Dejan Vorgić

Živopis manastira Praskvice

•  Seminarski rad iz predmeta: Istorija umetnosti srpskih zemalja u srednjem veku

•  Profesor: Ivan M. Đorđević

•  Asistenti: Mr Dragan Vojvodić, Mr Miodrag Marković

Hvala na pomoći jeromonahu Dimitriju Lakiću, nastojatelju manastira Praskvica, bez koga ovaj rad ne bi imao ovakav oblik.

Sadržaj :

•  O manastiru

•  Živopis

•  Crkva Sv. Nikole

•  Arhitektura

•  Analiza živopisa

•  Popis i raspored

•  Opšte karakteristike

•  Zona stojećih figura

•  Poprsja

•  Ciklus Velikih praznika

•  Ornamentika

•  Izvori, uzori i poreklo živopisa

•  Crkva Sv. Trojice

•  Arhitektura

•  Analiza živopisa

•  Ktitorski natpis

•  Sv. Trojica

•  Zona stojećih figura

•  Ciklusi Velikih Praznika i Hristovih muka

•  Karakteristične oltarske teme

•  Poprsja svetih

•  Kriptogrami i ornamenti

•  Likovne odlike

•  Odnos Radula i Dimitrija u oslikavanju

O manastiru

Manastir Praskvica je smešten u brdima iznad Sv. Stefana i Miločera. Ime je dobio po obližnjem izvoru čija voda je mirisala na breskve, koje ovde narod zove još i praskve. Izvor je porinuo 1979. godine u katastrofalnom zemljotresu.

Osnivanje manastira se po tradiciji vezuje za XI vek, kada Zetom upravlja veliki knez srpski Stefan Vojislav, ali ne postoje istorijsko-arheološki podaci koji potvrđuju ovu tezu. Čak i povelja kralja Milutina iz 1307. godine, kojom on dariva praskvičke monahe, i danas izaziva mnoge polemike. Tako da prvi ozbiljan podatak imamo u povelji-darovnici Balše III Stratimirovića, vladara Zete od 1402. do 1421. godine, kojom on dariva, a možda i osniva manastir. Ova povelja iz 1413. godine nije sačuvana u originalu, ali su sačuvana dva njena kasnija prepisa na italijanskom i slovenskom, a danas se nalaze u Kotorskom arhivu.

Manastir je tokom vekova delio sudbinu podneblja i naroda i tako izdržavši pritiske Turaka pao u vekovnu okupaciju Mletačke Republike. U to vreme on postaje duhovni i politički centar plemena Paštrovića. U njemu se okupljaju plemenske starešine za čuvenim okruglim kamenim stolom, koji se od 1420. godine pa do danas nalazi u manastiru, i donose bitne političke i sudske odluke. U manastiru je pisan i čuveni Paštrovski zakon, pisan po uzoru na zakone careva Dušana i Konstantina. Posle pada Mletaka pod Napoleonovu vlast, ovi prostori su bili kratko pod Austrijskom vlašću, sve do 1805. godine kada Francuska pokorava i Austriju, pa samim tim i Praskvicu. I baš u to vreme manastir doživljava svoje najveće razaranje. Plašeći se ustanka Paštrovića i njihovog otvorenog stavljanja na stranu Rusije, sa kojom je Napoleon bio u ratu, Francuzi spaljuju i pljačkaju manastir. Te 1812. godine strada bratstvo manastira zajedno sa plemenskim starešinama, glavni manastirski hram, konaci, a sa njima i bogat arhivski fond Paštrovića. Ostaci bratstva su uspeli da se spasu i da sklone najvrednije stvari iz manastira. Naredne tri i po decenije manastir je bio prazan, a preživeli monasi su lutali bespućima stigavši čak i do Rusije. 1847. godine počinje obnova manastira zaslugama jeromonaha Josifa Mitrovića i Sinesija Davidovića. Ovo svakako nisu bile i poslednje nedaće manastira. Tokom II svetskog rata je ponovo pljačkan, a nije ga zaobišao ni zemljotres 1979. godine. Tom prilikom su stradale obe manastirske crkve, ali i konaci u kojima je stradala biblioteka.

Danas manastirski kompleks sadrži: glavni manastirski hram posvećen Sv. Nikoli, zaštitniku Paštrovića, crkvu na brežuljku posvećenu Sv. Trojici, konake koji se pružaju u nekoliko etaža, za čije najstarije delove se smatra da potiču još iz Balšinog vremena, nekadašnja škola kulica u kojoj su monasi do 1875. godine opismenjavali paštrovačku decu, manastirsko groblje koje nije namenjeno samo monasima nego i viđenijim ljudima paštrovskog kraja…

Bogata riznica manastira sadrži predmete široke namene od ikona (koje najvećim delom pripadaju bokokotorskoj ikonopisnoj školi Dimitrijević-Rafailović, a najstarije potiču čak iz XIV veka), svetih sasuda, rukopisa (jevanđelje iz oko 1600. godine, okovano srebrnim koricama, a koje je po predanju Paštrovićima poklonio vladika Danilo), nameštaja, oružja, dokumenata (gramate ruske carice Katarine i cara Pavla), štampanih knjiga…

Živopis

Obuhvata freske sačuvane u glavnom manastirskom hramu, sa posvetom Sv. Nikoli, i u gornjoj manastirskoj crkvici Sv. Trojice. Živopis Sv. Nikole sačuvan je na ostacima prvobitne Balšine građevine, dok gornja crkva sadrži dosta oštećen ali kompletan fresko ansambl jednog od najvećih slikara XVII veka, Radula. Otkriveni su i fragmenti fresaka u konacima, ali njihovi ostaci ne pružaju dovoljno informacija za analizu. Ono što se može zaključiti jeste da su zidovi u konacima bili ispunjeni predstavama crkvenih otaca, velikih podvižnika i svetitelja. Oni su predstavljali uzore monasima koji su boravili u konacima.

Freske obe crkve pokazuju tendencije slikara da produže duh vizantijskog slikarstva u jedno sasvim novo doba, pod novim okolnostima. U vremenu kada vizantijsko carstvo kao uzor više ne postoji, a opet u vremenu okupacije prostora na kome se prostirala srpska srednjovekovna država od strane Turaka, Mletaka i drugih sila, slikarstvo dobija sasvim nove dimenzije. Kada ne postoji više istočnih uzora, slikari se okreću starom srpskom slikarstvu kao najvećem uzoru, ali ipak ne ostaju imuni na mnoge uticaje koji dolaze sa Svete gore i Krita, ali i sa zapada. Oni se kreću u uskim krugovima u monaškim zajednicama u konstantnoj potrazi za mogućim ktitorima njihovih delatnosti, kojih je nestankom države i vladara bilo sve manje, tako da pod ovim okolnostima Radul svoj slikarski put od Metohije, preko Raške i Hercegovine završava na obalama Jadranskog mora.

Ipak među živopisima ove dve crkve kao da postoji veliki jaz. U gornjoj crkvi se oseća duh odnegovan u centralnim oblastima srpske srednjovekovne države, koji je nastao pod uticajima Vizantije, dok donji nosi više duh primorja, koji je bio glavni nosilac težnji koje dolaze sa zapada.

Crkva Sv . Nikole

“Podarova mesto crkvi svetome čudotvorcu Nikole”

(Povelja-darovnica, Balša III, decembar 1413.)

Freske u crkvi pronađene su 1957. godine ispod kreča u pevničkom prostoru za koga se dugo smatralo da je bila ispovedaonica, kada su delimično i očišćeni oni delovi koji nisu petrificirani. Pravi konzervatorski radovi, kako na živopisu tako i na arhitekturi, preduzeti su od 1961. do 1968. godine kada su otkriveni fragmenti duž celog severnog zida. Ne postoje pouzdani podaci o datovanju i poreklu živopisa, tako da ga mnogi istraživači stavljaju u širok raspon XVI veka, pa čak i XVII i vezuju ga za lokalne radionice na ovom području. Na severnom zidu se mogu primetiti i fragmenti koji ne govore mnogo ali ne pripadaju ovom živopisu, tako da se pretpostavlja da su to ostaci fresaka prvobitnog oslikavanja Balšinog hrama.

Arhitektura

Današnja crkva iz 1847. godine je jednobrodna građevina pokrivena poluobličastim svodom koji je poduprt rebrima i pilastrima. Nad središnjim travejem je podignuta poligonalna kupola. Na pročelju fasade iznad ulaza je osmolisna rozeta nad kojom se uzdiže trostruki zvonik na preslicu, dok je začelje građevine završeno sa polukružnom apsidom. Crkva prosto odiše svojom vertikalnošću čemu doprinose i prelomljeni lukovi na prozorima. Ovu crkvu su podigli Paštrovići uz pomoć Rusa. Enterijer crkve krasi bogati neobarokni ikonostas iz 1863. koji je takođe dar bogatih paštrovskih pomoraca, a rad Nikole Aspiotija, grčkog slikara sa Krfa.

Hram je podignut na ostacima prvobitnog Balšinog hrama sa početka XV veka, od koga je ostao severni zid sa pevnicom zasvedenom poluobličastim svodom. Ova prvobitna crkva je građena po uzoru na arhitekturu XIII veka iz doline Raške, našta jasno ukazuje kvadratni pevnički prostor. Severni zid je očuvan mestimično do visine i od 3,4 metra i pokriven je sa unutrašnje strane niskim lukovima na plitkim lezenama koji prate liniju pevnice. Ovi lukovi, koji nemaju konstruktivnih već čisto estetskih vrednosti, poslužili su živopiscu kao slikarski okvir. Od nekadašnje građevine dugačke 20-ak metara ostala su sačuvana i dva kamena horizontalna venca, od kojih se jedan pruža iznad pomenutih lukova, dok se drugi nalazi u pevnici i obrazuje sokl. Na severnom zidu se mogu videti i prvobitni prozori koji su kasnije zazidani, dok je u oltarskom prostoru sačuvan deo apside po kome se može izračunati njen prvobitan luk i oblik.

Analiza živopisa

Popis i raspored

Na ostacima prvobitne građevine jasno se izdvajaju dve celine. Prvu bi obuhvatio pevnički prostor u kome je celina sačuvana, dok bi drugu predstavljali fragmenti sačuvani na severnom zidu.

U pevnici iznad sokla na zapadnom i istočnom zidu su po četiri stojeće figure Arhiđakona i Sv. Ratnika. Predstave Sv. Đorđa, Sv. Dimitrija i svetih Teodora Tirona i Stratilata na istočnom zidu pevnice nisu retka pojava u srpskom slikarstvu. Na severnom zidu iznad kamenog venca su dve dopojasne figure bez signatura, ali se pripisuju Sv. Petki (levo od postojećeg otvora) i Sv. Stefanu Prvomučeniku (desno od prozora). Temenom svoda se pružaju tri medaljona. U centralnom je prikazan Hristos Pantokrator (Emanuil?) dok je severno od njega prorok David, a južno prorok Solomon. Krovna konstrukcija prvobitno nije bila krunisana kupolom, možda čak ni svodom, pa su mnoge scene predviđene za više zone crkve morale da nađu mesto u nižim. Tako je predstava Hrista Pantokratora umesto u kaloti kupole bile predstavljena u temenu svoda pevnice, a proroci iz tambura su našli mesto uz Hrista u temenu.

Na severnom zidu crkve ispod luka, u tadašnjem zapadnom traveju originalne građevine, sačuvani su fragmenti stojećih figura srpskih svetaca i utemeljivača Srpske crkve, Save i Simeona. Iznad njih se pružao friz sa poprsjima svetih, od kojih se danas može prepoznati samo lik Sv. Mine, dok fragmenti još trojice ne dopuštaju identifikaciju. Na pilastru koji podupire luk vidi se oštećena predstava nepoznatog stolpnika. Jevanđelisti, koji su uobičajeno slikani na pandantifima kupole, predstavljeni su u trouglovima koji su se obrazovali između kamenog venca na severnom zidu i luka pevničkog prostora. Iznad luka pevnice sa desne stane sačuvana je predstava jevanđeliste Jovana, dok su sa leve strane ostali samo neznatni fragmenti nepoznatog jevanđeliste. Iznad pevnice i kamenog venca vidi se donji deo kompozicije Silaska u Ad, što ukazuje da su gornji delovi građevine bili prekriveni scenama iz Velikih Praznika.

Jedini ostatak iz oltarskog prostora je lik aleksandrijskog patrijarha Sv. Jovana Milostivog u niši koju obrazuje luk na lezeni.

Opšte karakteristike

Svi delovi živopisa (u pevnici i na zidu) pripadaju ruci jednog zografa. Predstave svetitelja su rađene u skoro prirodnoj veličini, sa signaturama na slovenskom, a tekstovi na svitcima su na grčkom jeziku, sa puno pogreški. Za živopis su karakteristični tamni tonovi kolorita prilagođeni jednoj monaškoj zajednici, a preovlađuju nijanse mrke, crvene, plave i zelene. Crtež krasi precizno izvođenje kontura pri obradi likova i jajasti oblici glava. Iako prilično naglašen, na likovima se ne oseća nedostatak plastičnosti. Lica su prepuna nemira i straha, dok nam tela otkrivaju bojažljivost pokreta. Istaknut psihološki izraz zajedno sa ostalim karakteristikama nas upućuje na neogotičke uticaje, koji se u vidu jedne manirističke tendencije i stagnacije još uvek neguje na primorju.

Zona stojećih figura

Na zapadnom zidu pevnice nalaze se figure Sv. Arhiđakona u karakterističnim odeždama, sa bogatom bordurom oko vrata i po rubu haljina. U kosi im se nalaze crvene ukrštene trake.

Na istočnom, suprotnom zidu, nalazi se počasna garda Hrista Pantokratora (Emanuila?). Stroj svetih ratnika ispred oltara je karakteristika srpskog srednjovekovnog slikarstva, a najbližu paralelu možemo pronaći u Bogdašićima iz XIII veka, sa kojom i sam oblik prvobitne građevine ima dosta sličnosti. Ratnici karakterističnih odeždi, sa trakama na glavama, izgledaju kao da im oružje u rukama ne pruža dovoljno sigurnosti.

Lica svetitelja su u potpunom kontrastu sa telima i draperijama. Dekorativnost i šematizacija na odeždama, sa naglim prelazima iz svetle u osenčene partije, dostiže vrhunac na štitu Sv. Đorđa koji je prikazan sa dve presečene ravni.

Zoni stojećih figura pripadaju i teško oštećene figure Sv. Save i Sv. Simeona u zapadnom traveju, ali i predstava Sv. Jovana Milostivog u oltaru. Od prikaza Sv. Save ostao je gornji deo tela sa delom glave i jasno očuvanom signaturom, dok nam Sv. Simeon Mirotočivi ostaje samo u pretpostavci, jer sačuvani fragmenti nam to ne mogu potvrditi. Sv. Jovan Milostivi prikazan frontalno, sa oštećenim likom, ima karakterističnu arhijerejsku odeždu i Bibliju u ruci. On svakako nije pripadao nizu arhijereja koji vrše službu u apsidi građevine ili su možda i arhijereji iz službe bili prikazani u frontalnom stavu.

Poprsja

Poprsja se pružaju temenom svoda pevnice, zatim na njenom severnom zidu iste i na severnom zidu zapadnog traveja iznad luka.

Hristos Pantokrator prikazan u temenu svoda desnom rukom blagosilja, a u levoj ruci drži polurazvijen svitak ispisan na grčkom crnim slovima. Mladoliki Hristos neobično kratke brade, obučen je u plavi hiton i svetlo crveni himation. Na tekstu svitka Pavle Mijović nalazi greške, koje pobuđuju na misao da živopisac nije razumeo ono što je odnekle prepisao. Prorok David sede kose, brade i brkova, ima na glavi tipičnu krunu sa brilijantima. Car Solomon, takođe sa krunom na glavi je takođe prikazan u skladu sa ranijim ikonografskim idealima.

Na severnom zidu pevnice su poprsja Sv. Petke i Sv. Stefana, okrenutih u poluprofilu. Sveta Petka, malo pognute glave, suženog donjeg dela lica i sa oštro i jako naglašenim podočnjacima, sa crvenim maforionom, zelenom haljinom, u ruci drži krst kao dokaz njenog mučeništva. Inkarnat, koji je sačuvan samo na delovima koji prikazuju senku, slikan je najpre mrkom bojom, dok su svetlo-srebrnasti delovi lica osenčeni rumenkastim i zelenkastim prelazima. Istočno od prozora je poprsje Sv. Stefana. U levoj ruci drži svetlo okerast kamen, dok kažiprstom desne ruke pokazuje okrvavljeno čelo. Obučen je u đakonsku dalmatiku sa ukrasima od dragog kamenja. Inkarnat mu je isti kao kod mučenice, samo mu je ton više srebrnast, a lice oštrih crta zbog jako istaknutih podočnjaka. Na neki način ova pevnica kao da nosi posvetu ovim svecima i možda je imala ulogu paraklisa. U prilog tome ide i činjenica da je Pavle Mijović primetio da je u toku nadogradnje crkve menjan oblik otvora, kada su figure verovatno i izgubile signature, koji možda nije bio prozor već samo niša u zidu.

Posebno brižljiva obrada se primećuje na poprsjima na severnom zidu gde se jasno ističe dobro sačuvana predstava Sv. Mine.

Ciklus Velikih praznika

Jedini dokaz da je postojao jeste minorni ostatak kompozicije Silaska u Ad, ali se sasvim jasno vide Hristove noge na slomljenim vratima Ada i delovi grobova u kojima su se verovatno nalazili Adam, Eva, starozavetni pravednici i carevi. Kompozicija je bila vrlo sažetog tipa i skromne veličine. Ova scena je uglavnom prikazivana u oltaru u višim zonama, dok je ovde dobila sasvim nerazumljivo mesto iznad pevnice, a ispred oltarske pregrade.

Ornamentika

Ispod venca u pevnici je ornament u dva pojasa sa naizmeničnim crvenim i plavim kvadratima gore i rombovima dole, izlomljenim cik-cak linijama. Dekorativne bordure su ispunjene bogatim i stilizovanim cvetnim ornamentima.

Izvori , uzori i poreklo živopisa

Prilikom pronalaženja ikonografskih izvora i slikarskih paralela za živopis Sv. Nikole, istraživač Pavle Mijović je najveće interesovanje iskazao prema zanimljivoj predstavi Sv. Stefana. Kamen, koji kao svoj atribut Prvomučenik drži u ruci, ima svoje hagiografsko poreklo u Delima Apostolskim. Na naše primorje, prikaz svetitelja sa atributima dolazi sa zapada, odakle i potiče, a posebno zaslužni za njihov upliv u mnoge kulturne tokove jesu krstaški redovi koji su atribute razvijali u okvirima heraldike. Retkih primera ima i u okvirima vizantijskog kulturnog područja, a nama najbliži je svakako onaj u Sopoćanima, gde Stefan Prvomučenik u skutu himationa pridržava kamenje, mada treba uzeti u obzir da u trenutku kada se oslikava crkva u Sopoćanima, Carigrad je bio pod vlašću krstaša, odakle su mogli i doći ovi uticaji. Zanimljiv naturalistički motiv okrvavljenog čela na licu Sv. Stefana je takođe zapadnog porekla. Svakako da se slični motivi nalaze i u vizantijskom slikarstvu, ali se oni retko prikazuju na samostalnoj figuri. Sa druge strane, na zapadu je to vrlo čest slučaj, i to posebno u periodu dominacije Baroka.

Predstavljanje Sv. Stefana na ovako vidnom i bitnom mestu, uslovio je verovatno kult veoma star na primorju. Ovaj veoma značajan svetac u srednjovekovnoj nemanjićkoj državi, bio je, čini se, popularan i u samoj okolini manastira. Velika je mreža crkava u paštrovskom kraju sa njegovom posvetom, a među najstarijim su crkve manastira Duljevo i Reževići, kao i ona na ostrvu koje nosi njegovo ime.

U cilju lociranja zografa koji je živopisao hram, ali i vremena kada se to desilo, Pavle Mijović upućuje na Kotor i njegovu okolinu. Za ovakvu tvrdnju ima više pokazatelja. Jedan od njih je i Hristov svitak na grčkom, prepun pogreški. Zna se da je uticaj grčke slikarske škole (a posebno italo-kritske i mletačke) bio dugo vremena dominantan na primorju, a posebno u Kotoru. Tek sa Popom Strahinjom (oko 1620. godine, manastir Gradište) na primorju prestaje ispisivanje tekstova na grčkom jeziku. Greške, koje se javljaju prilikom ispisivanja, govore nam da živopisac nije znao tačno šta ispisuje, nego je to koristio sa nekih starijih predložaka. Jasnom analogijom došli bi do zaključka da je živopis svakako nastao pre početka XVII veka, da je naš živopisac bio pod velikim uticajem grčke škole, ali nije bio njihov direktni naslednik, i da je verovatno pripadao lokalnim radionicama. Na Kotor i neogotičke uticaje upućuju nas sveže i jarke boje, kao i oštri uglovi senki ispod očiju i donje usne. Najbliže paralele ovom živopisu mogu se naći u Grahovu, koji nije delo istih ruku, ali svakako možemo prepoznati isti slikarski krug.

Kada se govori o poreklu živopisa onda svakako treba imati u vidu jednu opštu situaciju na tom delu primorja. Paštrovska oblast je od 1420. godine do kraja XVIII veka bila pod mletačkom vlašću. U njenom okviru zadržava jedan vid autonomije, koji se posebno ogleda u zakonodavnoj i upravnoj vlasti, ali i kulturnoj (po manastirima su organizovane škole na srpskom jeziku). U jednoj vrsti vazalnog odnosa, plemenske starešine su morale da ratuju na strani Mletačke Republike. Sa druge strane, položaj Crkve je bio na visokom nivou i pored mnogih unijatskih uticaja, našta nam ukazuju desetine crkava i crkvišta, a skoro svaka je imala oslikanu unutrašnjost. Treba imati u vidu da samo u manastiru Praskvica imamo možda živopise iz četiri perioda. Dva iz crkve Sv. Nikole, iz konaka i iz crkve Sv. Trojice. Sve ovo govori da su se pod ovakvim okolnostima (delimične izolovanosti od ostalog dela primorja, a opet pod jednim vidom nezavisnosti), mogle organizovati lokalne radionice koje su zadovoljavale crkvene potrebe.

Mnogi istraživači se dakle slažu u oceni da ovaj živopis pripada XVI veku. Iako procena Slobodana Raičevića govori o sredini veka, kroz konsultacije sa profesorom Đorđevićem ipak bih bio slobodniji da ga datujem u prvu polovinu veka.

Crkva Sv . Trojice

Crkva potiče iz XVII veka, ali je verovatno sagrađena na mestu starije, koja je postradala u zemljotresu 1667. godine.

Živopis crkve iz 1680. godine pripisuje se slikaru Radulu. Iako nije pronađen potpis ili bukvica slikara, oštećene i izbledele freske u potpunosti odaju njegov slikarski postupak. Crkva je zajedno sa živopisom teško oštećena u zemljotresu 1979. godine, kada je stradala gornja konstrukcija građevine. U periodu od 1985. do 1989. godine vršena je sanacija koja, zbog nedostatka sredstava, do danas nije završena. Ovo je verovatno jedan od poslednjih živopisa naslikan pred velike migracije stanovništva 1690. godine pod Arsenijem III Čarnojevićem, kada počinje proces uključivanja Srba u zapadno-evropske kulturne tokove, i vreme kada su se vizantijski pravci slikarstva nepovratno gasili.

Arhitektura

Ovaj skromni jednobrodni hram pokriven je poluobličastim svodom, poduprt rebrima i pilastrima koji dele brod na tri jednaka traveja. Travej na krajnjem istoku predstavlja oltarski prostor i završen je polukružnom apsidom. U njemu se nalaze đakonikon i protezis, koji su izvedeni i vidu niša u bočnim zidovima. Na zapadu je kasnije dozidana priprata sa zvonikom na preslicu.

Analiza živopisa

Ktitorski natpis

Iznad nadvratnika sa leve strane nalazi se delimično oštećen ktitorski natpis, sa godinom živopisanja (1680.). Na njemu su imena priložnika, uglavnom iz plemena Paštrovića.

Sv . Trojica

Na centralnom delu svoda u crkvi, umesto Hrista Pantokratora, prikazana je scena Sv. Trojice. Ovu poziciju je uslovila sama posveta hrama, a njena pojava nije tako česta u srpskom slikarstvu. Na oštećenoj kompoziciji vidi se presto sa Hristom, od koga su ostali samo deo hitona i jevanđelje, Bog otac, starac duge sede kose i brade sa kodeksom u levoj ruci, dok desnom blagosilja. U kvadratnom polju između njih je golub, predstava Sv. Duha. Od ove scene samo preostali delovi potvrđuju da su likovi pedantno i realistično izvedeni. Ova predstava je formirana još u XI veku, kada je prihvaćen lik Boga u vidu Starca dana, po Danilovoj viziji ( Dan. VII;9 ). Od XIII veka ona počinje da se prikazuje u monumentalnom slikarstvu, dok na prostoru srpske srednjovekovne države najstariji primer imamo u đakonikonu Matejča (1356-60.). Slični tipovi, i vremenski i prostorno, mogu se naći u Pećkoj Patrijaršiji, Sv. Nikoli (Velika Hoča), Dubočici, Ozrenu, Sv. Trojici Pljevaljskoj, ali i na ikoni Georgija Mitrofanovića iz Čelebića.

Zona stojećih figura

U prvoj zoni iznad sokla pa do kamenog venca, od koga počinje svodna konstrukcija, a duž zidova crkve, naslikane su slobodno stojeće figure svetih ličnosti. Kraj ulaza sa obe strane su dvojica arhistratiga Mihailo i Gavrilo. Isukanih mačeva sa tekstovima na svitcima, oni opominju neverne i nečiste pre stupanja u svetilište. Sv. Arhanđeli imaju potpuno apotropejsko značenje čuvara hrama. U zapadnom traveju na južnom zidu su figure svetih žena, dok su nasuprot njima na severnom zidu prikazani srpski svetitelji. Radul je vrlo retko prikazivao žene. Sveta Marina je prikazana sa svojim atributom čekićem u vrlo smeloj anatomski napregnutoj pozi. U levoj ruci drži đavola dok desnom zamahuje u nameri da ga udari. Njena blizina ulazu u hram (čak je i okrenuta u tom pravcu) nam ukazuje na njeno apotropejsko značenje. Sveta Petka prikazana je bliže zapadnom zidu sa krstom u ruci. Poštovana je kao brzopomoćnica i zato je vrlo često prikazivana u hramovima XVI i XVII veka. Na njenu poštovanost u ovom kraju ukazuje i njena predstava iz donje crkve. Srpski svetitelji su prikazani po ustaljenim rešenjima, Sv. Sava kao arhiepiskop, Sv. Simeon kao monah sa svitkom u ruci, a Savin naslednik na arhiepiskopskom prestolu, Arsenije, kao arhiepiskop.

U naosu prve zone je prikazan je deizis, podeljen tako što su Isus Hristos i Jovan Krstitelj prikazani na južnom zidu, a Bogorodica je usled nedostatka prostora prikazana na severnom. Kraj Bogorodice se nalazi figura Sv. Jovana Lestvičnika, preko puta svog imenjaka. Ovaj ugledni podvižnik je naslikan u blizini srpskih svetitelja, tako da se poredi i izjednačava sa osnivačima monaštva u nas. Na severnom zidu oltarskog prostora (istočni travej) su stojeće figure svetih arhiđakona, od kojih je sačuvana samo signatura Sv. Prohora. Ovi prvi jerusalimski čuvari vere su prikazani u dalmatikama sa Biblijom u rukama. Veoma interesantna je kadionica u ruci Sv. Prohora, koja kao da je preuzeta iz svakodnevnog života. Istoj zoni pripadaju i sveti stolpnici prikazani na pilastrima lukova. Naslikani u poprsju, obučeni u monaške haljine, sa krstom u desnoj ruci, na kapitelima stubova u čijem podnožju je ulaz sa stepeništem. Na zapadnom luku su prikazani Sv. David Solunski i inače retko prikazivani Sv. Alimpije. Na istočnom su Sv. Simeon, najčešće prikazivani jer njime počinje godina (1. septembar) i Sv. Danil, koji se proslavlja 11. septembra, na isti dan kad i Sv. David Solunski.

Ciklusi Velikih praznika i Hristovih muka

Ove cikluse možemo pratiti na svodu crkve raspoređene u tri zone, ali i na karakterističnim mestima na istočnom i zapadnom zidu. Oni su uglavnom hronološki uklopljeni u jednu celinu u drugoj i trećoj zoni crkve. Hronološki niz Hristovog života počinje u trećoj zoni, u oltaru na južnom zidu (Rođenjem), a proteže se prvo kroz treću, zatim prelazi u drugu zonu i završava se u drugoj zoni na severnom zidu (Silaskom u Ad). Ova pojava nije redak slučaj u onovremenom slikarstvu. Van ovog toka ostale su teme na temenu svoda, kao i teme na istočnom i zapadnom zidu, osim scene Blagovesti koja se može uzeti kao početak ovog niza. Radul je naslikao svih 12 Velikih praznika. U vrhu istočnog zida je prikazan silazak Svetog Duha na apostole, a ispod njega, sa obe strane oltarske konhe, su Blagovesti. Sa leve strane je prikazan arhanđel Gavrilo, dok je na desnoj Bogorodica. Na istočnom temenu svoda je Vaznesenje Hristovo, a na zapadnom Preobraženje. Vaznesenje Hristovo je naslikano u skraćenoj formi bez apostola. Hrista u mandorli na nebo uznose četiri anđela. Svoj zreli slikarski domet ostvario je Radul i na ovoj kompoziciji koju krase pedantna i realistična obrada. Uspenje je naslikano na zapadnom zidu. Ostali događaji Velikih praznika pomešani su sa prizorima Hristovih muka. Na južnoj strani su Rođenje, Sretenje i Krštenje u trećoj, a Raspeće u drugoj zoni. Najviše pažnje privlači scena Raspeća Hristovog. Raspeti Hristos sa sklopljenim kapcima ima strpljivo iscrtane trepavice i dokaz je Radulovog insistiranja na detalju, koje kao učenik preuzima od zografa Jovana. Maska bola je ostvarena obaranjem spoljnih uglova očiju i obrva sa ekspresivnim podočnjacima u vidu trouglova. Na severnoj strani su vaskrsenje Lazarevo i Cveti ili Ulazak u Jerusalim u trećem pojasu, a Silazak u Ad u najistočnijem delu druge zone. Sažeti ciklus Hristovih muka kombinovan je sa praznicima i ne odstupa bitnije od ikonografskih šema ranijih vremena, a posebno XIV veka. Počinje teško oštećenom Tajnom Večerom smeštenom u oltarskom prostoru treće zone severnog zida. Simbolika je vrlo jasna, hleb i vino se pretvaraju u telo i krv Hristovu. Njen evharistički značaj pojačan je i neprikazivanjem scene Pričešća apostola u apsidi oltara. Pranje nogu i Put na Golgotu se nalaze u nižem pojasu južnog zida. Scena Puta na Golgotu odiše prozaičnim realizmom, ali i posebnom pažnjom prema crtežu. Privržen prikazivanju detalja, Radul teži ka posebnim anatomskim pojedinostima i detaljima iz svakodnevnog života, kao što su ufitiljeni brkovi jednog vojnika u Hristovoj pratnji. U drugoj zoni severnog zida su Skidanje sa krsta i Oplakivanje Hrista (Polaganje u grob). Poseban brutalni naturalizam, proizašao iz prozaičnog realizma, ispoljio se u predstavljanju Hristovog tela u ovim scenama. U sceni Skidanje sa krsta, Hrist ima do krajnje morbidnosti potenciran mučenički izraz. Ovaj vid ekspresije mogao se nagovestiti i na ranijim Radulovim radovima, a posebno freskama u Crkolezu i Peći. Taj izraz je mogao doći iz zapadnih izvora i uzora, i teško bi bio shvatljiv van okvira primorja i njegovog zaleđa. Naklonost ka dekorativnom, Radul iskazuje izborom raznolikih građevinskih formi, a ponekad i smelim kolorističkim rešenjima. U ovoj kompoziciji fasadna ornamentika je obogaćena medaljonima sa naslikanim likovima u poluprofilu. Svi ukrasi rađeni su tehnikom grizaja - svetlijom nijansom osnovne boje sa dosta bele. Na kompoziciji Oplakivanja Hrista oseća se poremećaj u proporcijama na neobično dugom Hristovom telu, što je verovatno uslovljeno prostornim sklopom.

Karakteristične oltarske teme

Oltarski prostor je rešen u skladu sa obrascima odavno ustaljenim u vizantijskom slikarstvu, uz mala odstupanja kao što je scena Vizije Sv. Petra Aleksandrijskog. Ova scena, vezana za Prvi Nikejski sabor i odbranu hrišćanske vere od jeresi, našla se na južnom zidu, umesto kako tradicionalna rešenja nalažu, na severnom. Ona se na ovom mestu nalazi i u hramovima u Crkolezu i Pećkoj Patrijaršiji, koje je takođe Radul živopisao, kao i hramovima koje je živopisao njegov učenik Dimitrije. Sasvim su retki primeri ovakvog premeštanja scene van ovog slikarskog kruga. Vremenski i prostorno najbliži imamo u Sv. Trojici Pljevaljskoj na živopisu Popa Strahinje iz 1594/5. Ne znaju se pravi razlozi premeštanja ovakve scene, iako su mnogi istraživači pokušavali da ih pronađu. Mali prostor je uslovio sažetu kompoziciju bez grešnog Arija, a Sv. Petar Aleksandrijski je prikazan u arhijerejskoj odeždi okrenut prikazu mladog dvanaestogodišnjeg Hrista. U prvoj zoni apside je Služba arhijereja. Na sredini kompozicije ispod prozora je časna trpeza sa patenom u kojoj leži agnec. Levo od nje su Vasilije Veliki i Grigorije Bogoslov, a desno Jovan Zlatousti i Kiril Aleksandrijski. Svi arhijereji su obučeni u polistavrione, a u rukama drže svitke sa liturgičkim tekstovima. Šestokrili serafim je naslikan iznad prozora. U ovaj niz arhijereja mogu se uključiti i dve figure prve zone istočnog zida. Sa desne strane je figura nepoznatog arhijereja, a sa leve prvi stradalnik hrišćanske vere Sv. Stefan koji u ruci drži model crkve. Kao jedan od prvih arhiđakona Jerusalima, on je preteča crkvene organizacije, na koju se nadovezuju arhijereji. Kod pojedinih arhijereja, ali i kod još nekih sredovečnih ili starijih likova, plasticitet je potcrtan i istaknut muskulaturom lica. To je postignuto živim i gipkim linijama koje poput arabeske naglašavaju podočnjake, jagodice i obraze, dajući na ekspresivnosti izraza. Prikaz arhijereja u službi je vrlo stara scena vizantijskog slikarstva i seže do XI veka. Iznad arhijereja, u polukaloti apside je Bogorodica sa poprsjem malog Hrista na grudima, okružena dvojicom arhanđela po već ustaljenim obrascima.

Poprsja Svetih

U medaljonima na potrbušju lukova u vidu poprsja prikazani su sveti mučenici, ali i sveti ratnici. Na istočnom ojačavajućem luku nalaze se ovim redom od juga prema severu: Nepoznati ratnik, Sv. Protasije, Sv. Nikita, Sv. Teodor Tiron, dok ostali medaljoni nisu sačuvani, osim tri neznatna fragmenta. Na zapadnom, ojačavajućem luku, opet od juga prema severu, poprsja idu ovim redom: Sv. Misail?, Sv. Azarije, Sv. Ananije, Sv. Orest, Sv. Mardarije, Sv. Evgenije, Sv. Aksentije, Sv. Evstratije?, Nepoznati svetitelj (možda Sv. Mina?), Sv. Viktor, Sv. Vikentije, Sv. Protasije i Sv. Kelsije. Na ovim svodnim ojačanjima prvobitno je bilo ukupno 32 svetitelja (po 16 na svakom od njih), ali jedan broj nije sačuvan.

Ratnici su lišeni obeležja vojnika, odeveni u hitone i ogrtače, dok u ruci drže krstove. Razlozi ovakve predstave bez oružja i oklopa se mogu naći u tome što hram pripada uglednoj monaškoj zajednici. U takvoj sredini slikanje vojnika sa atributima u XVI i XVII veku nije bilo uobičajeno. Tu su još i poprsja mučenika, koji svojom žrtvom podupiru crkvu. Njihova predstava na konstruktivno osetljivim mestima, kao što su rebra svodova, je vrlo simbolična i stara. Naslikani su u dekorativno opervažene hitone i ogrtače, dok u rukama drže krstove. Radul likove grupiše prema datumima zajedničkog proslavljanja, kako nalažu tradicionalna rešenja, pa se tako likovi petozarnih mučenika (Evstratija, Evgenija, Mardarija, Oresta i Aksentija) prikazuju zajedno, s obzirom da se proslavljaju istog dana – 13. decembra. U likovnom smislu, među uspelijim rešenjima posebne brižljive obrade izdvajaju se poprsja Sv. Oresta, Sv. Mardarija i Sv. Viktora.

Kriptogrami i ornamenti

Ornamentima Radul pokriva sokl, dekorativne bordure, a ponekad i odore svetih ličnosti. Bordure iznad prve zone islikava crvenim i plavim cvetovima, sličnim zvončićima, upletenim u talasastu vrežu, čija se crna kontura ističe na beloj pozadini. Doprozornici i niše su dekorisani sasvim jednostavno talasastim i izlomljenim crvenim, zelenim i plavim linijama na svetlom fonu. Nadvratnik je pokriven palmetama.

Krstovi sa kriptogramima i oruđima Hristovog učenja ukrštenim u podnožju, naslikani su na dovratnicima i takođe imaju ulogu čuvara hrama. Zbog njihovog apotropejskog značaja slikani su oko ulaza, prozora hramova u lunetama i oltarskim nišama, tj. na najosetljivijim mestima hrama. Ove predstave potiču iz ranohrišćanske epohe, a posebno su bile popularne u XIV veku kod nas.

Likovne odlike

Iako poslednje poznato delo slikara Radula, ove freske ne pokazuju znake posustalosti. Opaža se da Radulov crtež teži šematizaciji, koji se ogleda u potcrtanoj konturi, poremećenoj proporciji, retkim anatomskim nepravilnostima, uprošćenoj formi draperije, ali on ne utiče na opšti kvalitet dela. I ovde se kod crteža pojavljuju posebne karakteristike vezane za ovog slikara i za njegove sledbenike, kao što su tri karakteristična uvojka, pri dnu kose, iza uha ili kao što je kod mlađih likova čelo izdeljeno na tri elipsoidne površine koje treba da naznače njegovu ispupčenost. Sasvim primetan suv crtež i oštre šematizovane senke, što dominiraju nedvosmisleno ukazuju na blagi pad Radulovog slikarskog postupka. Zdanja i haljine su slikane plavom, crvenom, umbrom, zelenom i ljubičastom, dok stenje okerom i crvenkastom sa širokim sivobelim odsjajima. Svojim oštrim prelazima svetlih u osenčene partije, istaknutom linijom i stilizacijom, ovaj živopis predstavlja poslednju majstorovu fazu.

Odnos Radula i Dimitrija u oslikavanju

U radovima mnogih istraživača spominje se ime zografa Dimitrija, pripadnika i osnivača Bokokotorske ikonopisne škole (1) kao Radulovog saradnika na oslikavanju fresaka. Danas je vrlo teško uočiti obim Dimitrijevog udela u oslikavanju zbog velikog oštećenja fresaka.

Stariji istraživači koji su ih videli pre oštećenja u zemljotresu, najveći udeo Dimitrija daskala vide kod svetiteljskih likova prvoj zoni, tj. zoni stojećih figura. Jedan od njih, Slobodan Raičević, je tada upoređivao ove likove sa sačuvanim ikonama sa likovima Hrista, Sv. Nikole, Sv. Đorđa, Sv. Jovana, Sv. Save i Bogorodice sa Hristom, koje se nalaze u crkvi Sv. Pavla u Risnu, i dolazio do zaključka da postoje nepobitne sličnosti. Posebno je istakao lik Hrista sa ikone i sa južnog zida crkve, govoreći pritom da se doslovnije likovne interpretacije ne mogu pronaći u našem slikarstvu XVI i XVII veka. Mnogi istraživači su potpuno jasni u oceni da je zograf Dimitrije definitivno bio učenik Radulov, ali i sledbenik, pa se tako njegov duh se kasnije oseća kroz celu Bokokotorsku ikonopisnu školu. Od Radula Dimitrije preuzima manir, tehnologiju, postupak slikanja, kolorit i ikonografske predloške. U živopisanju crkva Sv. Đorđa u Šišićima, posle 1692. Dimitrije potpuno oponaša Radulov način rada, ali tokom godina on polako slabi. U crkvama u Mrkovima i Pelinovu on smešta na južni zid oltarskog prostora viziju Sv. Petra Aleksandrijskog, kao što je to radio i njegov učitelj.

Tek kada freske u crkvi prođu konzervatorsku obradu, jasnije će se pokazati njihova stilska odlika, pa će verovatno biti i jasniji udeo slikara Dimitrija u njihovom nastanku.

Literatura :

• Slobodan Raičević, Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku, Podgorica, 1996.
• Zoran Rakić, Radul, srpski slikar XVII veka, Novi Sad, 1998.
• Pavle Mijović, Freske u pevnici Balše III u Praskvici, Starinar 9-10,1959.
• Vojislav J. Đurić, Gordana Babić-Đorđević, Srpska umetnost u srednjem veku II, Beograd, 1997.
• Pavle Mijović, Praskvica, Enciklopedija likovnih umetnosti IV, 1966.

Napomene :

1) Ova škola obuhvata članove porodice Dimitrijević-Rafailović iz Risna, 5 generacija i 12 umetnika.

// Projekat Rastko - Boka / Umetnost //
[ Promena pisma | Pretraživanje | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]

© 2001-2005. "Projekat Rastko - Biblioteka srpske kulture na Internetu"; Tehnologije, izdavaštvo i agencija "Janus"; kao i nosioci pojedinačnih autorskih prava. Nijedan deo ovog sajta ne smije se umnožavati ili prenositi bez prethodne saglasnosti. Za zahtjeve kliknite ovdje.