|
|
 |
|
 |
Elektronsko izdanje
Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri
Ars libri i Kremen
Beograd
2001
Biblioteka Lavirint
Knjiga 10
Apstrakt: Odnos između arheologije i prirodnih nauka u proteklih 150 godina se menjao, jer se radikalno menjala i definicija arheologije i redosled i značaj tih promena će biti prikazani u ovom radu. U konstituisanju arheologije kao humanističke nauke bitno su uticale i prirodne nauke: geologija, paleontologija i biologija. U drugoj polovini XIX veka istorija je stupila u prvi plan i arheologija se svrstava u tzv. duhovne nauke, a primena prirodnih nauka u arheologiji postaje marginalna. Tek od pedesetih godina XX veka nastaju radikalne promene između arheologije i prirodnih nauka, jer se sve više ističu ekonomski faktori i prirodno okruženje čoveka. Naročito u anglosaksonskom svetu nastaju instituti i laboratorije u kojima uporedo rade arheolozi i prirodnjaci raznih profesija. Dobijaju se rezultati mnogobrojnih analiza koji često predstavljaju nezaobilazne podatke uz arheološke monografije, ali bez daljeg objašnjenja. Stvarni preporod u odnosu arheologije i prirodnih nauka nastupiće kada se rezultati prirodnih nauka shvate kao pouzdani putokaz za otkrivanje stvaralačkih snaga koje deluju u svim vidovima ljudskog stvaralaštva i ponašanja.
Otkad je sredinom XIX veka zasnovana kao posebna humanistička naučna disciplina, arheologija je u tesnoj sprezi sa prirodnim naukama. Ta sprega se od prvog trenutka pokazala ne samo neophodnom već i obostrano korisnom, usled čega je vremenom dobijala sve više u značaju tako da je danas nezamisliv bilo koji ozbiljni terenski ili teorijski arheološki poduhvat bez učešća tima stručnjaka za prirodne nauke. Važno je, međutim, istaći da se u proteklih 150 godina karakter odnosa između arheologije i prirodnih nauka u nekoliko mahova radikalno menjao, jer se radikalno menjala i definicija arheologije, odnosno menjale su se njene ambicije, metodologije i konačni ciljevi. Ovom prilikom usmeriću pažnju upravo na te promene, a ostaviću namerno po strani velike, dragocene i neosporne rezultate nastale iz sprege arheologije i prirodnih nauka, jer su ono dobro poznati.
Arheologija je rođena u krilu humanističkih nauka, posebno istorije, krajem XVIII veka, ali su na njeno konstituisanje kao posebne naučne discipline sredinom XIX veka bitno uticale i prirodne nauke, i to na prvo mesto geologija, paleontologija i biologija. Iz tih razloga je tokom druge polovine XIX veka arheologija zauzimala graničan položaj između humanističkih i prirodnih nauka, s tim što su drevne civilizacije proučavane sa aspekta istorijske nauke, a rana praistorija čovečanstva uglavnom sa aspekta prirodnih nauka. U tom ranom razdoblju svoje istorije arheologija je koristila metodologiju i humanističkih i prirodnih nauka, shodno predmetu istraživanja, te su i velika imena arheologije XIX veka po profesiji bili često geolozi, paleontolozi, antropolozi i biolozi ili istoričari, arhitekte, istoričari umetnosti i lingvisti. Ta situacija je jasno izražena i u našoj arheologiji, u imenima njenih utemeljivača, s jedne strane Pančića, Žujovića i Županića, a s druge - Valtrovića, Ruvarca i Kovačevića. Prožimanje arheologije sa prirodnim naukama bilo je tad bukvalno; u toj najvećoj bliskosti ostvareno je nekoliko velikih otkrića i utvrđeno je nekoliko velikih istina o ranom čovečanstvu, ali je usled raznolikosti metodološkog pristupa osnovni predmet proučavanja - čovek i njegovo stvaralaštvo, tj. kultura - ostao po strani, bez pravog razumevanja i prihvatljivog objašnjenja. Prirodnjaci uključeni u arheološka istraživanja nisu išlo dalje od spoljašnjeg opisa posmatranog fenomena, a humanisti su tad smatrali da su dublja značenja sadržana samo u stvaralaštvu visokoorganizovanih istorijskih civilizacija.
U osamdesetim godinama XIX veka došlo je do oštrog razgraničenja između prirodnih i humanističkih ili, kako su ih tad nazivali, "duhovnih nauka". Zahvaljujući velikim ličnostima kao što su bili Humbolt, Šlegel i Hegel humanističke nauke su postepeno zakrilile prirodne, a istorija je krajem XIX veka stupila u prvi plan i zadobila najveći mogući autoritet. Istorija je za svoje polazište prihvatila čuveni Humboltov transcendentalni filozofski stav da sve ono što deluje u svetskoj istoriji kreće se i u unutrašnjem biću svakog čoveka. Čovek i život - ti nemerljivi i nepredvidivi fenomeni - postali su osnovni predmet duhovnih nauka, a apstraktan, stalan i merljiv sklop prirode prepušten je prirodnim naukama. "Priroda je samo pozornica na kojoj se odigrava istorija", pisao je Diltaj, "a fizički svet je za duhovne nauke samo građa za čitavo područje u kome je duh izrazio svoje svrhe, svoje vrednosti i svoju suštinu… Na toj osnovi uzdiže se stvarnost u koju duhovne nauke sve dublje prodiru pomoću razumevanja duhovnog koji je objektivisano u spoljnom svetu". Tim stavovima istaknuta je razlika između humanističkih i prirodnih nauka, tj. one su međusobno jasno razgraničene. Pri tom razgraničavanju arheologija se odlučno priključila duhovnim naukama; u novonastaloj situaciji ona je izmenila svoje ciljeve, od nauke o rukotvorinama iz davnih vremena, postala je nauka o čoveku stvaraocu, što ima za posledicu da se arheološki artefakta posmatraju prvenstveno kao objektivizacije ljudskog duha, kao predmeti koje je oblikovala svrha i u kojima su se ostvarile određene vrednosti tako da njihovo pravo razumevanje podrazumeva sagledavanje upravo tog duhovnog koje je u njih uneto. Sve što je ostvario čovek u bilo kojem vremenu postaje značajno, jer u svakoj rukotvorini odzvanja čitav opseg života.
Sva ta shvatanja bila su veliki izazov za arheologiju. već u poslednjoj deceniji XIX veka napisane su velike sinteze o celokupnom stvaralaštvu ranog čovečanstva i monografije o pojedinim značajnim lokalitetima gde je arheološka građa služila istraživačima da iznesu svoje viđenje kulturnih procesa na širim prostranstvima. Pri tom je suštinski izmenjen odnos prema prirodnim naukama. Njihova pomoć se traži samo da bi se potvrdile hipoteze zasnovane na arheološkoj građi ili da bi se razrešili neki marginalni problemi i utvrdile neke "sitnice. Uloga stručnjaka za prirodne nauke mahom se svodila na neku vrstu "servisnih usluga". Jedino su geologija i paleoklimatologija zauzimale vidnije mesto, i to samo zahvaljujući razvoju kvartarne arheologije. U velikim sintezama Hernesa, Mengina, pa i Čajlda malo je zaključaka koji se zasnivaju na rezultatima prirodnih nauka, odnosno ti su rezultati korišćeni najčešće krajnje proizvoljno i krajnje subjektivno. U našoj sredini ta duboka promena u odnosu arheologije prema prirodnim naukama jasno se sagledava listanjem Starinara sa čijih stranica oko 1900. godine naglo nestaju imena prirodnjaka, a otpočinje da dominira ime Miloja Vasića koji, posle studija u Berlinu i Minhenu, donosi u Srbiju nova shvatanja istorije i arheologije nemačke škole i u narednim decenijama u korak s najvećim evropskim arheolozima razvija smele teze o nastanku i razvoju praistorijskih podunavskih kultura. Autoritet istorije i arheologije zasnovan između 1890. i početka Prvog svetskog rata bio je tako veliki da se i u narednom međuratnom razdoblju malo šta izmenilo na relaciji arheologija - prirodne nauke.
Tek pedesetih godina došlo je na toj relaciji do radikalne promene koja je imala za predigru skepticizam izražen još pred Drugi svetski rat postavljanjem pitanja da li se može dostići objektivno istorijsko znanje, kao i istovremeni prodor novog shvatanja koji odbacuje svaki transcendentalni i metafizički princip za razumevanje duhovnog sveta, čovečanstva, istorije i kulture. Na formiranje tog shvatanja uticala je svakako ekonomska kriza iz dvadesetih i sa početka tridesetih godina, koja je učinila očiglednim važnost ekonomskog faktora u svetskim zbivanjima, kao i čovekovu zavisnost od sirovina i prirodnog okruženja. Već u poslednjim Čajldovim sintezama, na primer onoj koja nosi naziv Šta se događa u istoriji, čovek je ocrtan prvenstveno kao homo economicus. Time je u osnovi bio narušen raniji koncept istorije, a i arheologije. Zato, kad se pedesetih godina pokazalo da se i jedan od osnovnih problema arheologije - datovanje ljudskih rukotvorina - može uspešno razrešiti jednom fizičko-hemijskom metodom koju je 1946. godine uspostavio Libi, u arheologiji je otpočela prava revolucija koja se već u šezdesetim godinama završila velikom pobedom ne samo te nove fizičko-hemijske metode već i novog shvatanja istorije i arheologije. Gotovo preko noći došla je do izraza težnja da se čovečanstvo shvati kao fizička činjenica koja bi bila pristupačna samo prirodno-naučnom saznanju. kako se kultura od tada shvata kao manje ili više uspešna adaptacija ljudskih zajednica na prirodnu sredinu, ta nova arheologija ne samo da je široko otvorila vrata prirodnim naukama već je otpočela da koristi i njihovu metodologiju ističući u prvi plan indukciju i eksperiment, kao i predviđanje i primenjivost koji se na njima zasnivaju.
Vera u egzaktnost prirodnih nauka je u većine arheologa, posebno anglosaksonske i sovjetske škole, postalo nepokolebljiva, a Čajldovi učenici u Engleskoj i Americi otpočeli su dosledno da dalje razvijaju tezu da su čovek i njegova kultura determinisani prvenstveno ekonomskim faktorima. U takvoj atmosferi ostvarena je razumljivo najveća bliskost između arheologa i stručnjaka za prirodne nauke i ostvarena je njihova čvrsta sprega, zasnovana na međusobnom poverenju i najboljim obostranim namerama da se zajedničkim naporima objasni ljudsko biće i sva njegova ponašanja u prošlosti. Taj savez je i institucionalizovan, Tokom poslednjih decenija po celom svetu ponikle su laboratorije i instituti u kojima rame uz rame predano rade na rekonstrukciji prošlosti čovečanstva arheolozi, paleobotaničari, paleozoolozi, antropolozi, fizičari, hemičari, geolozi, sedomentolozi, petrolozi i drugi. Rezultati njihovih napora, dugotrajnih i veoma skupih istraživanja godinama se već objavljuju u specijalizovanim časopisima i već su postali nezaobilazni u bilo kojoj vrsti ozbiljnijih arheoloških razmatranja. Ali ma koliko ti rezultati u svakom pojedinačnom slučaju imponuju i zaslužuju najveće poštovanje i pažnju, oni ipak još nisu, kako bi se to moglo očekivati preporodili arheologiju niti su utvrdili neke nove istine o čoveku.
Razlozi koji objašnjavaju tu situaciju su različite prirode. Pominjem samo neke. Hipertrofirani rast udela prirodnih nauka u arheologiji, koji se jasno uočava u nekim sredinama, sveo je arheologa na sakupljače uzoraka za laboratorijske analize, odnosno tumača njemu tuđih rezultata čiju verodostojnost nije u mogućnosti da proveri. S druge strane, da bi svoju nauku učinio egzaktnom, arheolog izbegava da diskutuje bilo koji fenomen sadržan u arheološkoj građi koji se ne može kontrolisati eksperimentom ili metodama ponuđenim od strane prirodnih nauka. Neke od arheoloških monografija koje su se pojavile u poslednje vreme svode se na "kuhinjsku" arheologiju, jer se pretežno sastoje od dugih spiskova i uporednih statističkih tablica svega što je čovek koristio za ishranu, tačan broj svih vrsta divljih i pripitomljenih životinja, kao i žitarica, plodova i mahunastih biljaka. I poslednje sinteze o praistoriji sadrže veliki broj stranica sa uporednim datumima dobijenim fizičko-hemijskim metodama, kompletnim jelovnicima i popisom svih korišćenih sirovina, a jedva po koju stranicu ili redak posvećen religiji, umetnosti ili ideologiji. Namere su očigledno dobre, podaci su korisni, ali je greška što se relevantni podaci dobijeni od prirodnih nauka samo konstatuju, a ne i tumače.
Raskol između tradicionalne i tzv. nove arheologije, koji je tako jasno došao do izražaja na poslednjem svetskom kongresu u Sauthemptonu, jasno je pokazao samo to da još nije nađena srećna ravnoteža između novog i starog i da će stvarni preporod arheologije uslediti tek kad se rezultati prirodnih nauka shvate prvenstveno kao pouzdani putokazi za otkrivanje stvaralačkih snaga koje deluju u svim vidovima ljudskog stvaralaštva i ponašanja.
// Projekat Rastko /
Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
