučavanje i sistematizacija istorije TV režije i njene estetske uslovljenosti nameće se kao reprezentativan predmet istorijskog proučavanja.

Buduća istorija TV režije imaće svoj naučni predmet u umetničkim delima TV reditelja, ali i društvenom, estetskom i istorijskom kontekstu nastanka tih dela, kao i njihovoj recepciji u auditorijumu, gledalištu, TV kritici, kao nezaobilaznom vrednosnom prosuđivanju i više od toga, u estetici i teoriji televizijske umetnosti i medija televizije.

Pored opštih estetičkih i teorijskih razmatranja o TV režiji nezaobilazna su mišljenja samih reditelja o režiji, kao i njihovim rediteljskim delima ili drugim oblicima režiranja i ostvarenjima drugih reditelja. Rediteljske autopoetike su put saznanja o režiji iz same režije.

Koliko reditelja - toliko poetika. Koliko režija - toliko rediteljskih metoda. Rečju, koliko rediteljskih ostvarenja - toliko režijskih procesa.

Svaki TV reditelj, prirodno, ima svoj rediteljski metod i svoj odnos prema delu, radnji ili događanju koje oblikuje, kao i prema ljudima s kojima sarađuje u kolektivnim procesima produkcije i, najzad, prema elektronskim ili filmskim mašinama, koje stavlja u funkciju izražajnih sredstava i konačno prema montažnim ucelovljenjima i kompoziciji režijskih umetničkih oblika. Koliko režijskih projekata - toliko režijskih postupaka.

Nema, niti može biti jednog jedinstvenog modela za sve režije i sva režiranja. Režija se rađa uvek in statu nascendi - u stanju nastajanja - umetničkog režijskog dela ili oblikovanja bilo kojeg ili bilo kakvog stvaralaštva.

Pa, ipak, mogućno je da se govori o jednoj opštoj teoriji TV režije, uzimajući u obzir zajedničke, posebne i individualne procese i iskustva reditelja u režiji. Kao što estetika TV režije drži do principa reditelja o režiji, u estetskom iskustvu ovog jedinstvenog stvaralaštva, tako je mogućno istraživati istoriju TV režije iz TV režije.

Zato se estetski anketni metod, ovde i sada, kao što je to ostvareno i u mojim prethodnim naučnim istraživanjima dramske režije, filmske režije, operske režije, radiofonske režije, lutkarske režije, kao i režije u svakidašnjem životu i režije u drugim oblicima umetničkog stvaralaštva, pokazuje kao temeljni metod sinhronijskog istraživanja TV reditelja i TV režije u budućoj istoriji i estetici TV režije.

Naravno, anketni estetički metod nije jedini metod istraživanja TV režije, kao i drugih oblika istraživanja rediteljskog stvaralaštva i rediteljske misli o režiji. Mislim, da sami reditelji u svojim umetničkim delima najrečitije projektuju sopstvenu estetiku režije. Treba imati respekta i za literaturu o TV režiji koju su sami reditelji napisali ili literaturu o njima samima ili njihovim delima kao primarne naučne izvore i saznanja o režiji. O svemu tome će buduća istorija i estetika TV režije izreći svoje sudove.

Pitanja o TV režiji jesu pitanja svih pitanja o TV stvaralaštvu i prirodi medija televizije i najzad televizijskog umetničkog stvaralaštva. Zato su reditelji najpozvaniji da svedoče o sopstvenom stvaralaštvu u složenom organizmu televizijske produkcije. Misao reditelja o režiji nezaobilazna je svakoj istoriji i estetici televizije, posebno u istoriji i estetici TV režije. TV reditelji i TV režija kao središna stvaralačka energija oblikuje televizijska umetnička, tehnička i estetska dela.

Kako prići istoriji TV režije?

Mogućna je i najprirodnija hronološka metoda, kao što je to autor primenio konstituišući svoju knjigu Estetika TV režije - reditelji govore. Ovde sam primenio hronološki sled, poštujući godine rođenja reditelja, što na izvestan način uslovljava i njihovo režijsko delovanje. Od rođenja, 1916. godine, Jovana Konjovića, koji se radiofonskom režijom bavio još pre Drugog svetskog rata, do najmlađih reditelja elektronske režijske ere Branimira Dimitrijevića i Borisa Miljkovića rođenih 1955. i 1956. godine - dakle, pola veka docnije, nalaze se različite generacije TV reditelja.

Istorija TV režije i televizije u celini ima buran i nezadrživ razvoj. U umetničkoj, tehničkoj i estetskoj evoluciji TV medija i TV režije decenije predstavljaju ono što u pojedinim granama umetnosti znače stoleća. Nezadrživi razvoj elektronske tehnike upućuje nas na moguću periodizaciju uvođenja tehničkih elektronskih mašina i tehnoloških procesa od "žive televizije", s glomaznim elektronskim kamerama i "revolver objektivima", do mobilne ENG kamere i današnjih digitalnih magnetoskopa, koji omogućuju strukturalnu montažu, sličnu filmskom montažnom postupku.

Čini se, ipak, da je periodizacija istorije TV režije na najboljem putu ako se analitički, istorijski i vrednosno istražuju i estetski valorizuju umetnička dela u dijahronoj liniji razvoja TV režije kao specifične umetnosti u opusima pojedinih reditelja, njihovih poetika i TV ostvarenja.

TV reditelji koji stvaraju u sastavu RTS ili su stvarali na RTB dobijali su brojna priznanja i nagrade na jugoslovenskim, evropskim i svetskim festivalima za svoje stvaralaštvo. Pomenućemo neke: Monte Karlo, Zlatna ruža Montrea, Prix Futura u Berlinu, Prix Japon u Tokiju, Prix Jeunesse u Minhenu, Dete u savremenom svetu u Milanu, Armand Lanoux u Monte Karlu, Teleconfronto y Chinciano Terme, Zlatna harfa u Dablinu i Galiveju, Zlatni kovčeg u Plovdivu, Prix Europa u Berlinu, Zlatni muflon u Nikoziji, Zlatni Prag, Prix Italia, Grand Prix international video dance, Set, Francuska, Eko film u Ostravi, Omladinski festival u Kostineštiji, Rumunija, na međunarodnim festivalima televizije u Holivudu, TV filma u Aleksandriji, medicinskog filma u Varni, kao i na brojnim TV festivalima u Jugoslaviji, do 1991. godine.

Uvođenjem novih tehnologija čipovske rezolucije i novih elektronskih potencijala televizija kao prenosni medij, ali kao umetnička stvaralačka laboratorija, biće mesto neslućenih umetničkih, tehničkih i estetskih mogućnosti stvaralaštva TV režije i TV reditelja.

Pojava interaktivne televizije sve više će otvarati mogućnosti povratne sprege između TV stvaralaca i TV gledalaca. Uprkos fenomenu virtuelne stvarnosti, kao elektronskog privida same stvarnosti, TV reditelj i TV gledalac sve više će se približavati predmetu estetske stvarnosti TV jezika i homo videns će sve više dobijati kreativnog prostora u očekivanju novih trodimenzionalnih TV ikoničkih znakova. Ne treba biti prorok, pa videti, da se pred nama, iz časa u čas, događaju tehnička čudesa. Fascinantni razvoj TV tehnike i tehnologije omogućiće nove elektronske mašine. Nova TV režija ostvarivaće nova umetnička televizijska dela. Čekajući fantastičnu budućnost, koja je već počela, vratimo se pređenom putu pionirskog razdoblja rađanja i uspostavimo istorijske koordinate umetničke, tehničke i estetske evolucije naše televizije.

Istražujući stvaralaštvo TV reditelja konstituisaćemo istoriju i estetiku naše televizije. Sačuvani fondovi i dokumentacija preko 35 miliona metara filmske trake i 45.000 časova video-traka, solidna su osnova za buduća naučna i estetička istraživanja.

I filmski materijal i video-trake sa zapisima programa (dramski program, igrane serije, program za decu, muzičke emisije, zabavni program, dokumentarni program, obrazovni program, filmovi) predstavljaju neprocenjivo blago i svakako su među najdragocenijim svedočanstvima novije istorije i kulture srpskog naroda.

U tom monumentalnom televizijskom stvaralaštvu istorija i estetika TV režije ima širok predmet svoga naučnog istraživanja, a TV rediteljima treba odati priznanje u stvaranju tog neprocenjivog umetničkog, tehničkog i estetskog blaga.

Budući pisci TV monografija ili TV poligrafija imaće reprezentativne teme svoga naučno-istraživačkog rada, a istorija i estetika TV režije vredna umetnička televizijska dela.

TV estetika rediteljskog iskustva

U Rečniku književnih termina (Nolit, 1986), autor odrednice režija (fr. régie - upravljanje, nadziravanje) Nikola Koljević daje definiciju pojma režije u užem umetničkom značenju kao "scensko uobličavanje dramskog teksta za pozorište, film, radio i televiziju" ne ukazujući na značenje režije u širem smislu kao estetskom, tehničkom i umetničkom formativnom procesu dramskih umetnosti, ali kao primenjenog oblika predstavljačkih umetnosti. Ističući suštinu dramske režije kao konstituenta buduće scenske umetničke predstave, a slično se može primeniti i na procese filmske, televizijske i radiofonske režije, kada je u pitanju inscenacija, ekranizacija, televizijska realizacija ili radiofonsko delo, analiza dramskog ili scenarističkog teksta, rad s glumcima na interpretaciji likova, ali idejna struktura dela, kao i oblikovanje svekolikog vremena/prostora, režijsko umetničko tvori dramsku predstavu, filmsko, televizijsko ili radiofonsko umetničko delo. U pravu je Koljević kada podvlači značaj zadatka reditelja o objedinjavanju svih elemenata umetničke predstave u skladnu, harmoničnu estetsku celinu na sceni, filmu, televiziji ili radiju.

Koljević navodi pouzdano mišljenje I. Brauna (I. Brown, Parties of Play) koji smatra da režija mora "da poveže reč s izgledom, ideju s atmosferom, pokret sa scenom". Reditelji, po njemu, operišu s duhom i materijom "da bi ih sjedinili u službi celovite umetničke koncepcije". Oruđe reditelja, misli Braun, je njihov sopstveni senzibilitet, plastičnost glumačkog izraza i tehnička sredstva kojima se reditelj izražava.

To što je suština dramske režije, možemo zaključiti da je suština filmskog režijskog procesa, kao što je to suština primerena oblikovnim procesima TV režije ili radiofonskog auditivnog oblikovanja. Naravno, poštujući strukturu pozorišnog jezika i njegovu složenu dramsku sintaksu, u onoj meri koliko reditelj mora da savlađuje jezik filma, ili jezik televizije i jezik radiodramskog stvaralaštva.

Poznavanje jezika i gramatike pojedinih dramskih vrsta i žanrova uslov je autentičnog rediteljskog stvaranja. U pojedinim oblicima ostvarivanja režijskih procesa. Bez poznavanja jezika, gramatike, strukture, morfologije i sintakse, ali i bez poznavanja tehnike i estetike nije mogućno rediteljsko stvaralaštvo u bilo kojoj formi dramskog stvaralaštva. Otuda se o TV režiji može govoriti kao posebnoj vrsti uslovljenoj tehnikom i estetikom TV medija. Razgranatost i razuđeni oblici TV režije čine ovu umetnost još složenijom. Pojam i definicija TV režije se usložnjava i samom činjenicom da ova jedinstvena pojava u sistemu rediteljske umetnosti XX veka ima svoje granične discipline od funkcionalne TV realizacije do umetnosti TV režije, od standardnih oblika primenjene, tehničke i upotrebne TV režije, od profesionalnih etabliranih državnih produkcija do slobodne autorske režije u oblasti video stvaralaštva i kompjuterske digitalne interaktivne televizije, gde su TV režija i TV reditelj subjekti svekolikog stvaralaštva.

Konačne definicije nema, niti može biti, kada je reč o umetničkom stvaralaštvu. Umetnosti, kao i životu samom, nisu potrebne odrednice.

Teškoće nastaju onda kada treba da imenujemo fenomene i praktično ostvarivanje tih fenomena. Kada je reč o TV režiji, njenom estetskom predmetu i funkcijama TV reditelja treba imati u vidu činjenicu da koliko reditelja, toliko i režija. Ni u jednoj definiciji ne može biti izrečena ukupna složenost tako bogate i razuđene prakse kakva je TV režija, kao i uostalom svaki umetnički oblik režiranja u sistemu rediteljskih umetnosti. Estetička određenost uvek biva prevladana činjenicom da umetničko stvaralaštvo prevazilazi svaki oblik definisanja. Umetnost režije u bilo kom obliku ostvarivanja uvek je manja i više od života, uvek izmiče konačnom definisanju. Toliko je puta rečeno da je režija Work in Progress - delo u nastajanju, kao što je to i sam život i životna stvarnost.

U knjizi Estetika TV režije - reditelji govore objavljuju se mnogobrojna estetička svedočanstva reditelja o režiji. Većina mojih sagovornika svedoči o tome kako je estetski predmet TV režije upravo sama rediteljska praksa, a osnovni umetnički zadatak da upravo tu televizijsku praksu učine umetničkim i estetskim oblikom plodotvornim u svekolikom televizijskom stvaralaštvu. Ima onoliko definicija režije koliko ima i reditelja. Bolje rečeno ima onoliko režijskih prosedea koliko ima i rediteljskih oblika. Svaki reditelj ima svoj sistem režije. Rediteljski metodi se hrane duhom vremena i društvenim imperativom. Režija postoji samo jednom u jednom vremenu.

Traktat o TV režiji

Baštineći bogato teatarsko iskustvo, kao i estetiku filmske režije, i naravno vredna saznanja i radiofonske režije, TV reditelj je ulazeći u elektronski studio, u svojevrsnu polivizijsku estetsku stvarnost artikulisao svojevrstan jezik televizije, koji bismo mogli definisati kao multimedijsku režiju. Možemo se složiti s Džonom B. Fernaldom (John Bailey Fernald), uglednim engleskim dramskim pedagogom kada piše:

- Televizijski reditelj, kao i njegov pozorišni kolega, treba da navede sled fokusnih tačaka u prikazu jedne radnje i, kao filmski reditelj, treba da komponuje kadrove postižući razne stepene intimnosti u snimcima koje odabere, kao i ritam u sekvencama, što ostvaruje montažom.

Sličnosti i razlike TV režije s drugim oblicima režiranja, posebno s dramskom režijom u kojoj "režija obuhvata celinu materijalnog i personalnog na sceni" ili "režija je prenošenje pisanog dela na scenu" - kako predlaže francuski estetičar Andre Vensten (André Veinsten) u svojoj studiji Pozorišna režija i njena estetska uslovljenost, objavljena u nas, s mojim predgovorom Otvorena estetika režije (Univerzitet umetnosti, Beograd, 1983), kao i s filmskom režijom, o čemu svedoči plejada filmskih reditelja od Aleksandra Petrovića do Emira Kusturice u mojoj knjizi Traktat o filmskoj režiji (Institut za film, Beograd, 1988), kao i mojim istraživanjima fenomena i estetske uslovljenosti radiofonske režije, objavljenim na stranicama časopisa "RTV teorija i praksa". Svi navedeni izvori svedoče o estetskim sličnostima i razlikama među različitim oblicima režiranja. Najzad, knjiga TV režija estetsko je svedočenje plejade TV reditelja od Radivoja Lole Đukića, Slavoljuba Stefanovića Ravasija, Save Mrmka do Stanka Crnobrnje, Borisa Miljkovića i Branimira Dimitrijevića, koji zajedno s mojim rediteljskim sagovornicima pružaju autentična estetska svedočanstva o prirodi, predmetu, teoriji i praksi TV režije i umetničkom zadatku TV reditelja kako se ostvaruje u razuđenom životu naše televizije kroz protekle četiri decenije.

Uzimajući vreme, brzinu i TV standarde Fernald lamentira za usudom TV reditelja koji je u proizvodnji virtuelne TV stvarnosti ograničen prirodom medija da se kao autor kreativno do kraja ostvari u traganju za sopstvenom estetikom TV režije. "Mada mu je dato neko vreme za pripreme, najvažniji i bitan deo njegovog rada objavljuje se upravo u toku snimanja emisije koja se potom emituje - a ponekad (...) emituje uživo".

Upravo na toj simultanosti TV režije i sinhronitetu stvaralaštva paradoks o TV reditelju ostvaruje svoju umetničku veštinu in statu nascendi - u stanju nastajanja - reditelj najčešće istovremeno oblikuje svoje elektronsko delo sredstvima televizijskog audiovizuelnog kontrapunkta.

- Kod drame reditelj ima dve vrste iskustva. Neophodno mu je poznavanje teatra, s obzirom na to da radi s glumcima koji mogu kontinuirano da ostvaruju lik i tehniku svoje dugačke uloge, a to znači pozorišnim, a ne filmskim glumcima, čije se vreme pred kamerom meri sekundama i minutama. Pošto se pri tom televizija sastoji u osnovi od filmovanog programa, reditelj mora, takođe, da poznaje filmsku tehniku i montažu. Prvi televizijski reditelji su došli sa radija, filma i iz teatra. Svaka od ovih disciplina dala je svoj doprinos, a iskustvo s radija pokazalo se korisnim na širokom polju vesti, diskusionih programa, programa sa gostima, utakmica, muzičkih emisija, intervjua i čitavog carstva sportskih emisija.

Televizijska tehnika i tehnologija toliko napreduju da upravo taj nezadrživi elektronski napredak podstiče TV režiju na neslućene kreativne multimedijalne stvaralačke mogućnosti da taj progres direktno uslovljava estetski razvoj TV rediteljskog stvaralaštva.

U svom znalačkom ogledu o TV režiji Fernald zaključuje, a s time se apsolutno slažem, da "od televizijskog reditelja se traži visok stepen prilagodljivosti, jaki nervi, nepogrešivo čulo za sliku i sposobnost da donosi brze odluke - pored svih atributa dobrog pozorišnog reditelja.

Knjiga koju čitalac ima u rukama je prva i jedina naša knjiga o TV režiji. Raspravljajući o režiji znači ući duboko u sve probleme složene TV produkcije, njenog utvrđivanja, pripremanja, snimanja i najzad oblikovanja, ali i ući u široki horizont TV recepcije i odgovornosti za TV auditorij, kritiku TV stvaralaštva, TV estetiku, u celovit život televizije i svet TV stvaralaštva, pri tom imajući u vidu društvenu i političku uslovljenost upravo tog stvaralaštva.

Zato je ovaj istraživački poduhvat jedinstven u nas i tako redak u svetu, svojevrsni dug istinskim TV stvaraocima TV rediteljima. Ovaj traktat o TV režiji je ujedno i rasprava o mediju televizije u celini, s akcentom na estetiku televizije i njenu društvenu uslovljenost, ali i više od toga ove estetičke ispovesti TV reditelja o TV režiji su osnova za pravično mesto TV režije u sistemu rediteljskih umetnosti i opšte kulture režije.

Rediteljske poetike

Polazeći od bogatih iskustava u višedecenijskom istraživanju fenomena režije autor je ugradio u ovo istraživanje TV režije sličnu ili gotovo istovetnu metodologiju u traganju za estetikom režije. Pored opštih pitanja o estetskom predmetu TV režije i osnovnom umetničkom zadatku TV reditelja, autor istraživanja je s mnogobrojnim rediteljima sagovornicima sam prolazio kroz njihova iskustva i procese TV režije od ideje projekta do kompozicije završenog rediteljskog dela.

Od središnjeg pitanja da li je televizija umetnost, primenjena umetnost i tehnička veština TV reditelja, do pitanja o ličnostima i delima, pojavama i ljudima koji su dali najveći doprinos umetničkom, tehničkom i estetskom razvoju TV režije. Od opredeljenja za TV režiju do pitanja televizijskog jezika i televizijskog izraza u TV režiji (l'expression telévisuélle).

Od pitanja o pozorišnoj režiji, filmskoj režiji, radiofonskoj režiji do pitanja umetničkog, tehničkog, estetskog statusa TV režije i etike TV reditelja njegovog moralnog položaja i slobode umetničkog stvaralaštva u mediju televizije. Od problema TV dramaturgije, scenarija i uređivanja TV produkcije do tehnike TV režije, knjige snimanja, tzv. "knjige režije" i metoda ostvarivanja rediteljske TV prakse u stvaranju TV dela. Od rada s glumcima, mnogim umetničkim i tehničkim saradnicima, preko kamermana, snimatelja slike i zvuka, videomiksera, sekretara i asistenata režije, pa sve do scenografa, kostimografa, kompozitora, muzičkih saradnika, elektronske montaže, sinhronizacije i nahsinhronizacije, pa sve do pitanja TV kritike, TV estetike i nauke o televiziji. Najzad, sve do milionskog auditorijuma, od koga mnoge reditelje drži "strah i drhtanje", od veličanstvenog mnogoljudnog auditorijuma, bez premca u razvoju moderne civilizacije. Upravo moralna i estetska odgovornost TV režije je i najviša tačka rediteljske akcije i stvaralaštva TV reditelja.

Ova estetička istraživanja na stranicama časopisa "RTV teorija i praksa" početa krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih uz podršku urednika Miroljuba Jevtovića gde su i objavljeni prvi moji estetički razgovori s uglednim TV rediteljima Radivojem Lolom Đukićem, Jovanom Konjovićem, Slavoljubom Stefanovićem Ravasijem, danas, nažalost, počivšim utemeljivačima TV režije kao umetnosti i profesije TV reditelja, predstavljaju istorijsku osnovu i solidnu građu za buduće pisanje istorije TV režije i istorije televizije u nas.

Estetički razgovori su povremeno objavljivani u rubrici RTV estetika, koju uređujem godinama u neredovnom izlaženju našeg jedinstvenog časopisa. U knjizi TV režija se objavljuju s izvesnim prilagođenjima i skraćenjima. Samo mali broj objavljenih tekstova čini sadržinu ove knjige.

Puni zamah ova estetička istraživanja TV režije dobila su 1997. uredničkim podsticajima i metodološkim sugestijama dr Miroslava Savićevića i Dragomira S. Jerkovića. Polet istraživanju dali su ponajviše sami TV reditelji u našem estetičkim razgovorima izričući svoje rediteljske poetike i iskazujući svoja razmišljanja o TV režiji kao umetnosti televizije.

Gotovo da nema pitanja i problema režije koje nisam dodirnuo u nadahnutim estetičkim razgovorima sa istaknutim našim TV rediteljima različitih generacija. Ovde nije reč o rediteljskim delima, mada bez dela nema umetnosti TV režije, kao niti bilo kakvog drugog rediteljskog stvaralaštva. Ovde je reč o traganju za estetikom režije. Reditelji s osećanjem najveće odgovornosti odgovaraju, kao što je to činio i onaj koji ih pita. Ovi stručni, umetnički i estetički razgovori, način su, možda jedini i neponovljiv, da se iskažu rediteljske poetike i misao o TV režiji kao umetnosti i TV stvaralaštvu. Naravno, reditelji govoreći o sebi govore i o drugima. Svaki razgovor o TV režiji je razgovor i o televiziji.

Knjiga TV režija može se čitati i izučavati kao Symposion o režiji. Predlažem posvećenom i stručnom čitaocu da je čita kao svojevrsni estetički roman o televiziji. TV reditelji istinski neimari televizijskog stvaralaštva zaslužili su i više od jedne knjige kao uvod u istorijsku retrospektivu najmasovnijeg i najuticajnijeg dramskog i televizijskog stvaralaštva u civilizaciji slike. Pred novim licem televizije očekujemo nove kreativne mogućnosti TV stvaralaštva, kome će reditelji - prvi među jednakima - davati nove estetske podsticaje i otvarati nove prostore umetnosti televizije.

Reditelji o TV režiji

Jedan od najboljih televizijskih dramatičara u svetu Pedi Čajevski u svojim nadahnutim predgovorima za TV drame jedno poglavlje, prirodno, posvećuje TV reditelju:

- Televizijski reditelj, kao i reditelj u drugim medijima, ima kompleksan i zastrašujući posao. U polučasovnim emisijama - u kojima je obično samo jedan reditelj - on pravi podelu i priprema emisije za sledeću nedelju, a istovremeno radi na probama za ovonedeljnu emisiju. U isto vreme on čita i prihvata tekstove za tri, četiri, ili pet nedelja unapred. U jednočasovnim emisijama, reditelj retko kada vidi tekst nedelju dana pre nego što počnu probe, obično i posle toga. On mora da pripremi svoju emisiju za samo nekoliko dana i to pod vrlo ograničenim ekonomskim uslovima. Mora da dovede scenografa u studio i da počne da radi s njim na dekoru, tako da svi delovi dekora budu spremni za emisiju. On mora da ima neku ideju o izgledu scene pre nego što scenograf donese svoj grubi plan. Mora da zna gde da postavi kameru za svaku scenu, tako da slobodno može da vozi i švenkuje ne bojeći se da će time otkriti deo dekora naredne scene. Mora do najsitnijih detalja da napravi listu potrepština, tako da akviziter počne na vreme da ih nabavlja. Ima sastanke s producentima, na kojima raspravlja o emisiji u terminima programske politike.

Držeći dijalog suštinom našeg života i opstanka smatram da rediteljski razgovori predstavljaju doprinos takvom načelu, toleranciji i demokratiji. U početku beše reč i razgovor. I sam sam kao mlad reditelj, ostvario na Beogradskoj televiziji stotinak televizijskih produkcija u nekoliko serija Naučno-obrazovnog programa, a docnije na Novosadskoj nekoliko dokumentarnih i igranih produkcija. Kao svedočanstvo na to vreme, a u kontekstu rediteljskih razgovora, s pijetetom sećam se pisma Raška Dimitrijevića, velikog profesora i estete:

Želim da Vam zahvalim, i to najsrdačnije, što ste svojim umetničkim pristupom mogućnostima malog ekrana doprineli da serija Selo bez seljaka bude tako obogaćena epizodom Vrelo - tačnije epizodama - da sam ja, prilično naviknut na mnoge lepote, svaku epizodu gledao i slušao po dva puta, i zažalio uvek što se svršava. Znam šta mislite: da su zato zaslužni i drugi saradnici, vaši i spoljni; ali znam da znate i to da je rediteljev udeo najznačajniji i - presudan. To ne možete da kažete Vi, i ne samo iz skromnosti, ali to moram da kažem ja. Zato voleo bih da se vidimo i da o svemu porazgovaramo...

Ovo pismo navodim, ne kao pohvalu mojim TV režijama, već kao estetsko svedočanstvo o značaju TV režije i ulozi TV reditelja, koga sam oduvek identifikovao sa složenim televizijskim stvaralaštvom, bez obzira u kom žanru stvarao. Danas kada mlade reditelje podučavam istoriji i estetici režije imam neprestano u vidu misao o odgovornosti reditelja u složenom režijskom stvaralaštvu.

Bez etike nema estetike!

Bez istorije nema teorije!

Kada govorim i mislim o režiji uvek mi je u pameti misao koju je Andre Žid zapisao u svom Dnevniku, 1894:

Ti ćeš naučiti da razumeš čovečanstvo kao režiju ideja na zemlji.

U stvari treba nam toliko režija, koliko ima dela - izjaviće reditelj i reformator moderne režije Žorž Pitoef.

Georgij A. Tovstonogov reći će, na kraju, da je režija mučni, ali radosni proces. Onaj koji ga ne voli, jednostavno, nije reditelj.

Dugo godina pripremajući ovu knjigu, postavljajući mnogobrojna pitanja drugim rediteljima, kao što ih sebi postavljam, dobio sam odgovor Jovana Konjovića, 1982:

Ovo su pitanja za čitavu jednu knjigu!

Pitao sam druge reditelje ono što sebe pitam svaki put i svaki čas.

Sve ono o čemu pišem i govorim već godinama, bogme i desetljećima.

Ako su pitanja za čitavu jednu knjigu, kako kaže Jovan Konjović, evo, i odgovora za čitavu jednu knjigu:

Reditelji govore - u traganju za estetikom režije - po hronologiji rođenja. Isti metod je primenjen i u poglavlju O TV režiji govore - TV stvaraoci, po hronologiji rođenja.