|
|
 |
|
 |
Elektronsko izdanje
Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri
Ars libri i Kremen
Beograd
2001
Biblioteka Lavirint
Knjiga 10
Verodostojan prikaz religije i mitova drevne Evrope, i to u rečničkoj formi, iz više razloga je težak i složen zadatak. Rekonstrukcija religije i mitologije samo i jednog naroda ili razdoblja već je svojevrstan rizik jer su u pitanju fenomeni pripadni celom čovečanstvu, pa je zato teško razlikovati koji su elementi u njima bezvremeni, opšteljudski, a koji geografski, etnički i istorijski uslovljeni. Kad je, međutim, u pitanju uvid u religijska shvatanja i mitotvorstvo jednog celog kontinenta i svih na njemu nastalih ili doseljenih populacija, teškoće su ogromne, katkad i nesavladive, bilo zbog nedovoljno pouzdanih višesmislenih ili oskudnih izvora, bilo zbog problema teoretsko-metodološke prirode. Nekoliko primera to rečito pokazuje.
Prva imena bogova drevne Evrope ispisana su linearnim pismom B na glinenim tablicama otkrivenim na jugu Grčke i na Kritu u naseljima mikenske kulture iz XIV veka pre nove ere. Najstarije mitove drevne Evrope zabeležio je šest vekova kasnije Homer, i to na zapadnoj obali Male Azije, u oblasti koju su kolonizovali Grci, tačnije Jonci, potomci Ahajaca, nosilaca mikenske kulture. Te činjenice koje pouzdano utvrđuju izvori, i arheološki i literarni, ne odgovaraju, međutim, stvarnosti. Jer, bogovi i mitovi pomenuti na glinenim tablicama i u Homerovim epovima niti su najstariji bogovi mitovi drevne Evrope niti Ahajaca, odnosno Jonaca, već su samo cvetovi čije se klijanje, nicanje, rast i razlistavanje odigravalo u ranijim stolećima, potpuno neprozirnim za istoriju, a često i za arheologiju. Zbog toga su gotovo sva saznanja o evropskim religijama i mitovima starijim od XIV veka pre nove ere hipotetična, pa zato i podložna sumnji, jer su zasnovana ili na uopštenim, najčešće pogrešnim teorijskim pretpostavkama o ranim stupnjevima religijske svesti, ili na arheološkim dokumentima koja su veoma često nedovoljno rečita ili više smislena.
Podjednako je teško, ali iz drugih razloga, verodostojno rekonstruisati i religije i mitologije pojedinih evropskih naroda koji su sve do XII, XIV ili XVI veka odoleli hristijanizaciji, na primer Ugro-Finaca ili Balta. Tako su ugro-finska božanstva prvi put pomenuta u skandinavskim sagama iz IX veka, iako su ona morala postojati još u vreme kad su se Ugro-Finci, oko 3000. godine pre nove ere, izdvojili iz uralsko-altajske etničke zajednice. S druge strane, mitovi Finaca, Letonaca, Estonaca i Mađara, sačuvani samo u narodnom usmenom predanju i folklornoj građi, zabeleženi su tek tokom XIX veka. Kako je svaki od pomenutih naroda tada bio potpuno hristijanizovan, a u dalekoj prošlosti boravio na različitim teritorijama i stupao u dodire sa njima stranim populacijama, to je i njihova religija i mitologija veliko klupko najrazličitijih niti koje se može donekle razmrsiti.
Ovi primeri pokazuju da se pri preuzimanju rada na Leksikonu religija i mitova drevne Evrope autori imali na raspolaganju veoma bogatu ali i veoma heterogenu arheološku, istorijsku, literarnu i etnografsku građu, koju je valjalo najpre kritički razmotriti i međusobno usaglasiti, a zatim prikazati u skladu sa opštim teorijskim stavom o nastanku, razvoju i funkciji religije i mita.
Osnovno teorijsko polazište autora Leksikona jeste uverenje da su religija i mit fenomeni imanentni ljudskom biću, te da zato i njihove elementarne forme treba tražiti tamo gde i začetke ljudskog roda. Antropologija i arheologija danas su saglasne da očovekovljavanje nije ostvareno na jednoj strogo ograničenoj teritoriji niti u jednom kratkom razdoblju, već na velikim prostranstvima jugoistočne Afrike, južne Evrope i istočne Azije, i to između 3.000.000 i 1.500.000 godina pre naših dana. Ako se prihvati stav da su religija i mit tamo gde je i čovek, onda se mora zaključiti da se na pomenutim prostranstvima i u pomenuto vreme nastale elementarne forme religijskog života, na kojima se temelje i religije i mitologije drevne Evrope. S druge strane, kako arheološki nalazi pouzdano utvrđuju prisustvo čoveka u Evropi na pre oko 1.500.000 godina, u to vreme označava i početak istorije evropskih religija i mitologija. U toj dugoj istoriji s metodološkog stanovišta, mogu se uspostaviti tri poglavlja, odnosno dve cezure: jedna vezana za prva pročitana istorijska dokumenta iz XIV veka pre nove ere i jedna za globalno prihvatanje hrišćanstva. Sadržaj prvog, džinovskog poglavlja te istorije čine religije i mitovi bezimenih preistorijskih populacija, odnosno stotina kultura koje su u Evropi nastajale i nestajale u razdoblju između 1.500.000 godina i XIV veka pre nove ere. Drugo, centralno poglavlje, pripada tradicionalnim evropskim religijama i mitovima, pre svega grčkim i rimskim, kao i religijama i mitovima naroda često po imenu poznatih, koji su u razdoblju između XIV veka pre nove ere i IV veka nove ere živeli u senci istorije, ali koji sami nisu pisali svoju istoriju (npr. Kelti, Iliri, Dačani) ili čije pismo nije dešifrovano ( npr. Etrurci). Poslednje, treće poglavlje celo je u znaku hrišćanstva, uz koje opstojavaju religije i mitovi naroda koji su svoj identitet ostvarili tek u njegovom krilu, u razdoblju koje sledi IV veku, kao što je na primer slučaj s najvećim brojem slovenskih, ugro-finskih i baltičkih naroda. Religije i mitovi iz prvog poglavlja rekonstruisani su samo na osnovu arheoloških dokumenata, oni iz drugog – uz pomoć i arheoloških, i istorijskih i literarnih izvora, a oni iz trećeg – pretežno posredstvom hrišćanskih izvora, usmenog predanja i folklorne građe. Kako su izvori za religije iz drugog poglavlja najraznovrsniji i najobimniji, to su i njihove rekonstrukcije najcelovitije i najpouzdanije.
Naznačene razlike u hronologiji i stepenu poznavanja religija i mitova drevne Evrope ne podrazumevaju i suštinske razlike među njima. Svaka od njih, i one najstarije, imaju svoju preistoriju i svoju istoriju, odnosno, kao što je već istaknuto, svoj bezvremenski svoj geografski i etničko-istorijski uslovljen deo. Prvobitna religija i mitologija predstavljaju potpunu apstrakciju koja postoji jedino u antropološkim teorijama i istorijama religije, ali ne i u životu, u stvarnoj istoriji ljudskog roda. Prve religijske ideje i emocije nisu opredmećene, odnosno one sigurno prethode najstarijim očuvanim otiscima ljudskog duha – kamenom oruđu iz razdoblja pre oko 2.000.000 godina. Tvorac tog oruđa, Homo habilis, morao je imati pretke ili prethodnike koji su znatno ranije budnim osmatranjem svog okoliša uočili bitne pojave u njemu i za njih vezali svoje misaone i emocionalne impulse. Tim transferom, tom konceptualizacijom oživljeni su pojedini delovi prirode i preobraženi u samostalnu delotvornu silu i čovekovog sagovornika. To se sve moralo dogoditi u razdoblju od pre oko 4.000.000 do 2.000.000 godina u svesti nekih australopitekusa možda australopitekusa afrikanusa ili australopitekusa afarenzisa, za koje se pretpostavlja da su genetski vezani za najstarijeg predstavnika ljudskog roda, za Homo habilisa. Kamene rukotvorine ovog bića, kao i njegovog naslednika Homo erectusa, iako dokumentuju samo jedan segment njihove duhovnosti, jasno ukazuju da je preoblikovanje kamena bilo svojevrsni određeni čin i da je svaki tehnološki progres u najstarijim kulturama kamenog doba, pre svega domestifikacija vatre, motivisan prvenstveno daljom konceptualizacijom i sakralizacijom osnovnih sirovina i cele prirodne sredine. Važno je, međutim, istaći da ni najstarije rukotvorine nisu u svim delovima ekumene jednoobrazne, kao i da te razlike vremenom postaju sve izrazitije, tj. da se uvećava broj lokalnih "tehno-kompleksa", "industrija" i "kultura", s tim što su neke od njih dugotrajne a neke kratkotrajne, neke arhaične, a neke dinamične, pojedine sasvim lokalne, a pojedine široko rasprostranjene i za budući razvoj značajne. Ta situacija, verifikovana arheološkim dokumentima, verovatno verno odslikava zbivanja na relacijama čovek – okoliš, tačnije čovek – oživljeni, sakralizovani svet. Ona jasno utvrđuje nekoliko verodostojnih podataka, svakako važnih za razumevanje religija i mitova, i to:
- ni u jednom trenutku istorije ljudskog roda ne postoji jedinstvena tehnologija, odnosno kultura, a samim tim ni jednoobrazna ekonomika, samo jedan način ljudskog udruživanja, niti samo jedna forma religijskog mišljenja i ponašanja;
- već na samom početku istorije čovečanstva jasno se izdvajaju tri osnovna tipa kulture: vodeće, prateće i statične, s tim što ni između kultura istog tipa ne postoji jednoobraznost;
- vodeće kulture ne obezbeđuju, kako bi se očekivalo, kulturna kretanja u budućnosti: one su po pravilu kratkotrajnije od kultura ostala dva tipa, brže se troše i posle sloma ne ostavljaju stvaralačko potomstvo;
- između osnovnih tipova kultura, kao i između kultura istog tipa, komuniciranja su formalne a ne suštinske prirode; svako bitnije kulturno prožimanje dovodi, pre ili posle, do fatalnih posledica.
Ove postavke pokazuju da svi pojmovi konstruisani sa "pra" (prakultura, prareligija, prajezik) ili "prvobitno" (npr. prvobitni mentalitet, prvobitna religija) ne odražavaju situacije postojeće u stvarnosti, a umesto jednoobraznog i jednostavnog ističu raznovrsnost i složenost već na samom početku istorije čovečanstva. nijedna manifestacija kulture najčešće nije uslovljena hronološkim faktorom. Posmatrano prostorno, po horizontali, vremenski, po vertikali, totemizam, egzogamija ili matrijarhat mogu uporedo opstajati, odnosno smenjivati se sa animizmom, endogamijom i patrijarhatom. Uz to, nijedan pojam te vrste ne odražava realnu situaciju. Tako, na primer, ni postojanje matrijarhata niti bilo koji "razvojni stupanj" religijske sveti nisu dokazani nijednim uverljivim podatkom. Monoteizam je slojevit koliko i animizam, magija prožima religiju koliko i religija magiju, odnosno svaki "stupanj" religijskog života sadrži u određenoj meri i sve ostale "stupnjeve", a samim tim poseduje i najrazličitije mogućnosti transformacije. Time se, praktično, u nizu sličnih slučajeva, ukida nedoumica šta je starije, a šta mlađe-
Pojava posebnih tipova kultura u najdubljoj prošlosti jasno pokazuje da svako razdoblje ima svoje "primitivne", "zaostale" ili "marginalne" zajednice. To znači da dojučerašnji "primitivni" narodi, koji su glavni predmet antropoloških i etnografskih istraživanja, nisu nikakvi relikti preistorije i da se njihovim posmatranjem ne može otkriti ništa što bi se suštinski odnosilo na detinjstvo čovečanstva, odnosno na rekonstrukciju elementarnih oblika religijskog života. Činjenice, međutim, da vodeće kulture posle sloma ne ostavljaju na svojim teritorijama stvaralačko potomstvo i da su komunikacije između kultura mahom formalne prirode, razbijaju teorije o "prožecima", "uticajima", "kulturnom kontinuitetu" ili "stupnjevitom razvoju kulture". Pažljiva analiza i arheoloških, i istorijskih i etnografskih izvora pokazuje, bar kad su u pitanju religija i mit, da pomenute pojmove treba prevrednovati i dati im novi smisao. "Prežici" nikako nisu mrtva sećanja, relikti prošlosti, već proizvodi aktuelne životne situacije, a "uticaji" se najčešće svode na nesporazume, na supstitucije, slobodna preinačenja, a ne na stvarna preuzimanja tuđinskih rituala, bogova ili heroja. S druge strane, "razvoj" treba shvatiti uglavnom kao rastenje i razgranavanje svega onoga što jedna kultura od samog početka nosi u sebi, s tim što taj proces ima svoj neophodni kraj. "Kontinuitet" u kulturi, međutim, svodi se najčešće na preuzimanje određenih tehnoloških dostignuća prošlosti, ali se i pri tom "preuzimanju" funkcija starih elemenata menja, tj. oni se najčešće koriste samo kao elementi u novokonstruisanim strukturama. Ako se posmatra prostorni i vremenski presek bilo kog razdoblja iz prošlosti čovečanstva (kameno doba, bronzano doba, antika), objektivno se otkriva samo gusto bujanje života, niz pojedinačnih razvoja i složenih progresivnih, odnosno regresivnih kretanja. Stoga, ako bi se ukinula klasična sugestivna slika svetske istorije, život svake epohe nalikovao bi pulsiranju jednog istog džinovskog srca kome religija i mit ulivaju snagu i daju razloge za dalje otkucaje. Religija se u svim vremenima može najjednostavnije definisati kao poimanje onih životnih istina koje ostaju van domašaja racionalne svesti, a mitotvorstvo – kao snevanje budnog čovečanstva. Ta poimanja i ti snovi mogu biti manje ili više celoviti i jasni, ali su odvajkada imali istu građu i strukturu. Dometi i lepota pojedinih religija i mitova samo su stvar naših subjektivnih procena.
Polazeći od naznačenih teorijskih postavki, autori Leksikona trudili su se da sve religije i mitove drevne Evrope vrednuju na isti način, odnosno da pri rekonstrukciji sakralnog sveta pojedinih razdoblja ili naroda izbegnu, koliko god je to bilo mogućno, sve zamke koje krije uprošćeno shvaćeni istoricizam, njegova frazeologija o "prvobitnom", "stupnjevitom razvoju religiozne svesti" i "prežicima" ili, pak, neke aktuelne teorije u kojima je istorija ukinuta ili etnička i geografska komponenta prenaglašena. Leksikon sadrži dve vrste odrednica: sintetičke – o religijama i mitovima pojedinih preistorijskih razdoblja, kultura ili naroda, i analitičke – o bogovima, svetilištima, praznicima, kultnim predmetima, kao i mitološkim ličnostima. U odrednicama sintetičkog karaktera uvek su naznačene vrste i vrednosti korišćenih izvora, kao i osnovna naučna literatura. Analitičke odrednice lišene su literature, jer se pretpostavlja da će je zainteresovani čitalac naći u odgovarajućim odrednicama sintetičkog karaktera. Leksikon ne sadrži odrednice vezane za pojedine pojmove iz teorija o religiji i mitu (npr. animizam, totemizam, homeopatska magija i sl.) niti one koje bi proizilazile iz srednjovekovne literature (npr. iz legendi o kralju Arturu ili Nibelunzima). Prve su izostavljene jer po dubokom uverenju autora ne odgovaraju religioznosti bilo kog razdoblja ili bilo koje populacije, a druge – zbog nemogućnosti da se razluči šta je u pomenutim legendama prehrišćansko a šta hrišćansko, šta autentično i stvarno arhajsko, a šta literarna konstrukcija i subjektivni pesnički izraz.
Autori Leksikona shvatili su religije i mitove drevne Evrope kao neprekinuto višeglasno pojanje koje otkriva najveće vrednosti života i utvrđuje njego pravi smisao. Osećanje postojanja onostranog i božanskog je sve prisutno i jedno, ali je izražavanje tog osećanja u vremenu i prostoru manifestovano nejednakom snagom i na različite načine. Hrišćanstvo savremene Evrope samo je još jedan veličanstven i snažan glas pomenutog pojanja. Leksikon je posvećen glasovima prehrišćanske Evrope koji ne zaslužuju da budu prigušeni, jer i njih treba dobro poznavati i s podjednakom pažnjom osluškivati kako bi se pravilno shvatile žive religije savremenog sveta.
// Projekat Rastko /
Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
