|
|
 |
|
 |
Elektronsko izdanje
Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri
Ars libri i Kremen
Beograd
2001
Biblioteka Lavirint
Knjiga 10
Kada su 1965. godine otpočela arheološka istraživanja u Đerdapu niko nije slutio da će ovo područje, dotle poznato po svojim izuzetnim prirodnim lepotama, zanimljivim geološkim profilima i retkim vrstama vegetacije, postati čuveno i po značajnim ljudskim ostvarenjima, kao kolevka jedne od najblistavijih kultura praistorije – kulture Lepenskog Vira. Arheološka, geološka-pedološka i ekološko-fitocenološka istraživanja vršena u Đerdapu između 1965. i 1970. godine pokazuju da nastanak, uspon, ali i kraj ove drevne kulture u najvećoj meri zavise upravo od specifičnosti njenog životnog prostora, tj. od geografsko-morfoloških odlika ove najveće klisure Evrope.
Kada se govori o odnosu između prirodne sredine i kulture, najčešće se ističu oni prirodni potencijali jednog područja koji zadovoljavaju vitalne potrebe čoveka, prvenstveno za ishranom i sirovinama potrebnim za izradu raznih oruđa ili oružja. Međutim, čak ni najidealnije ispunjenje ovog svakako nužnog uslova za ljudski život ne obezbeđuje i rađanje jedne originalne, visokoorganizovane i dugotrajne kulture. Lepenski Vir pokazuje da je za ostvarenje takve kulture potrebno da prirodna sredina ima odlike koje zadovoljavaju i više, nadbiološke potrebe čoveka, koje podstiču razvoj svih njegovih stvaralačkih mogućnosti.
Đerdap je upravo jedno od retkih geografskih područja koja zadovoljava obe navedene kategorije ljudskih potreba. U ovoj klisuri nalaze se dva prirodna, praktično neiscrpna izvora hrane: šuma sa plodonosnim drvećem, puna divljači, i reka bogata ribom. S druge strane, Dunav je ovde prodro do jezgra južnih Karpata i učinio lako pristupačnim najraznovrsnije stene i minerale koji se u njemu nalaze. Na više mesta voda razgolićuje paleozojske škriljce, granit, serpentin i gabro, kao i permske formacije porfirita i peščara. Uz to, Dunav pri niskom vodostaju ostavlja na obali, na domaku reke, šareni mozaik od ruda i minerala što su u njega nanele brze pritoke iz planinskog zaleđa. Tu su i školjke, puževi i fosili isprani iz razbijenih stena, a uz samu obalu prostiru se guste šume sa hrastovima, koprivićima, dugim lijanama i brojnim drugim rastinjem koje može da posluži za gorivo i kao izvrstan građevinski materijal.
Pristup ovim zgusnutim bogatstvima nije, međutim, lak i jednostavan: neke od šuma u Đerdapu imaju i danas odlike prašume, neposredno uz obalu često se nižu opasni virovi, sa okomitih grebena, klizi sipar, a s vremena na vreme obrušavaju se i velike, teške stene. Prodor u ovaj svet skopčan je sa najvećim fizičkim naporima, a duže zadržavanje i život u njemu podrazumeva stalnu psihičku napregnutost. U ovim nemirnim prirodnim okvirima čovek može da opstane jedino ako odredi granice svog sveta, odnosno ako ostvari takvu kulturu koja ga odvaja od sredine u kojoj živi i istovremeno izmiruje sa njom. Đerdap štedno pruža hranu i sirovine ali je prezasićen pojavama koje obespokojavaju i čine ljudsku egzistenciju krajnje neizvesnom.
Čovek nije naselio Đerdap po sopstvenom izboru. U periodu između 8.000. i 6.000. godine stare ere Podunavlje je, zbog stalnog kolebanja klime, imalo izgled drugojačiji od današnjeg. Njegova ravničarska područja, danas gusto seljena, bila su tad gotovo pusta. Reke su u ovo vreme često menjale svoje tokove i zemljište je bilo delom ogoljeno, delom močvarno ili obraslo šumama siromašnog sastava. Klimatske oscilacije bile su, međutim, manje osetne u zaklonjenim područjima Podunavlja, posebno u Đerdapu. Ova klisura, duga nepunih 100 km, predstavljala je u to vreme svet za sebe, skučen, ali ne i monoton, već beskrajno raznovrstan i dinamičan. U njemu su se na malim razmacima po vertikali i horizontali brzo smenjivali tle, klima, biljne zajednice i životinjske vrste. Dok su u visoke litice sa proređenom brezovom ili borovom šumom bili vetrovi, istovremeno, u njihovom podnožju, pored vode, rasli su zelenika, zlatna paprat, maklen i koprivić, a često, već na jedan kilometar dalje takođe kraj vode, nalazila se nova ekološka niša sa drugojačijim zemljištem, klimom i vegetacijom.
Naznačene razlike u klimi, zemljištu, fauni i flori primorale su stanovnike ravničarskih oblasti Podunavlja da oko 8.000. godine stare ere nasele geografski izolovana, zaklonjena područja, na prvom mestu Đerdap, i to uprkos činjenici što nova sredina u mnogo čemu nije odgovarala njihovim dotadašnjim životnim navikama. Tako su prostorna skučenost Đerdapa i nedostatak povoljnih komunikacija potpuno paralisali raniju pokretljivost ovih lovačko-skupljačkih grupacija i prisilili ih da se zbiju i trajno nastane u malenim nišama, na niskim i uskim dunavskim terasama. Prvi stanovnici Đerdapa morali su da ulože mnogo vremena i truda da i ove male površine oslobode od guste šume, da jasno označe granice naselja i nastanjen prostor učine bezbednim od vode i velikih odrona sa strmih litica. Pošto se van naselja nije moglo duže da boravi, morao se razviti smisao za organizaciju prostora u kome se živi, za funkcionalnu arhitekturu i komunikacije. U granicama naselja moralo se naći mesta ne samo za stambene objekte već i za svetilišta, za grobove i za sve aktivnosti koje preuzimaju pojedinci i kolektiv u svakodnevnom životu. Naselja otkrivena na Lepenskom Viru i na još nekoliko mesta na desnoj i levoj obali Dunava u Đerdapu podsećajući rasporedom kuća i mrežom komunikacija na minijaturne gradove. Tako je jedna od osnovnih prirodnih odlika Đerdapa – prostorna stešnjenost – uslovila pojavu prvih racionalnih arhitektonskih formi i organizovanih naselja u Podunavlju.
Ograničenost prostora. odnosno struktura naselja, uticala je bitno i na društvenu organizaciju. U naseljima ovog tipa uzajamno delovanje između članova zajednice dolazi do punog izražaja, nered i proizvoljnosti su isključeni, a individualne želje su ostvarljive jedino ako su uključene u htenje kolektiva. S druge strane, da bi se obezbedila ishrana, građa za podizanje kuća ili sirovine za izradu oruđa bilo je potrebno izaći iz naselja pritešnjenog strmim liticama i velikom rekom, odnosno ući u svet prepun opasnosti i sukobiti se sa stihijama prirode. Snaga i veština pojedinaca nisu dovoljne za ovu borbu; jedino se zajedničkim naporima moglo doći do krupnog plena ili potrebnih sirovina, i samo je grupa obezbeđivala srećan povratak u naselje. Svaka neobuzdanost i samovolja morala je imati za posledicu isključenje nedisciplinovane jedinke iz svih zajedničkih akcija: grupnog odlaska u šumu, silaska na reku, deobe plena i učešća u verskim obredima. U Đerdapu, međutim, izolacija je isto što i smrt: između šume, kamena i vode pojedinac je nemoćan i izgubljen; samo psihološka disciplinovanost i potpuna opredeljenost za kolektiv obezbeđuju život u ovom prostoru. Stoga se nužno formira posebna društvena struktura sa brojnim normama ponašanja. Žrtvovanjem individualnih sloboda i usmeravanjem svih snaga ka opštim ciljevima ljudske energije narastaju u ekonomici do zavidnih razmera, brzo se obrazuje čvrsta društvena organizacija i ostvaruje snažna, izrazito muževna kultura.
Trajna vezanost za jedno mesto omogućila je stanovnicima ovih prvih đerdapskih naselja da uoče pravilnost u smeni prirodnih pojava, da se prisno upoznaju sa svim ćudima velike reke, da detaljno prate ponašanja životinja i rast bujne, raznovrsne vegetacije. Na osnovu položaja i oblika kuća otkrivenih na Lepenskom Viru može se zaključiti da su tvorci kulture Lepenskog Vira razlikovali strane sveta i da su raspolagali određenim matematičkim znanjima. S druge strane, rezultati paleozooloških i paleobotaničkih analiza pokazuju da su u okvirima ove kulture učinjena i dva velika podviga na ekonomskom planu, da se pristupilo pripitomljavanju životinja i kultivaciji biljaka. Ovi podvizi nisu stvar slučaja. Da bi se jedna životinja pripitomila ili određena biljka kultivisala potreban je prethodno dug vremenski period upornog, najzainteresovanijeg posmatranja prirodne sredine, brižljiv odbir pojedinih vrsta i njihova najveća nega. Bogatstvo flore i faune Đerdapa provociralo je ljudsku radoznalost, a povoljni ekološki uslovi omogućili su da se otkrića o osobinama životinja i biljaka iskoriste i u praktične svrhe za dobrobit cele zajednice. Međutim, kad se vremenom pokazalo da su zemljoradnja i stočarstvo celishodniji od lova i ribolova, kultura Lepenskog Vira dobila je nove dimenzije i prerasla okvire svoje prirodne sredine. Đerdap je u tom momentu postao pretesan; njegovo stanovništvo je otpočelo da se iseljava u oblasti širih horizonata, u Panonsku i Vlaško-pontijsku niziju. Pod uticajem nove ekonomike i nove sredine struktura stare kulture otpočela je naglo da se menja. Već oko 5.000. godine stare ere Đerdap je potpuno opusteo, a u ravničarskim područjima otpočeo je razvoj kulture prvih podunavskih zemljoradnika i stočara.
// Projekat Rastko /
Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
