 |
"Mnogo puta sam počinjao da Vam pišem", kaže genijalni ruski mislilac Pavle Florenski u svom pismu jednom od bliskih prijatelja, "i isto toliko puta prestajao sa pisanjem. Neobično bi mi se htjelo da budem u opštenju sa Vama, produžuje on, ali Vam ne pisah (čak i sad ne pišem ono što bih htjeo), jer je mojim životom zavladala neka neizrecivost, i to do te mjere da čak ni za samog sebe ne nalazim riječi, da u njih smjestim svoje unutarnje biće. Samo mi je jedno jasno: svud nekakvi tamni zidovi, udari ako hoćeš i glavom o njih, i opet ni rupicu otvoriti nećeš.
Od nauke i filosofije, i njima sličnih stvari, već odavno sam digao ruke, i prestao da smatram da su one "sve". Upravo tada sam počeo da nazirem, da je smisao i cilj našeg podviga i truda - opštenje sa ličnošću: ne u "djelatnoj ljubavi" i ne u "služenju bližnjem" (ni na to nijesam gledao i ne gledam kao na "sve"), nego u dodiru gole duše sa golom dušom. Ako postoji mogućnost da čovjek postigne nešto pozitivno, to se može desiti samo u takvom dodiru i kroz takvo sjedinjenje, u kome bi bar dva čovjeka shvatili jedan drugoga na svagda i do kraja. Samo u takvom dodiru oni se mogu jedan drugom otkriti kao beskrajnost. Uvidio sam da je takvo jedinstvo - osnova svega, i da je ono postulat cjelokupnog života. No da li je ono ostvarljivo? - To je za mene sudbinsko pitanje. I, premda u izvjesnim momentima ono (jedinstvo) izgleda puna stvarnost, u drugim opet - ono iščezava bespovratno, ostavljajući iza sebe granice i provalije među ličnostima. Tada izgleda, da svi napori da se one premoste, ostaju tužna i besmislena ljudska muka... Čovjeku nije potreban prijatelj, pa ma on bio genije, on se ne nuždava u umnim, prefinjenim i finim odnosima, njemu je potreban jednostavno Drug, i topli, cjelosno ljudski odnosi, takvi odnosi, kada daju sebe, a ne svoje, i uzimaju mene, a ne moje. Da li je to moguće? Ako nije, onda se sav život obvija bezizlazno mračnim pokrivalom, zato što bez toga postaje nemoguće i bilo kakvo stvaralaštvo i djelatnost. Jer "djela" sama za sebe, neosvetljena ličnim odnosima, izgledaju mi isuviše nepotrebna. Sva "djela" imaju za mene samo simvoličku vrijednost, tj. ukoliko ona izražavaju i služe ličnom opštenju, ne unutrašnjem savezu.
Može biti, s filosofske i književne tačke gledišta, ja ovog momenta govorim suviše naivno i površno. Ali kad život iščezava, čovjeku nije do "dubina", i kad se ne bavi ničim od onoga što je jedino na potrebu. Ja ne želim "dubine", ne treba mi književnost, ne trebaju mi "djela" i stvaralaštvo, iako bih možda mogao da dam nešto genijalno. Apsolutna vrijednost, poznanje Boga, ne zavisi od nas, ono se ne sreće "kroz ogledalo u zagonetci" - u nemirnom kolovratu simvola poezije i filosofije; a nama trebaju ne stidljivi osmjesi Mudrosti, no - sve ili ništa! Dodirnuti Boga rukom, ako je to moguće, - mislim da je moguće samo kroz dušu drugoga, Druga; i time sve ispuniti saznanjem stabilnosti, uhvatiti se rukom za "mišicu Silnoga"... Ostalo će sve biti blagosloveno, sveto, dobro, ali ne sada nego tada..."
U ovom izvodu iz nedavno objavljenog pisma mučenički iščezlog o. Pavla Florenskog, izražena je iskonska ljudska žeđ za dodirom Boga, što znači Istine bića, i saznanje da je ličnost i lični susret, dodir, sjedinjenje, jedina nepropadljiva istina i vrijednost života. Kada je pisao ovo pismo (1905. g.), Florenski se već bio vratio sa svog lutanja po besplodnoj pustinji - "Vitlejemskom aspektu života", tj. Hrišćanstvu. Zato je i progledao za tajnu Druga, tajnu ličnog susreta i dodira kao smisla svega postojećeg. Jer, šta je susret Boga i čovjeka, malog boga, božića, - na dan Božića? - Ništa drugo do ostvarenje toga smisla i zadovoljenje neutoljive ljudske žeđi za dodirom Boga "kroz dušu drugoga". Na dan Božića, Bog ne samo što je dopustio da ga čovjek "dodirne" svojom rukom, nego se sjedinio sa njim nerazorivim jedinstvom. Taj drugi pak kroz koga je došlo do tog sjedinjenja, to je Isus, rođen od Djeve Marije i Duha Svetoga. Od toga dana Bog se ne dodiruje samo kroz "ogledalo" vječno nemirne i promenljive prirode, i kroz nemoćnu ljudsku misao: od tada on postaje najprisutnija realnost bića i čovjeka, rađa se u jaslima, povija se pelenama, postaje nezamenljivi Drug anđela i ljudi i svega što postoji. Tuga ljudska, i pre Hrista i poslije Njega, to je tuga za čovjekom koji dodiruje Boga i za Bogom koji opšti sa čovjekom, što znači tuga za - Bogočovjekom. Na dan Božića ta tuga se pretvara u radost anđela i ljudi, neba i zemlje... Od toga dana Mudrost se ne osmjehuje više čovjeku stidljivo i prevarno, nego ulazi u maticu ljudskog života, da odatle umudruje, prosvetljuje i osvećuje svakog čovjeka koji dolazi u svijet. Jer po svetootačkoj filosofiji života, Bog je na Božić postao čovjek, da bi čovjek postao Bog.
Ako istjeramo iz matice života tu Mudrost Božiju i Logosa Božijeg, svako jedinstvo iščezava bespovratno ili potanja u bezdan nerazumlja. Ono iščezava i onda, i dolazi do nepremostivih rasjelina i provalija među ljudima, kada se oni ne sretaju u Njemu i kada se njihova "djela" i njihove "vrline" i njihovo stvaranje ne osvećuju i ne očišćuju Njim, i ne prolaze kroz Njega. Posle Božića, osnovni zakon života je zakon obogočovječenja svega, tj. vječnog ličnog susretanja i sve dubljeg sjedinjavanja Boga i svakog pojedinog čovjeka, na hristopodobni, božićni način. Samo ako čovjek to hoće. U ovaploćenom Logosu, sva priroda se otkriva kao haljina Njegova, a svaka tvarca - svjedok i izraz ličnog dodira i opštenja između Boga i čovjeka, čovjeka i čovjeka. Naš Bog, dakle, nije "neko" i "nešto", neko apstraktno i daleko Biće filosofa, On je naš Drug i naš najbliži Bližnji, preko koga se sretamo jedan sa drugim, i predajem jedan drugog i sav život naš Njemu - Bogu svome. Otuda, sve što ne prođe kroz Hrista i ne preobrazi se Njim, tvrdi novojavljeni svetitelj i drug Božiji Nektarije Eginski, pa bilo da se radi o ljubavi našoj i umjetnosti i kulturi i svakom djelu ili vrlini našoj - nečisto je, sakato je, zavodi u bezličnu zemlju Nedođiju.
Na Božić je izrečena, pred ljudima i pred anđelima i pred svim stvorovima, neizreciva Tajna. Božija beskrajnost je postala blagodatno ljudsko svojstvo; Božija beskrajnost se otkrila kao ljudska beskrajnost, i zagrlila se s njom. Čovjek koji je bio i smrtan za mikrokosmos, mali svijet u velikome, postao je makrokosmos, veliki svijet po dostojanstvu u malome. Bog je postao čovjek, a čovjek se proširio i produžio Bogom - u beskraj...
Čovek je biće prizvano da bude nosilac i svedok večnoga života. To njegovo prirodno prizvanje postalo je Hristovim vaskrsenjem iz mrtvih najdublja stvarnost čoveka i sveta. Jer od trenutka Hristovog vaskrsenja ljudska priroda i ljudsko biće u celini zakvašeni su jednom za svagda kvascem večnog života. I čovekov um obasjalo je saznanje da mu preostaje da bira između prolaznosti i večnosti, između iščeznuća i večnog života. Od tada postaje jasno ono što je do tada bilo tamno u ljudskoj svesti: da postoje dve vrste života. Da postoji stvarnost i mogućnost prolaznog života ali isto tako da postoji i stvarnost i mogućnost večnog i neprolaznog života.
Ima dosta među ljudima onih, na nižem stepenu znanja i prosvećenosti, koji prihvataju prolazni život kao jedinu stvarnost. Mudrovanje takvih je telesno mudrovanje, podjednako svojstveno i mnogoučenim i neukim. Svest takvih je nešto razvijenija od životinjske. To su oni koji telesno žive pa onda i telesno misle i osećaju. Takvi vide i prepoznaju stvari i služe se njima, veštije ili manje vešto, zavisi od stepena obrazovanosti i civilizovanosti, ali su daleko od poimanja i shvatanja suštine i smisla stvari. Takvi žive i rade ali su daleko od poznanja smisla života i dubljeg značaja ljudskog stvaralačkog čina. Pored svega gledanja i znanja takvi ostaju duhovni slepci, uspavani snom smrtnijem, neprobuđena bića i okamenjena srca i uma.
Takvi - ono što vide i doživljavaju, to u sebi i nose i o tome jedino svedoče. Oni se dive prolaznom životu i prolaznim uživanjima, zadovoljavaju svojim kratkovidim istinama, teše i zasićuju svojim paučini sličnim umovanjima i truležnim saznanjima, hrane truležnim bogatstvima i truležnim, trenutnim, radostima. Oni tek kad se primaknu svom poslednjem trenu, koji niko ne može izbeći, susreću se, užasnuti, sa istinom: da su im radosti zaista bile truležne i prolazne radosti, bogatstvo - truležno bogatstvo, znanja truležna znanja, pamet - truležna pamet, istina - truležna istina, dela - pletenje mreže paukove, život - truležni život, podložan smrti i ništavilu, kao poslednjoj stvarnosti.
Taj poslednji tren, koji se zove smrt, otkriva se tako i postaje osnovni i glavni kriterij i merilo svega onoga što je čovek bio i radio i što jeste; svega što je mislio, čime se zadovoljavao, čemu se radovao u životu. A svaka vrednost, bilo da se radi o vrednosti života, bilo da se radi o vrednosti istine, ili o vrednosti ljudske istorijske delatnosti u svim oblicima: vrednosti ljubavi, pravde, dobra, stradanja za drugoga, za opšti smisao i pravednost - sve te i bezbrojne druge vrednosti bića i stvari, ukoliko nisu u stanju da pobede smrt i prolaznost, postaju zajedno sa svojim nosiocem - bezvredni besmisao. Istina se pretvara i postaje istovetna sa lažju, život sa smrću, dobro sa zlom, znanje sa neznanjem, ljubav sa mržnjom; vasiona se pretvara u privid i obmanu a čovek u prah i pepeo.
Oni koji se klanjaju prolaznom životu i koji sve njegove vrednosti svode na prolazne vrednosti, takvi ne mogu izbeći da budu nazvani i da postanu poklonici smrti. Jer konačni zbir njihovog znanja i pameti, njihovih dela i vrednosti, jednom rečju - njihovog života, jeste smrt i iščeznuće i obogotvorenje tog iščeznuća. Takvi i kad se bore za ljudski život, njegove vrednosti i dostojanstvo, već unapred su se odrekli kako smisla svog napora i borbe, tako i same vrednosti života i njegovog istinskog dostojanstva. Jer istinski je dostojno i vredno samo ono što se pričesti i što može postati zajedničar večnosti i nosilac besmrtnosti.
Velika je sreća za ljude i svet što poklonici smrti i propovednici prolaznosti ne izvode konačne zaključke iz svog smrtoljublja i što ne žive u celosti saglasno svom idolopokloničkom sujeverju i mrtvoverju. Dublje im je srce od oplićalog i neprobuđenog razuma. To Bog, kao kod Jova, ne dopušta Satani da im se dotakne "duše", tj. da im se osvinji i satanizuje dubina bića, svesti i savesti. Otuda, često, i kad se bore za "besmisleni" smisao prolaznog života i njegove vrednosti, u samoj toj borbi projavljuju, svesno ili nesvesno, tugu i žeđ za njegovim večnim smislom i značenjem. Očevidno, širi je čovek i dublji od plitkog polja svoje svesti i od logike tzv. zdravog razuma, i to ne samo širi i dublji na večnom planu nego i u okvirima svog istorijskog bitovanja i svakidašnjeg ponašanja. Samo jedan mali deo njegovog svakidašnjeg ponašanja i razloga za to ponašanje dopire do njegove svesti i postaje joj jasno i razgovetno.
Klanjati se prolaznom životu znači klanjati se i služiti prividu i privid pretvarati u idol a čoveka u bezumnog idolopoklonika. Zato samo onda kada čovek progleda i kad mu se otvori vid za tajnu večnog i neprolaznog života, zapretanog i skrivenog u prolaznom, on postaje pravi čovek i njegovo poklonjenje životu - poklonjenje istinskom, besmrtnom životu. Za otkrivanje u sebi i za dodir sa tim životom potrebna je dublja i savršenija svest od telesnog mudrovanja i truležnog umovanja, neophodna je duhovna mudrost i znanje i prosvetljenje. Poklonici Večnoga Života su bogopoklonici, to su oni koji se klanjaju Bogu, kroz tajnu bića, Duhom i Istinom. Otkuda Večni Život u prolaznoj tvari? Stvaranjem Božjim on joj je zadat, a ovaploćenjem i vaskrsenjem Hristovim dat kao kvasac. Večni Život je zasijao uskršnje noći iz Groba Gospodnjeg. Njime se Hristov grob pretvorio u živonosni Grob, u izvor života večnog za svaku tvar i svako biće, i svaki grob koji se sa njim sjedini i njega dotakne.
Njime se zemlja od večne grobnice bića i tvari pretvara u svetu radionicu besmrtnika i života večnog. Prvi vaskrsli iz mrtvih, Hristos Gospod, postaje Vaskrsitelj svih mrtvaca iz svih grobova, prvenac svih onih koji će u Njemu i Njime vaskrsnuti u onaj nezalazni Dan, poslednji, sabirnik svih dana i svih vremena, i svega što se u njima rađalo i zbivalo.
Eto radi čega je u vaskršnjem pozdravu: HRISTOS VOSKRESE! i otpozdravu: VAISTINU VOSKRESE! - sadržana sva suština naše vere i sva suština našeg života u vremenu i večnosti. To je ono u šta mi hrišćani verujemo, čemu se nadamo, što volimo i na čemu utemeljujemo svoj život. To je temelj i smisao našeg rođenja, osnova i našeg življenja. Iz tog čudesnog Događaja isijava večna i neugasiva Svetlost. Ona prožima i obasjava naše rađanje i življenje, naše umiranje i naše večno nadanje. Sigurna vera da je Hristos vaskrsao, i da je On, kao što je bio Prvina umrlih, postao i Prvenac onih koji su vaskrsli i koji će vaskrsnuti iz mrtvih, postavši time Začetnik Novog Čovečanstva, ne više čovečanstva rađanog da umire i propada, nego rođenog da večno živi; ta i takva vera postaje osa oko koje se okreće naše biće i naš život, kao i biće sveta, u njegovom prošlom, sadašnjem i budućem postojanju.
Mi hrišćani, po čemu smo hrišćani? Po tome što verujemo u vaskrslog Gospoda Hrista, Sina Božijeg Jedinorodnog, od Djeve rođenog, koji je postradao, pogreben bio i umro, ali i silom Božanskom vaskrsao iz mrtvih u treći dan. Verujući u Vaskrsloga mi verujemo i u sveopšte vaskrsenje mrtvih. Jer kao što je On vaskrsao tako će i svi ljudi vaskrsnuti u poslednji Dan; i biće novo nebo i nova zemlja, i obnovljena preobražena ljudska bića.
Svedok prisutnosti te sile vaskrsenja i mogućnosti preobraženja ljudskog tela i bića jesu i svete čudotvorne MOŠTI. Mnogo je moštiju svetih u Pravoslavnoj Crkvi, kod svih pravoslavnih naroda, koje svedoče o sili Vaskrsloga Gospoda. Da pomenemo samo one nama najbliže: Sv. Stefana Dečanskog i Velikomučenika Kosovskog Lazara, Sv. Vasilija Ostroškog i Sv. Petra Cetinjskog, Prepodobnog Petra Koriškog i Rafaila Banatskog Iscelitelja, i Prepodobne Paraskeve. Same po sebi sve su to obične ljudske kosti, ali kosti kojih se dotakla sila vaskrsloga Hrista. Zato one stolećima čudotvore, telesne bolesnike isceljuju i duševne prosvećuju. Veliko je to i divno čudo: mrtve kosti postaju moćnije i čudotvornije od živih bića, veći prosvetitelji i učitelji od živih mudraca. Hiljade i hiljade ljudi stiču se vekovima oko njih, zadobijajući preko njih novi miomir života, vaskrsavajući mrtve duše silom Božijom u tim kostima zapretanom. Onom istom silom kojom je Gospod vaskrsao svoje kosti i svoje telo posle trodnevnog pogrebenja. Tako se pokazuje da su svetitelji već sada i ovde ono našta su prizvani da budu svi ljudi u vremenu i večnosti: Nosioci i svedoci Večnog Života.
Svoje izlaganje o pokajanju kao putu i sredstvu ličnog i svenarodnog preporoda počeću, a to je i jedini prirodni početak, rečima kojim je sam Gospod Hristos započeo otkrivanje svoje blage vesti ljudima: "Pokajte se jer se približi Carstvo nebesko" (Mat. 4, 17). Šta znači reč "pokajte se" najbolje će nam pokazati grčki izvornik. U grčkom originalu "pokajanje" se kaže "μετάνοια" to doslovno prevedeno znači -"preumljenje", tj. promena uma. Otuda glagol μετανοει̃τε - pokajte se, znači: preumite se, promenite um. Na biblijskom pak novozavetnom jeziku "um" ne označava samo jedno od svojstava čovekove duše. On je ovde shvaćen kao sabirno sočivo svih sila čovekovog bića, bolje rečeno pod njim se podrazumeva ceo čovek. Tako priziv na pokajanje označava priziv na promenu celog čovekovog unutrašnjeg stanja, promenu celog njegovog bića. Otuda priziv na pokajanje jeste priziv na potpuno novi način života, na novo i obnovljeno doživljavanje sebe i svega oko sebe, na promenu i preobražaj čovekove duše, srca, osećanja, misli i uma. Taj novi život nije nešto spoljašnje nego duboka unutrašnja stvarnost kroz koju se rađa novi čovek. Pokajanjem čovek doživljava svet onakvim kakvim gaje Bog stvorio, vidi ga onakvim kakvim ga vidi Bog.
Prepodobni Jovan Lestvičnik kaže za pokajanje da je ono "zavet s Bogom za vođenje novog života".[1] Ono što daje meru tom novom životu, kroz koga čovek postaje - novi čovek, nije stepen znanja koje čovek postiže svojom delatnošću, nije ni usavršavanje koje čovek postiže samoostvarenjem. Mera tog novog života je bezmerna i neizmerna jer je on usmeren na Carstvo nebesko, koje se "približilo". Što znači: njegova mera je sam Hristos kao darodavac novog života i novog večnog ljudskog Lika, silom Duha Svetoga.
Kada o. Justin Popović naziva pokajanje "svestranim zemljotresom bića čovekovog" ili "preobraženjem", tj. nebeskom, bogočovečanskom, očistilačkom, preobražajnom silom i oproštenjem grehova (sr. Lk. 24, 47), on tim rečima samo sažima vekovno iskustvo Crkve Božije, bezbroj puta posvedočeno rečima i delima proroka, apostola i svetitelja.[2]
Priziv na takvo pokajanje nije ništa drugo do priziv na Tajnu krštenja kao Tajnu pogruženja u novu bogočovečansku stvarnost života, kroz preporod i očišćenje duše i tela. To je ustvari "svlačenje" starog čoveka, koji živi po pohotama prelesti i njegovo oblačenje u novog, oblikovanog po Liku Onoga koji je čoveka stvorio. Ono je priziv na saraspinjanje sa Hristom i savaskrsavanje sa Njim. Kao takvo, pokajanje prethodi Tajni krštenja, preduslov je za njega, a istovremeno se njime potvrđuje i posvedočuje. Ono ne samo što prethodi Tajni krštenja nego joj i sledi. Zato se ono s pravom naziva i "obnovom krštenja".[3] Pokajanjem se čisti uprljana haljina Tajne krštenja i ponovo obnavlja Krštenjem zadobijena blagodat i čistota. Stoga ga prepodobni Isak Sirjanin naziva "blagodaću posle blagodati", tj. blagodaću koja se daje ljudima posle Krštenja, kao dar i mogućnost neprestanog obnavljanja i usavršavanja uma i srca i celog čovekovog bića.[4] Uvodeći, po Sv. Simeonu Novom Bogoslovu, u početak svih vrlina - blaženo smirenje, ono pokajnim plačem, krotošću, glađu i žeđu za pravdom, milošću i samilošću, pomaže duši da pronađe "carsku riznicu čistote" i da u njoj vidi Cara slave, sjedinivši se sa Njim na neizreciv način.[5]
Pokajanje kao dubinsko preumljenje, tj. promena uma, istovetno je sa verom u Gospoda Hrista i bez nje je nezamislivo (Dela Ap. 2, 2738; sr. Dela Ap. 3, 19). Vera pretpostavlja poznanje svoga nesavršenstva i nemoći, ona je izlaženje iz samosti i samozatvorenosti i ulaženje u večne prostore svetog zajedništva sa Bogom, bližnjima i celokupnom tvorevinom Božijom. To poznanje svog nesavršenstva nemoguće je bez pokajanja. Njime čovek na najbolji mogući način poznaje samog sebe, zadobija "srce skrušeno i smireno", koje Bog neće poništiti (Ps. 50, 19). Istinske vere nema bez pokajanja, ali ni pravog pokajanja bez vere. Udruženi zajedno vera i pokajanje rađaju istinski zdravoumnog čoveka, obasjanog i prosvećenog večnom božanskom svetlošću.
Šta to ima u pokajanju onakvom kakvog ga nalazimo u Novom Zavetu i u iskonskom opitu Crkve, što ga čini tako svemoćnim i efikasnim i po čemu se ono razlikuje od drugih puteva spasenja koji su nuđeni i koji se nude čoveku? Pokajanje je tuga ali tuga po Bogu i kao takvo ono daje ono što starozavetni prorok naziva "radost spasenja" (Ps. 50, 14). Čovek živi u začaranom krugu "neisceljene tuge". Istina o tuzi i patnji zaista je jedna od osnovnih "plemenitih istina", kako je naziva Buda, svakog ljudskog bića koje postane svesno svoje smrtnosti i neminovnosti prolaznosti. "Rođenje je patnja, bolest je patnja, smrt je patnja, i svaka želja koja se ne zadovolji - patnja je". Ova Budina tvrdnja nije li istovetna sa Jovovom jadikovkom: "Prije jela mojega dolazi uzdah moj i kao voda razliva se u jauk moj"? I sa potresnim rečima psalmopevca Davida: "Baš je ništa svaki čovek živ"? (Jov 3, 24; Ps. 31, 5). Kao i u helenskoj filosofskoj i religioznoj neisceljenoj tuzi tako se i ovde radi o večno istoj ljudskoj tuzi i strahu, koja se, tu je u pravu savremena dubinska psihologija, nalazi u srži čovekovog istorijskog bitovanja. Pokajanje, kao tuga po Bogu upravo je lek od te i takve ubistvene i neisceljene tuge koja umrtvljuje i ubija čoveka. Dok tuga ovoga sveta donosi smrt, pokajanje kao tuga po Bogu donosi spasenje (2. Kor. 7, 10). Pokajničko tugovanje za Bogom tugovanje je ne za nekim dalekim i nedostupnim Bogom nego za Bogom koji se približio kao Carstvo nebesko, kao "mir i radost u Duhu Svetom". Zato je ono s pravom nazvano "kćer nade", "odricanje beznadežnosti", "očišćenje savesti.[6] Njime vaskrsava ne samo um nego ceo čovek: tuga postaje radosna tuga, patnja i stradanje i smrt, najbesmislenije stvarnosti ljudskog života, dobijaju svoj duboki smisao i osmišljene preobražavaju se u polazišta i izvor novog rođenja i večnog života. Pokajanje približuje Bogu a Bog ispunjuje dušu radošću, mirom i svetlošću. Osećajući blizinu Božiju čovek nije više sam, niti je prepušten sam sebi i svojoj izgubljenosti.
U svetlosti ovog "pokajanja za spasenje" (2. Kor. 7, 10) i "radosti spasenja", rođenih iz tuge po Bogu, strah i krivica, ta dva jeziva čudovišta sa kojima se susreće moderni terapeut u čovekovoj podsvesti, nisu ništa drugo do porod čovekovog otuđenja od toplih Očevih nedara, tj. posledica čovekovog pada, otpada i greha. To otuđenje porađa i tugu koja donosi smrt još pre fizičke smrti. Vidovitom pokajniku Simeonu Novom Bogoslovu ljudi otuđeni od Boga, porobljeni stihijama ovoga sveta, vezanih na lancu nezajažljivih želja i tuge za svetom, liče na pse bez gospodara koji lutaju po sokacima, glođući kosti i pijući ljudsku i životinjsku krv, bežeći od lanaca bola, gladi i smrti u uživanje i proždrljivost i pri tome se sve više predajući u naručje "sveproždrljive smrti".[7]
Otkuda strah u čoveku? Od samoće: on je skrivena svest o metafizičkoj samoći, znak osećanja, svesnog ili nesvesnog, usamljenosti. Osećanje pak krivice je nesvesno, često bolesno i unakaženo osaznanje greha i grešnosti pred Nekim ili nečim. I strah i krivica su znaci bolesti i to ne samo na psihološkom, emotivnom i neurotičnom planu, nego prvenstveno na dubljem duhovnom planu. Čovek se otuđio od Duha Svetog i time izgubio dah (duh) života, postavši duhovno poremećen i nestabilan na svim putevima svoj im. Otuda, dok su psihijatrija i dubinska psihologija u stanju da svojim sredstvima dopru do psihotičkog i neurotičnog sloja u čoveku i da ga, bar delimično i privremeno zaleče, ipak one pored svih svojih dostignuća, niti su u stanju niti će, same za sebe, biti ikada u stanju, da dadu čoveku istinsko duhovno zdravlje i smisao, kao ni radost spasenja, koja je svojstvena tom zdravlju. One samo mogu biti od pomoći na tom putu čovekovog punog ozdravljenja. Samo izvorno pokajanje kao svestrani lični i slobodni podvig, zasnovan na unutrašnjoj veri i slobodi, a ne nikako na mehaničkim, spoljašnjim, prinudnim sredstvima, podvig koji zahvata i obuhvata svu dušu, svu ličnost i, sve oblasti čovekovog života - samo je on u stanju da upravi dušu na pravi put ozdravljenja i spasenja. Samo se njime obnavlja "Duh pravi" u čoveku i izgrađuje čisto srce, uz sadejstvo Duha Svetog životvornog (sr. Ps. 50, 12). Samo ako se sa detinjom prostotom i verom bacimo pokajnički u naručje Ocu, On će nam se približiti i dotaći se naših srdaca svojim prečistim prstom i zapaliti svetiljke duša naših i više neće dozvoliti da se one ugase do skončanja veka i vavek veka.[8]
Bogu ništa nije milije od srca skrušenog i smirenog. Sam On u njemu obitava; pred takvim srcem svaka đavolska veština postaje nemoćna i sve truležne strasti greha potpuno iščezavaju. A kad one iščeznu onda u njemu rastu i bujaju plodovi Duha Svetoga: ljubav, radost, mir, dobrota, blagost, vera, smernost, smirenoumlje i sveobuhvatno uzdržanje. Njima potom sledi božansko znanje, mudrost Logosa i bezdan skrivenih misli i tajni Hristovih.[9] Po duhonoscu Makariju Egipatskom ova promena hrišćana ne sastoji se, kao što mnogi misle, u spoljašnjim formama i izgledu; nije u tome razlika i drugačijost hrišćana od ljudi ovog sveta.
Ta razlika se sastoji upravo u toj obnovi uma i spokojstvu pomisli. Gospodnja ljubav i nebeska čežnja je ono po čemu se razlikuje hrišćanin od svih ljudi i čime on postaje nova tvar. Radi toga je i sam gospod došao u svet i postao čovek.[10]
Zašto neki ljudi uživaju u grehu? Po Sv. Simeonu Novom Bogoslovu, kao i po drugim Svetim ocima, blagodatnim terapeutima, ljudi uživaju u grehu zato što nisu poznali radost čistote. Takvi čak smatraju da je nemoguće očistiti čoveka potpuno od strasti i da on nije u stanju da u sebe smesti celosno Duha Svetog. Onima, međutim, koji sa verom, u strahu i trepetu tvore zapovesti Božije i koji pokazuju pravo pokajanje, blagodat se jasno otkriva i oni je vide, dok nevernima i onima koji su porobljeni strastima ostaje nepristupna i nevidljiva.[11]
Šta je još pokajanje? Ono je bunt protiv sebe samoga, protiv lažnog sebe i svojih samoobmana. Ono je, po Vladici Nikolaju, i stid čovekov pred čistijim od sebe. Kao takvo ono nije dovoljno za spasenje, ali se bez njega spasenje ne može započeti. Pravi smisao pokajanja otkriva i Sv. Grigorije Palama sledećim rečima: "Pokajanje znači mrzeti greh i voleti vrlinu, udaljiti se od zla i tvoriti dobro".[12] Ljudski je pasti a satansko u grehu ostati. Čovek koji se kaje, oslobađa se satanske upornosti u grehu i dobrim raspoloženjem duše i tim oslobođenjem od greha, stiže do Boga.[13] Samo onda kada se čovek približi Bogu i kada blagodat Božija obasja njegovo srce i dušu, pokazujući se kao Božiji sud, čovek je u stanju da vidi sebe samog i svoja dela, bilo čulna bilo psihička, onakva kakva jesu u stvarnosti. I ne samo to. Darovani mu oganj Božiji čisti ga i postaje sud za njega, tako da on, poliven vodom pokajničkih suza, postaje celim bićem čist i okupan i krštava se lagano božanskim ognjem i Duhom. Na taj način postaje sav čist, sav neporočan, sin svetlosti i dana a ne više sin smrtnog čoveka![14]
Sv. Simeon Novi Bogoslov kaže o pokajanju, na osnovu sopstvenog iskustva, još i ovo: Čovekoljubivi Bog, želeći naše spasenje, mudro postavi između sebe i nas ispovest i pokajanje i dade svakome onome koji želi vlast da se povrati iz pada, i njime da zadobije raniju prisnost i slavu i smelost pred Bogom, kao i sva obećana dobra, samo ako pokaže toplo pokajanje. Analogno pokajanju zadobija svaki smelost prema Bogu i prisnost, i to jasno i poznatljivo, kao prijatelj prema prijatelju, i razgovara sa njim licem k licu, gledajući ga čisto očima uma svoga.[15] Otkuda to, pita isti sveti bogovidac, da neki nemaju posle krštenja puno saznanje i osećanje ove prisnosti i smelosti i zajedništva sa Bogom i božanskim dobrima, i ne osećaju da su u Hrista obučeni, niti vide u svetlosti Duha -svetlost Njegovog božanstva? Takvi, odgovara on, ako se udube u svoju savest, naći će da su pogazili obećanje krštenja, bilo delimično bilo potpuno. Ako nije u pitanju baš to, onda su zakopali podareni im talanat osvećenja i usinovljenja i nisu ga umnožili.[16]
Iz svega dosad rečenoga očevidno je da je lični preporod i istinsko vaspitanje svakog pojedinca nezamislivo bez pokajanja. Nužno je, međutim, istaći da pokajanje nije samo lični podvig. Ono jeste priziv na promenu i preobražaj svakog pojedinca, ali i istovremeno i priziv na promenu i stalno preobražavanje celokupnog ljudskog života i ljudske zajednice uopšte. Što znači: pokajanje je u isto vreme i saborni podvig, tj. poziv na promenu "uma" i delanja upućen svakoj manjoj ili većoj ljudskoj zajednici. O tome kao potrebi svedoči kako Stari i Novi Zavet ali i svo ljudsko iskustvo. Pojedinac je organski vezan za zajednicu i zajednica za svaku pojedinačnu ličnost, kako u zlu tako i u dobru, u nazadovanju i u napredovanju. Kao što se ogrehovljenost prenosi sa otaca na sinove, to isto biva i sa vrlinom: vrlinski primeri otaca nadahnjuju sinove, vrlina i pokajanje pojedinaca deluju blagotvorno na ceo narod i obratno, svenarodno pokajanje na pojedince. Tako je, na primer, Bog pomilovao Solomona zbog Davidovog pokajanja, a pojava proroka Jone bila povod svenarodnog pokajanja Ninivljana. Proroci pozivaju na pokajanje ceo izabrani narod, ne samo pojedince, i svojim svetim i ognjenim primerom bude ga iz duhovne učmalosti, podstičući ga na revnost i povratak Bogu i njegovom zakonu.
Karakteristično je da sam Gospod Hristos, utemeljujući svoje Evanđelje na pokajanju, ne kaže: Pokaj se! nego: "Pokajte se"!, u množini, prizivajući ceo narod i sve narode zemaljske na "preumljenje" i novi život, kao pripremu za susret sa dolazećim Carstvom nebeskim. Takva je bila i propoved Apostola, takva i celokupna istorijska praksa i propoved Crkve. Crkva, njena propoved i njen život, njeno bogosluženje, svi istinski nosioci njenog duha kroz vekove, sve je to bio samo produžetak tog Hristovog priziva - "pokajte se"! upućenog svima i svakome. Pokajanje kao saborni i sveopšti put spasenja i priziv na spasenje, nezavisno od svih istorijskih promena, ostao je nepromenljiv i nezamenljiv. Zato ako je Crkva bila i ostala radionica spasenja, ona je to zato što je -zajednica pokajanja. Jer pokajanje u Crkvi i kad je lično, ima uvek eklisialni karakter, Njime se ne stiče neka "svoja" individualna pravda i opravdanje, već se preko njega svaki pokajnik, kao što se kaže u molitvi Ispovesti "primiruje i prisajedinjuje svetoj Božijoj Crkvi, u Hristu Isusu Gospodu našem". Greh umrtvljuje i otuđuje od Boga i zajednice Božije; pokajanje kao očišćenje od greha i duhovni preporod znači povratak u svetu Božiju zajednicu, Crkvu, kao saborni bogočovečanski organizam i živo Telo Hrista Bogočoveka.
Pravoslavna Crkva je oduvek merila ne samo pojedince nego i cele narode merom njihovog pokajničkog duha, kako ličnog tako i sabornog. Vremena koja su bivala bez pokajnika i bez pokajničkog duha, bila su vremena duhovne okamenjenosti i mrtvila, vremena velikih nemira i erupcija otrovne mržnje. Vremena bez pokajnika i pokajničkog duha su vremena bez svetitelja i svetosti. To su bila vremena koja nisu rađala niti su mogla rađati - plodove dostojne pokajanja: zrele i svete ljude i svete zajednice ljudi. Prisajedinjujući sebi kao svetom Narodu Božijem pojedine narode zemaljske Crkva se prvenstveno trudila da probudi u njima svest o grehu, ličnom i kolektivnom, i da ih vaspitava u duhu pokajanja.
Kao i drugi pravoslavni narodi, tako je i naš Srpski narod, od vremena kada je zasađen "kao drvo maslinovo u duhovni raj" Saborne Crkve Božije, stekao i posedovao taj sveti dar pokajanja. To se najbolje može videti kod tvoraca Srpske nacije i njenog istorijskog bića: Prepodobnog Simeona Mirotočivog i Svetog Save, Velikomučenika Kosovskog Lazara i Sv. despota Stefana Visokog. Svi su oni svojim primerom pokazivali i učili da je za njih put spasenja bio put pokajanja. Taj njihov duh je prelazio na narod i iz njega se u njemu rađala svest da velika stradanja, lična i narodna, dolaze zbog velikih sagrešenja. To samosaznanje i kolektivna pokajnička svest istorijski je jasno posvedočeno u narodu posle smrti cara Dušana. Pogibiju na Marici (1371) i druga stradanja Srpskog naroda toga vremena, narod je objašnjavao samovoljom cara Dušana u odnosu na majku Crkvu Carigradsku i njegove nepravedne pretenzije nad drugim narodima. Zato je sa velikim olakšanjem dočekao skidanje anateme sa njega i Dušanovog groba. Ta svest o Božijoj kazni zbog greha careva i narodnih došla je do izraza na najbolji mogući način, prvo u narodnim pesmama a potom i kod Njegoša u njegovim rečima:
"Bog se dragi na Srbe razljuti
Za njihova smrtna sagrešenja..."
Da je taj novozavetni pokajnički duh bio prisutan u našem narodu i u novije vreme svedoči jedinstvena u svetu crkva "Pokajnica" podignuta u srcu Srbije na mestu ubistva vožda Karađorđa. No s druge strane, to isto Karađorđevo ubistvo rukom brata i kuma, kobni je znak naše novije istorije. Na samom njenom početku kum ubija kuma, brat brata! Kao da je od tada neki novi duh počeo da se useljuje u dušu Srpskog nadoda! Taj novi duh je organski vezan sa činjenicom da na tom početku naše novije istorije i kulture stoji tzv. "zdravi" nepogrešivi razum Dositeja Obradovića i ovo strašno bratoubistvo izvršeno nad Karađorđem. "Zdravi razum" evropske prosvećenosti prihvaćen Dositejem kao načelo, i na njemu zasnovana naša novija prosveta i kultura, ima za osnovno svojstvo odricanje "preumljenja" odnosno pokajanja, kao gnoseološkog i etičkog načela. Čovek se smatra dovoljan sam sebi i sposoban po prirodi da upravlja svojom sudbinom. Njegov razum postaje merilo svega. Obogotvorenje čoveka kao pojedinca i njegovog "zdravog razuma" vodi postepenom obogotvorenju njegovog biološko-istorijskog kolektiva, tj. obogotvorenju nacije i njenih interesa. Čovek nadmenog "zdravog" razuma i svojom krvlju i jezikom samodovoljni narod, nemaju razloga za pokajanje. Zašto se onda čuditi što su u našoj novijoj istoriji pokajanje i ispovest počeli da iščezavaju, prvo među "zdravomislećim" obrazovanim ljudima pa onda pod njihovim uticajem i u širim slojevima društva! U očima mnogih, na takvim načelima vaspitanih Srba, pokajanje i ispovest su postepeno postajali maltene nešto ponižavajuće i nezdravo. Kad bi se pojavljivala i budila žeđ za ličnim i svenarodnim pokajanjem, to se događalo prvenstveno u prostom narodu, još uvek neotuđenog od svog istorijskog predanja i od duha Crkve. Jedan od takvih pokajničkih pokreta u našem narodu, koji se pojavio krajem prošlog i u prvoj polovini ovog veka, bio je tzv. Bogomoljački pokret. Ovaj pokret, iako u izvesnom zastoju, i danas donosi i rađa duhovnim plodovima.
Zanimljivo je da su se prema Bogomoljačkom pokretu i njemu sličnim spontanim pokretima novijeg vremena odnosili sa nipodaštavanjem ne samo posvetovnjačeni i plitkom evropsko-dositejevskom prosvećenošću zatrovani slojevi našeg društva, nego povremeno i jedan deo našeg sveštenstva. Duh samodovoljnosti i površnog racionalističko-religioznog moralizma, uspeo je vremenom da uhvati dubokog korena pa i tamo gde bi se to najmanje očekivalo: u crkvenim krugovima. Partije i partijski duh prošlog i ovog veka, religiozno-nacionalistički romantizam, razarali su polako ali sigurna neka dublja duhovna tkanja izatkivana vekovima u narodnoj duši kao i njegovo eklisialno jedinstvo. Partijska svest i njen duh uvlačila se, naročito od vremena Obrenovićke Srbije, i u ljude Crkve, dajući njihovoj crkvenoj svesti i samosvesti novi sadržaj, bolje rečeno - lišavajući je sabornog jedinstva i bogočovečanske dubine. Braća, pripadnici istog naroda i iste Crkve, kao da su počeli da zaboravljaju da su braća i jedno živo i svesveto saborno telo u Hristu Isusu, koje, po samoj prirodi, i u svojoj pomesnosti nikad ne gubi vaseljenski karakter i prizvanje.
Kakve posledice je imao taj zaborav i gubljenje sabornog pamćenja? Narod se počeo deliti na partije i udruživati (u tome nije zaostajalo ni njegovo sveštenstvo) u udruženja za "odbranu" svoj ih samoživih interesa i za zadobijanje "staleških" prava. Svojim svetovnim kultom i usmerenošću, partija i njoj slične zajednice, potiskuju bogosluženje i na njemu zasnovanu živu liturgijsku zajednicu. Bogosluženje koje je kroz vekove bilo srž duhovnog života naroda počelo je da zamire a parohija da se pretvara u "servis" za zadovoljenje religioznih potreba. Liturgija sa svojim pokajnim i vaskrsnim duhom, koja je oduvek bila centar parohije kao bogočovečanske zajednice, istiskuje se i zatamnjuje trebama, slavama i vodicama. Zato nije nikakvo čudo što smo došli u situaciju da danas postoje brojni parohijski hramovi u Srpskoj Crkvi u kojima se i ne služi nedeljama i što je u mnogim slučajevima znak pripadnosti Crkvi primanje sveštenika u kuću i svećenje vodice a ne učestvovanje u Sv. Evharistiji i Ispovesti, kao duboko preobražajnoj sili svakidašnjeg života pojedinca i zajednice.
U jednoj takvoj duhovno osiromašenoj i razbijenoj parohiji, koja prestaje da bude živa liturgijska saborna zajednica, teško se dade razbuditi duh pokajanja, ličnog i sabornog, a bez pokajanja ne može biti ni istinskog preporoda. Takva parohija se pretvara u neku vrstu posvetovnjačene zajednice, bez duhovne dubine i saborne Naravi. Kao takva ona ne može biti ono našta je prizvana da bude: kvasac i svetlost sveta. Ona može postojati kao mesna organizacija religioznog tipa, kao pribežište za psihološko zadovoljenje religioznog instinkta, ili mesto za obavljanje religioznih običaja, ponekad i na magijski način, ali da pri tom prestane da bude ono što treba da bude: pokajna škola samožrtvene Ljubavi u kojoj se ljudi i ljudske interesne i egoističke zajednice pretvaraju u Crkvu, živi saborni organizam živoga Boga, kupina neopalima iz koje svetu pogruženom u tamu sija svetlost bogopoznanja, Gora Tavor na kojoj se ljudi preobražavaju i prosvetljuju nestvorenom božanskom svetlošću, postajući jedno srce i jedna duša, sabrani jednim Duhom Božjim u jedno Telo Bogočoveka Hrista.
Možda još nismo dovoljno ni svesni toga kakva je duboka duhovna kriza i pseudomorfoza zahvatila poslednjih 150 godina ne samo našu noviju kulturu nego i našu crkvenu samosvest. Preispitati sebe pred Bogom i svakodnevno preispitivati, ali i preispitivati stalno sve ono što se zbivalo i zbiva sa sopstvenim narodom, i to u svetlosti evanđelske Istine i iskonskog predanja Crkve, - to je osnovni imperativ i dinamička suština Hristovog priziva na pokajanje. Samo tako se može dopreti do onoga što je večno i bogočovečno u nama samima i u istoriji naroda kome pripadamo; samo tako je moguće oslobađati se od pseudomorfoze svake vrste i obnavljati se u svakom vremenu životvornim dahom Svetoga Duha, i kao ličnost i kao zajednica.
Posmatran u svetlosti tog i takvog pokajničkog samopoznanja ateizam naših dana, toliko raširen oko nas, nije li se začeo u nama samima. Ne treba nikad zaboraviti da je još od Hristovih vremena najotrovniji ateizam začinjao i začinje u oltaru i oko oltara u okamenjenim srcima večitih književnika i fariseja, iz njihove lažne prakse i lažnog služenja, tj. iz njihovog praktičnog bezbožništva. Nije samo Juda prodao Hrista za srebrenike i nisu samo sveštenici njegovog vremena bili verni slovu koje ubija, razapinjući Njega i Njegov Duh koji oživotvorava i prodajući svoje prvenaštvo za činiju sočiva. Uvek me mučilo pitanje: Zašto su baš oko manastira ljudi tako otvrdli za veru, zašto iz usko crkvenih i svešteničkih krugova, niču nosioci militantnog bezbožništva i mržnje prema Crkvi? Naša novija istorija i stvarnost daje brojne primere za to. I nešto što je još čudnije: Ponekad se taj ateizam pokazuje kao bekstvo od lažnih pojmova o bogu i lažnih sredstava o Njemu i o životu po Njemu, i kao duboka čežnja za pravim Bogom i njegovom sastradalnom ljubavlju i dobrotom; kao neiskazano uzdisanje za Njim i Duhom Njegovim poniženih i uvređenih, žednih i gladnih pravde Božije i pravih bogonosaca. A lažne predstave o Bogu i lažno življenje pojavljuje se samo onde gde vera prestaje da tvori dela, tj. gde se reč ne pretvara u delo i gde delo gubi svoje značenje, prestajući da bude slovesno ( Sv. Grigorije Palama) i jedno i drugo se događa upravo tamo gde nema istinskog i dubinskog pokajanja.
U jednom skorašnjem razgovoru o ovom drugom evropskom i svetskom poklanju i o našem bratoubilačkom ratu, zadivio me svojom jednostavnošću ali i istinitošću stav po tom pitanju jednog pesnika. Na pitanje: otkud toliko mržnje i krvožednosti u našem narodu koja je došla do izraza u ovom poslednjem ratu, neočekivano za sve prisutne ovaj pesnik je odgovorio: "Naš narod je prestao da se ispoveda i da traži oproštaj"! I zaista, oprostiti, znači ponašati se kao Bog, zatražiti oproštaj, to je najsigurniji put kojim čovek dolazi do Boga i do brata, svojim svetim smirenjem rušeći pregrade i bedeme otuđenosti i mržnje. Nikada čovek nije tako, lep i uzvišen nego kad traži oproštaj od Boga i bližnjeg obliven suzama pokajanja, Ne treba izgubiti iz vida da je od svih živih bića pokajanje svojstveno samo čoveku! Ono je njemu, kao zenici vasione, sveti dar Neba, prsten na ruci bludnog sina koji se vraća iz zemlje nedođije svome nebeskom ocu, vraćajući mu u naručje i svu otuđenu tvorevinu.
Kao takvo, pokajanje nije nešto što je čoveku nametnuto ili što mu se nameće spolja. To je unutarnji melem za njegovu dušu, nešto čime ona progledava i čime zadobija svoje pravo radovanje. Bez njega nema umu zdravoumlja ni srcu mira i spokojstva. Zato je u pravu Dr Vladeta Jerotić kad kaže da je potreba za ispovešću najdublja i najskrivenija potreba svakog ljudskog bića. Kao takva ona je neophodna i jednom narodu kao celini. Jer, po rečima A. Solženjicina, velikog propovednika svenarodnog pokajanja našeg vremena, veličina jedne ličnosti i jednog naroda zavisi od visine njegovog unutrašnjeg moralnog i duhovnog razvoja i napretka. A taj duhovni i moralni razvoj i napredak su nezamislivi i neostvarivi bez duha pokajanja i samoograničenja.[17]
Sve ovo svedoči da pitanje pokajanja i ispovesti nije pitanje neke formalne okamenjene crkvene discipline, nego pitanje čovekovog i sveljudskog biti ili nebiti i kao takvo - nezaobilazna tema svakog vremena pa prema tome i ovog našeg.
U drevnom Starečniku, zbirci izreka Egipatskih pustinjaka, nalazi se i jedan čudan razgovor između Sv. Makarija Velikog i lobanje mnogobožačkog žreca. Evo njega: "Pričao je starac Makarije: kad sam hodio jednom po pustinji, nađoh bačenu mrtvačku lobanju. Kad je gurnuh maslinovim štapom, lobanja progovori. Upitah je: ko si ti? Ona mi odgovori: ja sam bio idolski žrec za mnogobošce koji su živjeli u ovom mjestu. A ti si Makarije duhonosni. Kad se razgori u tebi sastradalna ljubav prema onima koji su u paklu, i kad se pomoliš za njih, tada dobiju malo utjehe. Starac će na to: o kakvoj se utjesi radi i o kakvim mukama? Odgovori mu lobanja: koliko je daleko nebo od zemlje, toliko je dubok oganj pod nama, pogruženim u njega od nogu do glave. I što je gore od svega, niko ne može vidjeti nikoga licem k licu: nego su svačija leđa prilijepljena za leđa drugoga. Kad se pak ti pomoliš za nas, onda djelimično vidimo lice jedan drugom. Eto to je ta utjeha. Starac se zaplaka i reče: proklet dan u koji se rodio čovjek..."
Pustinja i kad bi htjela, nije u stanju ništa da sakrije: svojom golotinjom ona je svjedok gole realnosti. Otuda je i mudrost rođena iz življenja u njoj proizvod dodira sa prasuštinom života. Nigdje nije toliko jasna granica između bića i svega onoga što je nebiće i lžbiće koliko u pustinji. Nikakvo onda čudo da ovaj na prvi pogled apsurdni razgovor među pustinjakom i lobanjom, otkriva glavni izvor tragike ljudskog života, kroz otkrivanje njegove onostrane tragike. Šta je pakao? - Nemogućnost opštenja sa licem drugoga. I stvarno, lice drugoga je jedina istinska utjeha čovjekova u sivoj pustinji života, ovostranoj i onostranoj. Bez te utjehe, čovjek se pretvara u očajnički lelek, a njegov dan u prokleti dan. Lice je otkrivenje ličnosti, njen svjetlosni znak, izraz i odraz. Sve energije, zle i dobre, čovjekovog bića sabiraju se u ljudskom oku i osmjehu, i u ljudskoj suzi. Svjedok toga je ne samo lice živog čovjeka, nego i mrtvaca. Razna mrtvačka lica unose sa sobom u onostranost tragove raznovrsnih svjetova koje je čovjek, još za života, uselio u sebe. Zato i pjevamo na pogrebu: "vidim kako u grobu leži po liku Božijem sazdana naša ljepota..."
Ako je lice čudesni odsjaj Božijeg lika, jasno je onda da je opštenje njegova priroda, a nedostatak opštenja, ili nemogućnost, - razaranje njegove praiskonske ljepote. Po lobanjinom priznanju, bezlično prisustvo drugog, tj. blizost bez mogućnosti gledanja lica, i opštenja sa njim, pretvara drugoga u ad a zajednički život u pakleni život. Ugašeno lice drugoga je neuporedivo gore od ugašene svjetiljke u mrkloj noći. Predmeti su prisutni u tami, ali je zbog nedostatka svjetlosti njihova prisutnost stravična opasnost koja prijeti i vreba: progutani tamom, oni postaju prisutno ništa ili "nešto" od koga se lede kosti. U to se može pretvoriti i stvar, i zvjer, i svijet i čovjek: mrak guta lik i zamjenjuje radost njegovog gledanja, - prisutnošću bezličnog čudovišta. "Prilijepljenost" leđima o kojoj priča lobanja starcu pustinjaku, upravo to i znači.
Neobično je i čudno da se ovo svjedočanstvo lobanjino o onostranoj paklenoj realnosti potpuno poklapa sa mišljenjem Ž. P. Sartra o prisustvu drugoga u istorijskoj realnosti. "Drugi je pakao", tvrdi ovaj čelnik materijalističkog egzistencijalizma. To se po njemu odnosi prvjenstveno na Boga kao drugoga. Ako postoji Bog onda nema mene, moje slobode. Zato je nužno da njega nema. Ali ovaj "čovjekoljubivi" bogoubica, ubivši Boga, ne zna kako da dođe u opštenje sa čovjekom: i njegovo prisustvo postaje mučenje ili nepristupni i neprobojni zid. A izlaz iz njega? - Prometejski bezizlaz istorijskog bitisanja.
I u jednom i u drugom slučaju, i u viđenju lobanje i u shvatanju još žive sartrovske, skriva se, čudno je to reći ali je tako: ljubav k drugome. Kod lobanje je jasno da se radi o dubinskom kriku za likom brata čovjeka. Kod Sartra se ta ljubav projavljuje kao nemoć i podsvjesna mržnja. Mržnja je patološko stanje ljubavi: ljubav koja razara i uništava. Patološka nemoć opštenja sa drugim, da bi opravdala sebe, proglašuje drugog za krivca, pa bilo da je taj drugi Bog ili čovjek. No tamo gdje iščezne lik drugoga, neminovan je susret sa ništavilom: herojsko istorijsko ostvarivanje sebe, u stvari je bjekstvo od svoje bolesne nemoći i tog i takvog ništavila i to po pravilu bjekstvo nečemu drugom kao spasenju. Buntovno samoljublje, glad za predmetima, opsesija robom, novcem i pohotom, - sve to što je toliko prisutno u životu savremenog čovjeka, u suštini nije ništa drugo do unakaženi odsjaj iskanja drugog, žeđi za njim.
I zaista, iz tog vapaja za licem drugog, rođena je i izatkana sva savremena civilizacija. Može biti da nijedna druga epoha nije tako izrazito zasvjedočila tu dubinsku glad za opštenjem kao što to čini naša epoha. Ona najbolje dolazi do izražaja kroz savremenu tehniku, kroz ustrojstvo savremenog grada i uopšte društva. Kolonije hipika, sovjetski kolhozi i izraelski kibuci, nicanje svuda po svijetu religioznih grupa, tzv. "podruštvljavanje" predmeta proizvodnje, revolucionarno uništavanje miliona jedinki radi zajedničkog dobra, iskanje hljeba za sve, i pohote kao hljeba punoće i sitosti, - sve je to lice i naličje tragičnog nemira, čiji kovitlac je uhvatio obeskorijenjenog čovjeka našeg doba.
Svjedok toga je nomadski turizam naših dana. Čak i naučno osvajanje novih prostora u kosmosu i u jezgru atoma, šta je drugo nego iskanje susreta sa tajnom prirode, i kroz nju susreta sa onim što nijesam ja, šti je nešto drugo, no drugo bez koga sam ja nezamisliv? Jer takvo je ustrojstvo života: niko nije tako beznadežno porobljen nekim drugim ili nečim drugim kao onaj koji pogrešno vjeruje da može biti slobodan od njega. Uistinu je drugi i drugo naša radost ili naše prokletstvo... Naš jedini izbor: naš raj ili naš pakao.
Kakvu vezu bi mogla da ima pravoslavna Liturgija sa tim nemirnim iskanjem našeg doba, kroz koga se otkrivaju osnovni zakoni bića, i njegova ovostrana i onostrana tragika? -Treba odmah priznati da Liturgija, onakva kakva se danas pokazuje, liči savremenom čovjeku na nekakav okamenjeni ostatak prošlosti, može biti egzotičan svojom arhaičnošću, ali tuđ njegovom ritmu života. Tim pre što dinamizam savremenog života izgleda da po svojoj prirodi odriče stalnost i veoma sporu izmjenljivost religioznog kulta koji se u Liturgiji upravo vrhuni.
I stvarno, ako je Liturgija samo religiozni ritual i kult, onda je savršeno bespredmetno baviti se njome u kontekstu sa najbitnijim pitanjima ljudskog života. Međutim, ona nije to što bi nekome na prvi pogled mogla da izgleda da jeste ona je nešto mnogo dublje: u njoj je skrivena sva tajna Crkve, i otkrivena punoća hrišćanskog poimanja života.
Hrišćanstvo je imalo i ima samo jedan odgovor na svaki bitijni i egzistencijalni vapaj ljudski, osobito kad se radi o traženju lica drugoga i opštenja sa njim: Liturgiju sa Evharistijom kao njenim srcem i sadržajem. Liturgija je istorijsko otkrivanje tajne života kao tajne opštenja i radosnog gledanja licem k licu, u kome su istoci harmonije bića i njegovog sve jedinstva. Podvižništvo je put osabornjenja sebe i postizanja te harmonije i zajedničarenja.
Da bi shvatili taj hrišćanski odgovor na taj suštinski ljudski nemir, treba najpre razjasniti šta znači u stvari opštenje, traženje lica drugoga, u kome se čovjek nuždava. Najprostiji odgovor bi bio da se tu radi o zajedničkom življenju dva ili više lica i o potrebi za njim. No da bi to zajedničko življenje zadovoljilo čovjeka, nedovoljno je da ono bude privremeni susret, ili opštenje koje proističe iz srodstva, zajedničkih interesa ili slučajnih okolnosti života. Čovjeku je potrebno vječno a ne prolazno prisustvo drugog. Da bi to prisustvo bilo istinsko i stvarno, ono mora biti nešto drugo od slučajnog prisustva spoljašnjeg objekta, koji zadovoljava čovjekovu prolaznu potrebu, ili postaje izvor njegovog stradanja i mučenja. Čovjek traži prisustvo drugog kao unutrašnju punoću sebe samog. Individua sama za sebe nije puni čovjek, ona ima potrebu da to bude, da postane ličnost. Budući pak da je glad čovjekova za prisustvom drugog vječna i nezasitiva, to i samo prisustvo treba da bude vječno. Svako iščezavanje drugog ili nemogućnost opštenja sa njim, rađa u prvom smrt ili mučenje.
Koja je prva realnost s kojom čovjek dolazi u dodir, s momenata svog rođenja? - To je priroda i lice matere, tj. lice drugog čovjeka. Sasvim je prirodno što on, od samog početka, počinje da traži potvrdu sebe samog i svoju punoću, istinu o sebi, u onom sa čim se susreće, iz čega se rađa i sa čim opšti. Ali dolazi momenat, prije ili poslije, njegovog saznanja o nepostojanosti prirode i njenom siromaštvu s jedne strane, i o iščeznuću matere, brata, voljenog ljudskog lica (ako ne i njegovom pretvaranju u ad još za života) s druge strane. I jedino što mu još preostaje, to je radosno ili mučno sjećanje, pamjat, na izgubljeno lice; sjećanje koje i samo ima smrt za kraj i slijepu prirodu za grobnicu.
Šta to znači? - Znači da je traženje punoće bića i vječnosti opštenja samo u prolaznoj tvari i u ljudskoj ploti, - posao bezumnika i najstrašnija demonska obmana. Jer glad za vječnim gledanjem lica drugoga, glad je za vječnim životom i trajanjem, za hljebom života. Otuda sve ono što u sebi nosi klicu smrti, ne može biti to.
Sa tog razloga je Hristos i odbacio prvu ponudu Satane u pustinji - da pretvori kamenje u hljebove, radi hrane sebi, i radi sabiranja ljudskog roda oko sebe preko takvog tvarnog, što znači smrtnog, hljeba. A to iskušenje, nije samo Hristovo iskušenje. Ono se, u vidu pohote ploti, pohote očiju i gordosti života (1. Jn. 2, 16), pojavljuje s istom silinom i snagom i stoji pred svakim čovjekom bez izuzetka, i pred svakom epohom.
Pohota ploti znači traženje hljeba života tamo gdje se skriva smrt, jer "i svijet prolazi i njegova pohot" (1. Jn. 2, 17). Pohot očiju znači: biti progutan ljepotom tvarnog bića, progutati mamac smrti kroz poistovjećivanje Ljepote sa obmanljivom krasotom sebe samoga, i krasotom prirode oko sebe. Time ikona, lik, a čovjek je to, i svaka tvarca je to, postaje idol, koji ne uzvodi nikome i ničemu. Čovjek se potapa u obmanljivu igru sjenki, rastvara lice prirode u sebi, i svoje u njoj. Tako ono što bi trebalo da bude put i izlaz i uzlaz, postaje zid i izvor sveopšteg obezličenja: svak svakog, i sve što postoji, uzajamno se guta, primamljeno ljepotom drugoga. Prvobitni čovjekov grijeh, a kroz njega i grijeh uopšte, nije ništa drugo do pohota prilijepljenost i pogruženost u ljepotu tvarnog bića, prihvaćenu i smatranu kao samobitnu i jedinu postojeću ljepotu i stvarnost.
Ta i takva samozatvorenost i zaljubljenost u obezličenu ljepotu tvari, rađaju sljepilo, koje je opet roditelj gordosti života: vjere u svoju snagu i moć. Progutan sobom i tvarima oko sebe i porobljen, čovjek se otuđuje od sebe i gubi moć razlikovanja: ostaje mu skriveno da je ljepota kojom se hrani najobičniji mamac smrti. No kad mu se to saznanje bar na momenat povrati, onda svjesno ili nesvjesno osjećanje konačnog pretvaranja i svijeta i sebe samog i svoje pohote u odsustvo i nebiće, porađa ili očaj, ili nemoćni bunt, ili opet bezumno "carpe diem". Drugi postaje neprijatelj i izvor nesreće, ako ne trenutni sabrat u žalosnom i stravičnom karnevalu zemaljskog bitisanja. Instinktivni strah od smrti, pretvara ljudsko bratstvo u egoističko gloženje, a ljudsku dubinsku glad za trajanjem i življenjem - u borbu za posjedovanjem predmeta i ljudi.
Ali, i suviše je svijet sićušan a ljudska pohota ravna trenu, da bi mogla da zajazi i ispuni sobom bezdan ljudske gladi za vječnošću. Jer kako je moguće dijeliti sa drugim ono što ne zadovoljava ni moje sopstvene potrebe?! - Tako se opet drugi, i svojim odsustvom i svojim prisustvom, - pretvara u pakao. Jer, njegovo prisustvo me potkrada i oduzima mi životni prostor, a njegovo odsustvo postaje - izvor moje metafizičke samosti, stradanja i iščezavanja. Ta stravična protivurječnost i sukob, i njihov korijen, tako jasno su objašnjeni riječima Sv. Apostola Jakova: "Otkuda ratovi i raspre među vama? Ne otuda li, od slasti vašijeh, koje se bore u vašijem udima? Želite i nemate; ubijate i zavidite a ne možete da dobijete; borite se i vojujete, i nemate, jer ne ištete. Ištete i ne primate, jer zlo ištete, da u slastima svojijem trošite." (Jak. 1, 13).
Čim pobjeđuje Hristos to stalno prisutno đavolsko iskušenje i kako odbija ponudu Satane? -"Pisano je", odgovara On, "ne živi čovjek o samom hljebu, no o svakoj riječi koja izlazi iz usta Božijih" (Mat. 4, 4). Ta riječ, to slovo, i ono je hljeb, ali "hljeb Božiji onaj koji silazi s neba i daje život svijetu" (Jn. 6, 33). I na kraju otkriva Spas suštinu tih svojih riječi i smisao cjelokupnog Evanđelja: "Ja sam hljeb života... Ja sam hljeb živi koji siđe s neba; koji jede od ovoga hljeba življeće vavijek" (Jn. 6, 48. 51). Poistovjećujući tu riječ sa hljebom života i hljeb života sa Sobom, govori dalje daje taj hljeb tijelo Njegovo, koje će On dati "za život svijeta" (Jn. 6, 51). I dodaje: "Koji jede moje tijelo i pije moju krv stoji u meni i ja u njemu" (Jn. 6, 56).
Tajna, dakle, toga hljeba života - tajna je Hrista i njegovog vječnog prisustva i našeg krvnog opštenja sa Njim. Ovo pak opštenje ostvaruje se upravo na Liturgiji. Liturgija je izobraženje cjelokupnog Hristovog domostroja spasenja i u isto vrijeme - znak njegovog vječnog prisustva u nama i među nama. Tako nam se preko nje daje i otkriva Bog Logos kao vječno prisutni drugi. Sva Liturgija, i sve što se na njoj i u njoj zbiva - svjedok je toga.
Čim i kako ona to svjedoči? - Prvjenstveno tim što se vrši "u spomen Gospoda i Boga i Spasa našega Isusa Hrista". Svako slovo, svaka molitva, svaki pokret i dejstvo sveštenika i naroda, i dar koga oni prinose, i način na koji ga oni prinose - sve to napominje i podsjeća na Hrista i na Njegovo prisustvo. To "vospominanije", taj spomen (anamneza), ne znači prosto psihološko pamćenje nečega prošloga i sjećanje na njega; to nije ni simbolička predstava nečega što se u prošlosti dogodilo, pa se sad pozorišnom igrom obnavlja uspomena na njega. Ovdje se radi o susretu i realnom opštenju sa vječno Prisutnim; i u Njemu susretu i zajedničarenju sa Bogom, bratom i prirodom. Na Liturgiji Bog se otkriva i daje čovjeku, i čovjek predaje Bogu; prineseni darovi (i kroz njih evharistijsko prinošenje svega stvorenoga), izraz su i odraz tog uzajamnog darivanja, što znači nelažni svjedok njihove ljubavi. Priroda je dar Boga čovjeku, i čovjekovo uzdarje Bogu.
Tako nam Liturgija otkriva sobom - trojednu tajnu života: tajnu Boga, tajnu čovjeka i tajnu prirode; i njihove istinske i zdrave odnose. Uostalom, u tome je smisao i snaga ne samo sv. Liturgije, nego i cjelokupnog pravoslavnog bogosluženja. Bogoslužje je ljudski odziv na Božiji priziv. Njegova suština, koja se otkriva kroz to prizivanje i odzivanje kao uzajamno darivanje, - upravo je to duboko osjećanje realnog prisustva Boga u čovjeku i čovjeka u Bogu. Ono je živo pamćenje Crkve, pamćenje u kome je domostroj Božiji, vječnim silama Duha Svetoga, vječno prisutna realnost, najdublje ostvarivana i javljana, kroz sv. Pričešće.
Taj i takav bogočovječanski realizam, daje i Svetom Pismu njegov pravi smisao: ono je Slovo života koje otkriva u Crkvi vječno prisutnog Logosa Božijeg, ono je Njegova sila i Njegov znak. Zato je i pjevanje crkvenih pjesama i čitanje Svetog Pisma, Riječi Božije, na bogosluženju, osobito za vrijeme Liturgije, već neka vrsta sladosnog opštenja s netvarnim silama vječno prisutnog Logosa Božjeg, koji se vrhuni u Pričešću sv. Tijela i Krvi toga istoga Logosa. Ako je sve stvoreno prožeto Njegovim logosnim silama, i ako je sve ikona Njegovog tajanstvenog prisustva, koja uzvodi svome Prvoliku, tim prije je to - Riječ Njegova sveta koja otkriva Njegov čudesni Lik, ovaploćena Duhom Svetim u nama. I zaista, sva priroda i sva bića u njoj, pisano Slovo Božije i svaki ljudski lik, sve su to tvarne ikone netvarnog Prvolika, znaci i svjedoci Njegovog prisustva.
Svaki put kad se tvarno biće saznaje i osjeća kao ikona Nekoga i kao priča o Nekome, ono kroz to osjećanje i saznanje oslobađa svoju najintimniju tajnu, otkriva svoj lik, svoj smisao; prestaje biti zatvoreno u sebe i sobom porobljeno, pronalazeći time i zadobijajući svoju slobodu. Prvolik, čijim se likom tvarno biće osaznaje, nije porobljivač i uništitelj te slobode: on je po prirodi svojoj - priziv iz neizrecivih dubina svoga savršenstva, na maksimalno ostvarenje njene punoće, na polju bezgraničja ljudskog susreta. Onog pak momenta u koji se bilo koje tvarno biće zatvori u sebe, i svede na sebe, - ono postaje svoj sopstveni rob, zaboravlja svoju tajnu i svoj smisao, gubeći iz vida svoj Prvosmisao.
Kažemo da je pragrijeh Adamov i Evin bio gaženje zapovjesti i volje Božije. To nije mitski simvol kojim čovjek pokušava da objasni svoju istorijsku nesreću: to je prisutnost više nego realna u biću svakog čovjeka i uopšte u ljudskoj svakidašnjici. Kroz pohotnu samozaljubljenost i iskanje sreće samo u sebi i u sladosti predmeta oko sebe, svaki čovjek, kao Adam u raju, izgoni iz sebe i iz tvari ljepotu Prvolika, zaboravlja na njeno prisustvo i skriva se od nje. U sjaju te ljepote on saznaje ko je on, razaznaje svoj pravi lik, i poznaje šta je priroda. Otuda je otuđenje od te ljepote otuđenje i od sebe samog: čovjek gazeći zapovjest Božiju, gazi po svetinji svoga bića. Kroz demonsko dejstvo strasti, a strasti su pogrešna upotreba i odnos prema sebi i tvarima oko sebe, dolazi i do otuđenja od Prvolika a kroz to do pomračenja lika. Kad do toga dođe, tada svijet i čovjek prestaju da budu ikona, postaju idol, tamni kineski zid između Boga i čovjeka, čovjeka i čovjeka. I u idolu, kao u ikoni, prisutna je sva postojeća realnost, ali kao mučenje i nešto bezliko, zato što je kroz otuđenje i zaborav, razoren prvobitni lični odnos bića i tvari, i izgubljeno živo pamćenje (= gledanje) lika Božijeg, lica ljudskog i lica prirode. Tu sve potanja u mračnu utrobu zaborava, sve sa svim ratuje, da bi sve na kraju iščezlo u nekakvom bezlikom i bezličnom jedinstvu i uzajamnoj "prilijepljenosti". Šta je drugo paklena nemoć opštenja sa drugim, o kojoj filosofstvuje još živa lobanja Sartrova, i ona mrtva idolskog žreca?
Mi pjevamo neprestano: "u svjetlosti Tvojoj vidjećemo svjetlost". To znači: u Duhu Tvom Svetom i silom Njegovom, vidjećemo svoj Prvolik, Logosa Tvog, i radovati se u Njemu vječnom radošću - Tebi i sebi i svemu oko sebe. U tome i jeste smisao "hljeba života", Hrista Gospoda, koji kroz ovaploćenje, useljava se u dubine ljudskog bića i bića svijeta, i osvetljuje sve silom svoga Vaskrsenja; i sve sjedinjuje u jedno Tijelo, kroz Pričešće Njegovim sv. Darovima, i kroz Njegovo vječno prisustvo u svemu što postoji i prima Ga.
Hljeb je izvor života a život garancija vječnog radovanja liku drugoga, i svjetlost koja obasjava i otkriva svačije lice. Zato i govori za Hrista Njegov ljubljeni učenik: "U Njemu bješe život, i život bješe vidjelo ljudima" (Jn. 1, 4). Oni koji primaju to istinito Vidjelo, postaju Crkva, tj. prizvani i sabrani na radosni i vječni Sabor gledanja "licem k licu" (up. 1. Kor. 13, 12). To Vidjelo sve sabira ujedno nerazorivo jedinstvo i sve povraća i čuva od zaborava. Otuda je i pamjat Crkve - živa pamjat, i njeno Predanje - predavanje Života. Liturgija je zemaljski zalog i početak "kao kroz ogledalo u zagonetki" (1. Kor. 13, 12), tog vječnog uzajamnog gledanja i u gledanju radovanja.
Taj svetotajinski realizam i živo pamćenje Crkve, koje osjeća "hljeb života" kao tajnu Crkve, svete Tajne Crkve kao "srce" i "korijen" njenih udova, Crkvu kao Hrista i Hrista, kao vječno davano jelo i piće onima koji ga primaju, - mudri Nikola Kavasila izražava na slijedeći način: "Crkva se označava i otkriva u tajnama, ne kao u simvolima, već kao udovi u srcu, i kao grane u korijenu i, po riječi Gospodnjoj, kao loze u čokotu. Jer među njima ne postoji prosto zajednica imena ili analogija po sličnosti, ovdje se radi o istovjetnosti samog predmeta. Tajne su krv i tijelo Hristovo, a za Crkvu Hristovu one su istinito jelo i piće. Pričešćujući se njima, Crkva ih ne pretvara u ljudsko tijelo, kao neku drugu hranu, nego se ona u njih pretvara, pošto pobjeđuje ono što je bolje... Tako, kad bi neko mogao da vidi Crkvu Hristovu, u mjeri do koje je ona sjedinjena s Njim i do koje se pričešćuje Njegovim Tijelom, - ne bi imao ništa drugo da vidi izuzev Tijela Gospodnjeg".[18] Živo evharistijsko pamćenje Crkve znači sjedinjenje i zajedničarenje Božanskog Lika sa čovječanskim i preobraženje svega što je čovječansko - kroz gledanje i opštenje sa božanskim Prvolikom. Na Liturgiji se otkriva i daje Bog čovjeku, i predaje čovjek Bogu.
Kakav je taj lik, taj Prvolik Božiji, koji se daje čovjeku i koga čuva to živo evharistijsko pamćenje Crkve? - Lice Božje koje se u Hristu otkriva, sija beskrajnim čovjekoljubljem. To čovjekoljublje prima na sebe cijelog čovjeka i time osvetljava i prosvetljava svo njegovo biće.
U Hristu, međutim, ne otkriva se samo Bog nego i lik istinitog čovjeka. Kakav on izgleda? - To je čovjek koji prima i otkriva se Bogu svim svojim bićem, i prinosi Mu na blagodarnost svega sebe i sve darove svoje. Njegovo lice sija beskrajnim bogoljubljem. To je čovjek koji se liturgijsko evharistijski prinosi na žrtvu Bogu, zajedno sa svim što ima i što jeste. Zato se i govori na Liturgiji i čuje neprestani priziv: "Sami sebe i jedan drugog i sav život svoj Hristu Bogu predajmo". U tom stalnom predavanju i davanju upravo se i sastoji tajna hrišćanskog podviga. I kao što je naše biće i naš lik - ikona Prvolika, tako i naš podvig, način našeg života, treba da bude ikona bogo čovječanskog Hristovog podviga.
Liturgijska mistagogija, sveto tajinsko uvođenje i urastanje u istinski Život, ne samo što je svjedok Hristovog prisustva, silom Duha Svetoga, kroz priziv Duha i blagovoljenje Boga Oca, - nego je ona i izobraženje Njegovog načina života, Njegovog etosa. Njom se, dakle, daje Život i otkriva način zadobijanja toga Života. Da bi zadobili taj Život, potrebno jeda živimo pred Njim vječno prisutnim, na način na koji je On živio i živi među nama. To znači da naš etos, naša narav, naš način života treba da bude realno hristopodoban. Bog daje sebe samog i ceo svijet - na dar čovjeku. Čovjek prinosi sebe i primljene darove kao molitvu i blagodarnost Bogu. Bog ne samo što prima čovjeka i njegov dar nego ga i osvećuje, obogaćuje, Duhom svojim Svetim, pretvarajući darove u Tijelo svoje, i sve sabirajući u jedinstvo života, svetosti, ljubavi, zajedničarenja i vječne radosti i mira.
U tom i takvom "zadobijanju i sticanju Hristonaravi" (sv. Ignjatije Bogonosac), nalazi se smisao cjelokupnog čovjekovog truda i podviga, tj. smisao njegove etike i morala.
Podvižništvo, hrišćanska etika i naravstvenost, sastoji se u našem življenju u Hristu, na način na koji je Hristos živeo u nama i među nama. Liturgija pak je živi svjedok i jednog i drugog. "Ugledajte se dakle na Boga", potvrđuje gore rečeno sv. Apostol, "kao voljena djeca, i živite u ljubavi kao što je i Hristos ljubio nas, i predao sebe za nas prinos i žrtvu Bogu na slatki miomir" (Ef. 5, 12).
Ako je tajna božanskog dviga prema čovjeku - tajna otkrivanja i davanja ljudima Boga i beskrajnog Božjeg čovjekoljublja, to je i duhovni dvig i podvig čovjekov, tj. njegova askeza i moral, izraz njegovog bogoljublja i čovjekoljublja; i njegovog predavanja sebe Bogu, radi zadobijanja tog božanskog čovjekoljublja. Suština Božjeg čovjekoljublja je krst i smrt, radi nas i radi našeg spasenja; otuda i srce istinskog bogopodobnog bogoljublja, takođe krst, saraspinjanje sa Hristom, podvižničko svlačenje sa sebe "starog čovjeka", da bi se time "uništilo tijelo grehovno" (Rim. 6, 6).
Za neupućene i otuđene od dubljeg sebe samog, sve ovo što govorimo može da izgleda apstraktno i od svakidašnje stvarnosti udaljeno bogoslovstvovanje i razmišljanje. Za one, međutim, koji su se hvatali u koštac sa sobom i na opitu doživljavali sve dimenzije svoga bića, razapetog između zla i božanske dobrote, ta borba u čovjeku između "tijela grehovnog" i zdrave ljudske prirode, neizbježni je pratilac svega što se zbiva u njemu, oko njega i sa njim. Stvarno, u čovjeku postoji jedna stalno prisutna razdvojenost, neki čudni dualizam njegovog bića. No po pravoslavnom shvatanju, tu se ne radi o dualizmu, prihvaćenom po pogrešnim tumačenjima nekih filosofskih i religioznih sistema, između duha i materije, duše i tijela, duhovnog i materijalnog, vjekovni biblijsko otački opit svjedoči da se tu radi o dualizmu koji postoji upravo između tog "tijela grehovnog" i zdrave Bogom darovane ljudske psihofizičke prirode. "Tijelo grehovno" je posledica oboljelosti i pomračenosti zdravog "tijela" tvarnog bića. Kao što se na zdravom tkivu čovjekovog organizma, kad oboli, razvijaju patološke izrasline koje razaraju sam organizam, to isto biva i na duhovno unutrašnjem planu: na srcu koje oboli grijehom, izrasta rak rana i rak tkivo koje uništava zdravlje duše i istiskuje iz nje blagodatnu svjetlost u kojoj se vidi vječno prisutno lice Božije i ljubavi opšti sa licem brata. Bez te svjetlosti srce i duša ogrube, otvrdnu i okamene se, i sve u njima potanja u mrak, dobija neprirodan izgled.
Jasno je da se hrišćanska askeza, hrišćansko shvatanje ljudskog istorijskog podviga, ne zasniva na poricanju ovostranosti i preziru tijela i materije. Metaistorijsko eshaton, onostranost, poslednja stvarnost, nije odricanje istorijske ovostranosti nego njena najdublja afirmacija i potvrda. Poslednja stvarnost, eshaton, kroz Hristovo prisustvo postaje srce ovostranosti, njena punina božansko stvaralačko prihvatanje svijeta i liturgijska potvrda hrišćanske ukorijenjenosti u svijetu, samo na jedno ne pristaju: na svijet kao grijeh, zlo, pohotu i strast, tj. na bolesno stanje svijeta i bića u njemu, na zloupotrebu bogodarovane ljepote tvarnog bića i njegovih bogodarovanih sila. Sav smisao Hristovog krsta i smrti, I našeg umiranja sa Hristom i saraspinjanje sa Njim, sastoji se upravo u tom radikalnom odricanju ovog i ovakvog "tijela grehovnog", izatkanog izopačenjem prirodnog tkiva bogostvorene tvari.
Završni liturgijski priziv vjernima: "Svetinje svetima", pretpostavlja i priziva upravo na to radikalno odricanje i oslobađanje od svega nesvetog i nečistog, kroz trud i podvig i očišćenje. Kao takav on se ne odnosi samo na Liturgiju: kroz nju on postaje norma cjelokupnog života. Uništenje grijeha, u kome "leži svijet", i koji, rođen od pohote, rađa smrt (up. Jak. 1, 15), ne može doći mehaničkim putem i u jednom momentu: ono zahtijeva životni podvig i borbu čovjeka.
Da Svetinja pretpostavlja podvižničko osvećivanje onih koji je primaju, to potvrđuje i duboka unutrašnja uzajamnost i prirodna sličnost Božjeg i ljudskog podviga u Crkvi. Jer kao što liturgijski spomen označava potpuno realno prisustvo Hrista i Njegovog iz ljubavi razapetog Tijela, realno prisustvo Njegovog bogočovječanskog podviga, to i dvig ljudske slobode, ispoljavan kroz pokajanje, podvig i saraspinjanje Hristu, treba da bude "raspeti eros" (sv. Ignjatije Bogonosac), saraspeta ljubav. Premudri Apostol to izražava na slijedeći način: "Oni koji su Hristovi, raspeše tijelo sa strastima i pohotama" (Gal 5, 24), ili još: "Aja Bože sačuvaj da se čim drugijem hvalim osim krstom Gospoda našega Isusa Hrista, kojijem razape se meni svijet, i ja svijetu" (Gal 6, 14). - Žrtvena i sastradalna ljubav je kroz Hrista postala srce svijeta i čovjeka, upravo sa razloga što je ona srce Njega kao Boga. Kroz nju i samo u njoj, ostvaruje se vječno grljenje i zajedničarenje Boga i Njegovih stvorenja; samo u njoj i njome - prisustvo Božje znači slobodu i punoću čovjeka a ne nasilje nad njim i njegovo ropstvo, prisustvo pak bližnjega - postaje izvorom vječne radosti. U svjetlosti ove i ovakve žrtvene ljubavi Božje i sopstvenog žrtvoprinošenja od strane čovjeka, čovjek je u stanju da vidi i da se hrani sladošću lica brata svojega; i da shvati jednom za svagda, da zaista ceo svijet ne vredi koliko vredi jedna duša.
Te i takve ljubavi mi se pričešćujemo na sv. Liturgiji, i učimo se da sav naš život pretvaramo i prožimamo takvom ljubavlju, na isti takav liturgijski, što znači -hristopodobni način. Uostalom, smisao svega bogosluženja i cjelokupnog našeg života, sastoji se upravo u tom samožrtvenom prinošenju sebe i svijeta Bogu, radi zadobijanja Hrista i Njegovog Svetog Duha kao Hljeba Života. Liturgijsko bogosluženje izgoni iz čovjeka i njegovog uma i srca, svako prazno slovo ovoga svijeta, i useljava u njega slovo Božije, ovaploćenog Logosa, pod vidom Njegovog evanđelskog slova i sile tog slova, Njegove vrline, i na kraju Njega Samog. Na bogosluženju prestaje da se čuje naše nečisto i prazno slovo: čuje se samo riječ Božija i riječ svetitelja Božijih iz Božijeg slova porođena, i vidi samo Božija vrlina i vrlina bogolikih prijatelja Njegovih.
Uz to i liturgijski post, koji igra tako veliku ulogu u pravoslavnoj filosofiji života i u evanđelskoj antropologiji, ima za cilj da se i ljudskog tijela dotakne, kroz njegovo smirenje, uzdržanje i raspinjanje, - ista ta žrtvena ljubav, koja izobražava žrtveno zaklanje Hristove ploti, za život i spasenje svijeta. Ako ljudsko tijelo želi da se pričesti i preobrazi netvarnim božanskim silama, nestvorenom slavom i silom Hrista vaskrslog i da Ga vidi, neophodno je da bude prethodno, zajedno sa dušom, i zajedničar Hristovih stradanja, kroz upodobljenje Njegovom smirenju i raspeću. Bez tog cjelosnog upodobljenja, naše "vospominanije", na Liturgiji i u životu, Hristove smrti i Ličnosti, postaje za nas - bezživotni obred, a naše pričešće sv. Tijelom i Krvlju Njegovom, biva nam na sud i osudu (1. Kor. 11, 29). Jer "koji nedostojno jede ovaj hleb ili pije čašu Gospodnju, kriv je tijelu i krvi Gospodnjoj" (1. Kor. 11, 27).
Na kraju, treba podvući i sledeći nesumnjivi istorijski fakt: svaki put kada je slabila kod ljudi vjera u realno prisustvo Hrista u Evharistiji, slabio je i umanjivao se ljudski stid pred njim i pred drugim ljudima, slabila je i iščezavala revnost ljudi za vrlinskim životom, nestajao duh pokajanja i žrtvene ljubavi, tj. duh podvižništva i askeze. Nedostatak vjere u realno prisustvo Hristovo i Njegovog bogočovječanskog podviga i naravi, neminovno povlači za sobom slabljenje moralne odgovornosti kod ljudi, sa razloga izgubljenog kriterija ljudskih postupaka i ljudskog ponašanja. Od prvolika, od uzora moralnog življenja, od njegove uzvišenosti ili niskosti, zavisi i uzvišenost ili niskost samog tog življenja; razvodnjenost kriterijuma moralnosti, naravstvenosti i podviga, razvodnjava i uništava i samu naravstvenost. Gubljenje kriterijuma ili njegovo sakaćenje, vodi gubljenju osjećanja i razlikovanja moralnog i amoralnog, dobra i zla, vrline i grijeha.
Nije dakle slučajnost da episkop daje novorukopoloženom svešteniku Tijelo Hristovo kao "Zalog života", opominjući ga strašnim riječima da će Bog taj "Zalog" tražiti od njega na strašnom Sudu. To je potpuno razumljivo budući da mu on preko tog "Zaloga" predaje svu Crkvu. Jer gdje njega nema - tu Crkve nema. Bez toga Zaloga Crkva se pretvara postepeno u svijet; crkveni grad gubi svoj centar i postaje svetovni grad, bogočovječanska punoća žrtvene ljubavi, gubi svoju dubinu i nadomješćuje se tzv. "socijalnim" hrišćanstvom. Ljubav i vrlina takvog hrišćanstva u suštini se uopšte ne razlikuju od van hrišćanske ljubavi, ponikle na bilo kakvom temelju. Ona kao takva može do izvjesnog stepena da zadovolji neke od čovjekovih potreba, međutim nemoćna je da iscijeli tragizam ljudske istorijske egzistencije, i daje osmisli.
Radosni susret za vječnost između Boga i čovjeka, čovjeka i čovjeka, odigrava se ne na takvoj površini već u dubinama osvijetljenog i preobraženog i od svakog demonskog mraka i površnosti oslobođenog bića. On je neostvariv bez evanđelsko liturgijskog ličnog pokajanja, preobraženja i borbe sa strastima.
Taj podvig i duhovna borba, da bi bila istinska, mora biti i lična i saborna, mora da obuhvati svo drvo bića od korijena njegovog do krune. Ljudsko društvo, nije apstraktni pojam: ono je zbir i sabor realnih ličnosti. Zato je i odgovornost prema njemu i u njemu, prvjenstveno lična odgovornost, odgovornost svih za sve. Ma koliko čovjek očovječio svoje društvene strukture, one nikad ne mogu nadomjestiti lični podvig kao njihovu osnovnu komponentu i životnu silu. Jer bitijni vapaj ljudskog srca nije vapaj za očovječenim strukturama koje mu obezbjeđuju udobnost svakodnevnog privremenog življenja, ili zadovoljenje tjelesne gladi i potreba: čovjek, kao što rekosmo, - u svemu i iza svega ište i traži sladost lica drugoga i vječnu utjehu od njegovog gledanja i opštenja sa njim. Kada bezlična "socijalna" odgovornost zamijeni lično pokajanje i postojanu borbu protiv otuđivanja sebe od sebe pravog i od drugih, porađanog iz demonsko egoističke samosti, tada je vrlo lako da potrebe čovjekove postanu važnije od čovjeka i da se izgubi osjećanje vrednovanja ljudi i stvari. To biva onda kada čovjek izgubi osjećanje daje njegova konačna i istinska punoća lice drugoga, i osjećanje njegove nezamjenljivosti. Porobljen predmetima i glađu za njima, čovjek zamjenjuje lični susret - bezličnim opštenjem preko predmeta i stvari. I zaboravljajući da čovjek ne živi samo o hljebu, - kupuje mu ili prodaje ličnost i dušu za hljeb. Od tog i takvog zamjenjivanja čovjeka njegovim potrebama i "hljebom", do revolucionarnog uništavanja miliona ljudi u ime zadovoljenja čovjekovih potreba - ostaje samo jedan korak. Pasternak je dobro osjetio tu tajnu idolosluženja: idol ostaje idol, bez obzira da li se radi o krvoločnom bogu Molohu koji se nuždava u ljudskoj krvi, ili o još krvoločnijoj boginji "budućoj sreći čovječanstva", za koju se žrtvuju milioni konkretnih ljudskih ličnosti, u ime apstraktnog "srećnog čovjeka" budućnosti, ili osakaćenog i do užasa suženog čovjeka sadašnjosti.
Liturgija, što znači Crkva, što znači Bog i čovjek, Bogočovjek, tka iz samožrtvene ljubavi Hrista Boga i hristopodobnog čovjeka, vječnu zajednicu uzajamnog radovanja i gledanja licem k licu; poslednja tajna tog vječnog sabora na Gorama radosti, nije ništa drugo do punoća istorijski i realno doživljene ljudske svakidašnjice, punoća u kojoj ni jedna ljudska suza ne može biti izgubljena ili zaboravljena. Ona nije ništa drugo do ispunjenje svega punoćom vječno prisutnog Hrista Gospoda. Bog i čovjek, vrijeme i vječnost, tvar i zvjer, suza djetinja i ljudske kosti i stradanja, sve se to još ovdje na zemlji, liturgijski, počinje da sabira u jedno i spasava od zaborava i uništenja, i da postaje Hristov miomir. I da pjeva u vremenu liturgijsku pjesmu vječnosti i utjehe: "Vidjesmo svjetlost istinitu, primismo Duha nebesnoga..."
Jednom riječju, čovjeku ostaje da bira: između samožrtvene hristopodobne ljubavi, kojoj se daruje i otkriva lice drugoga kao vječna radost i utjeha, i između žrtvovanja sebe i drugoga pohoti i stvarima, što znači - idolima, kroz koga drugi postaje izvor mučenja i paklenog vreme vječnog košmara. Što znači: čovjeku ostaje da bogosluži ili da idolosluži...
Pre nego što pređemo na samu temu, treba ukratko objasniti šta znači reč katiheza, i šta se pod njom podrazumevalo u drevna vremena. Reč κατηχήσις (= oglaenje, oglasiti) prvobitno je imala smisao bilo kakvog poučavanja ili saopštavanja neke vesti živom rečju. Na osnovu nekih novozavetnih mesta ima se utisak da se ceo starozavetni zakon u to vreme poimao kao pouka, katiheza (sr. Rim. 2, 18). Isto tako imamo svedočanstva u Novom Zavetu da se pod poukom hrišćanima u to vreme podrazumevalo ne prosto poučavanje u pojedinim istinama, nego poučavanje "putu Gospodnjem" (sr. D. Ap. 18, 25; Gal. 6, 6) - κατηχουμένος τήν ̉οδόν Κυρίον ili celokupnom životu Hristovom (sr. Lk. 1, 4). To znači da je ceo sadržaj Novog Zaveta shvatan kao pouka, katiheza. Iz takvog shvatanja razvile su se u prvim vekovima istorije Crkve dve vrste katiheze: pouka za oglašene, ili pouka onih koji se pripremaju za prosvećenje (krštenje) i mistagoška katiheza, ili pouka prosvećenima (krštenima) koja ima za cilj da novoprosvećene uvede u dublje tajne vere Hristove i savršenije stepene života u Hristu. Cilj i jedne i druge katiheze je bio postepeno uvođenje u dogmate vere i prosvećivanje Rečju Božjom, kroz oslobađanje vernih od lažnih učenja i lažnog življenja, ili, po rečima sv. Klimenta Aleksandrijskog, cilj pouke je bio: verne "nahraniti u Hristu duhovnom hranom".
Osnovno svojstvo katiheze drevne Crkve jeste njena organska povezanost sa njenim svetotajinskim i bogoslužbenim životom. Kao što je beseda, kao posebni vid pouke, od samog početka bila sastavni deo Liturgije, tako i katiheza uopšte: ona izvire iz Svetih tajni, osobito tajne Prosvećenja i tajne Evharistije, i uvire u njih. Najbolje svedočanstvo za to jesu katiheze sv. Kirila Jerusalimskog, koje ustvari predstavljaju objašnjenje tajne Krštenja, Miropomazanja, i tajne Evharistije, kao i tumačenje Simvola vere u tom istom svetotajinskom kontekstu. Sveti Amvrosije Mediolanski u svojim Katihezama (delo "O tajnama" i "O sakramentima u VI knjiga") tumači iste te tajne i Molitvu Gospodnju. Ta organska povezanost drevne katiheze sa svetotajinskim i molitvenim Predanjem Crkve nije slučajnost: to je prosto produžetak apostolskog stava prema pouci i načinu poučavanja. Danas je utvrđeno da su mnogi odeljci iz apostolskih poslanica, osobito poslanica Apostola Pavla, bili prvobitno bogoslužbene himne, prerasle potom u apostolsku pouku. To izrastanje pouke iz "zakona vere", i kroz veru i molitveno iskustvo isprobanih Darova Božijih, pretvara je u radosno svedočanstvo o Istini, viđenoj i doživljenoj. Otuda njena snaga i njena ubedljivost.
To što važi za drevnu katihezu, važi i za crkvenu pouku kroz vekove. O toj njenoj vezi sa bogosluženjem, tim jedinim istinskim centrom života zajednice vernih, svedoče ne samo drevne katiheze, nego i celokupna svetootačka bogoslovska misao. To između ostalog potvrđuje i crkveni tipik, koji predviđa pouku održavanu u toku bogosluženja, osobito u velikoposnom periodu.
Ipak, ne treba izgubiti iz vida da je crkvena katiheza, kao i život Crkve uopšte, prolazila u toku vremena kroz razna iskušenja. Osnovno iskušenje je bila i ostala opasnost otuđenja od njenog celovitog sadržaja i ukorenjenosti u saborni život Crkve, ukorenjenosti sa kakvom se susrećemo u ovo apostolsko doba, ali i kasnije, kod Svetih Otaca Crkve. Jedno je očevidno iz istorijskog iskustva: Pravilni ili jednostrani pristup katihezi, uvek je zavisio od pravilnog ili nepravilnog stava i pristupa samoj tajni Crkve, i tajni njenog poslanja u svetu. To važi ne samo za katihezu nego i za sve ostale oblasti crkvenog života. Tako, na primer, kad god se bogoslovska misao otuđivala od živog i životvornog Predanja Crkve, postajala je, a kroz nju i katiheza koja u mnogome od nje zavisi, jednostrana i racionalistička (to osobito važi za Zapad od vremena sholastike, ali ne samo za Zapad). Nekada je opet žeđ za nebom i nebeskim odvodila duhove u razovaploćenu duhovnost, tj. u zaborav na život u vremenu i telu, u neodgovorni prestanak "iskupljivanja vremena", što se takođe odražavalo negativno i na katihezu. Kad se dešavalo da se poslanje Crkve ograniči samo na zemaljsko, na rešavanje tzv. "socijalnih problema" (tendencija veoma prisutna u novije vreme), tada je i katiheza, kao i celokupna delatnost Crkve, gubila svoj pravi sadržaj, metode i bogočovečansku dubinu. Događalo se, a i danas se događa, da dođe u dušama pojedinaca, pa i čitavih pokolenja, do zamračenja i gubljenja osećanja za evanđelsko prizivanje na pokajanje, spasenje i oboženje, kao Jedinog istinskog cilja hrišćanskog života; kroz to je dolazilo do gubljenja zdravog osećanja za istinsku meru i kriterij vrline i ljudskog podviga uopšte. U takvim slučajevima se i katiheza vraćala površnim moralističkim shvatanjima naturalističkih religija i ideologija, njihovim metodima i ciljevima.
Vremenom je došlo i još do jedne promene u katihetskoj nastavi, koja je verovatno jedan od važnih faktora krize onoga što danas nazivamo veronaukom. Radi se naime o iščezavanju pouke za oglašene, tj. za one koji se pripremaju za Prosvećenje (krštenje). Glavni razlog za to iščezavanje je preovlađivanje krštenja male dece i masovna pokrštavanja u pojedinim periodima istorije Crkve (prvo je bilo za vreme Konstantina Velikog). Pouka doduše nije isčezla, preneta je na hrišćansku porodicu i kuma (kod krštavanja male dece); u slučaju masovnog pokrštavanja, Crkva se uzdala u svoje docnije blagotvorno i preobražajno dejstvo na novokrštene, uz saradnju sa hristijanizovanim društvom i državom. Međutim, radikalna sekularizacija hrišćanskih država do koje je došlo u novija vremena, a kroz to i sekularizacija porodice i ostalih društvenih struktura i ustanova, među kojima i škole, dovela je takvu crkvenu katihezu u veoma ozbiljnu krizu. U državama u kojima je to bilo moguće, i dok je to bilo moguće, pokušalo se da se ta kriza prebrodi školskom veronaukom. Taj tip školske veronauke primljen je u pravoslavnim zemljama sa Zapada, gde se on uglavnom i oformio, zajedno sa primanjem zapadnog tipa modernog školstva. Ali opšte je istorijsko osećanje i saznanje, skoro u svim pravoslavnim zemljama, da taj tip veronauke, katiheze, nije doneo očekivane rezultate. Mnogi su, možda i nesvesno, osećali i osećaju da razlog tog neuspeha školske veronauke, veoma često čak i njenog negativnog dejstva, treba tražiti u nesrodnosti tog tipa pouke sa samim bićem i duhom Pravoslavne Crkve.
Ovo je poslužilo kao povod da se, skoro u svim pomesnim Pravoslavnim Crkvama, negde dragovoljno i planski, a negde spontano i pod pritiskom okolnosti, kao kod nas, počne misliti o stvaranju katihetske nastave pri parohijskim hramovima. Međutim, kao po pravilu, to izvođenje verske pouke po parohijama, vršeno je i vrši se po uzoru na školsku veronauku. Ne ulazeći za momenat u razloge zašto je to tako, jedno je činjenica: Taj tip katiheze, ili se odvija paralelno sa liturgijskim životom Crkve, ponekad i na njegovu štetu, osobito kad se veronauka održava u toku liturgije, ili se oseća kao neko tuđe "telo" u okvirima parohijske zajednice i njenog "normalnog" ritma, za koje veoma malo interesovanja postoji, kako kod sveštenika tako i kod odraslih vernika, odnosno roditelja (tako je barem kod nas). Obično se ta nezainteresovanost objašnjava neodgovornošću i nemarnošću klira i vernika, ili, kod nas, nekim nejasnim strahom i zastrašenošću i jednih i drugih. Ne isključujući bar delimičnu istinitost oba ova objašnjenja, postavljamo pitanje: Nije li razlog za to ipak dublji i složeniji? - Nije li taj i takav tip školske katiheze zaista nešto tuđe, za iskonsko samoznanje i sabrano osećanje crkvene Punoće, pa otuda i taj neuspeh da se on "prikalemi" normalnom ritmu parohijskog života, vekovima oblikovanom i konačno, bar u suštinskom, uobličenom? To pitanje se nameće samo po sebi, pogotovo danas, kada je celokupno školstvo i vaspitanje evropskog tipa stavljeno pod znak pitanja i radikalnog preispitivanja (Primer: knjiga Ivana Iliča, Dole škole! i kod nas prevedena, kao i moderni pokreti omladine na Zapadu).
Posle svih tih promena u crkvenoj katihezi, mi se danas nalazimo otprilike pred ovakvim stanjem: Pod pritiskom demonskih sila ovoga sveta Crkva se sve više vraća u položaj kakav je imala u prva tri veka, tj. postaje - gonjena Crkva, što znači usmerena u pravcu onog što je zaista večno i bogočovečno u njoj i u čemu je njena nepobediva snaga. Međutim, taj povratak nije ni malo lak, čak je i bolan, na momente i tragično krstonosan. Na svom istorijskom putu Crkva se oblačila u raznovrsna ruha i koristila mnogovrsnim podupiračima radi ovaploćenja sebe same u svaku istorijsku epohu. Mi se nalazimo na početku kraja jedne od takvih epoha, koja se naziva obično "konstantinovskom". Bez tih istorijskih ruha Crkva ne može, ali uvek dođe vreme kad joj ona postanu smetnja, pogotovo kada nisu "skrojena" prema njenom unutarnjem rastu i dimenzijama, - prepreka za puno osaznanje i svedočenje njene saborne Istine.
Šta to znači, primenjeno konkretno na katihezu? - Navikli vekovima da se u vaspitanju oslanjamo na hrišćansku porodicu, krštenog kuma, hristijanizovano društvo i državu, kao da još nismo postali dovoljno svesni da je sve manje hrišćanskih porodica, da su sve ređi kršteni kumovi, a društvo, na ovaj ili onaj način, sve anticrkvenije. To je tragika i porodice i kumstva i društva, ali istovremeno i tragični krst katiheze, koja se oslanja na podupornje, koji su na putu da prestanu da budu njeni, ako već to nisu i prestali da budu! To njeno oslanjanje na drugog, izvor je njene sadašnje tragične pasivnosti i konačno, nemoći. Primer: obraćamo se roditeljima da šalju decu na veronauku. Rezultat je: više obećanja nego dece. Pravdaju se sa zauzetošću dece; mi i oni pravdamo se strahom od sila ovoga sveta, možda i nesvesni da je upravo to jedno od najstrašnijih svedočanstava poraza i udaljenja od Onoga koji pobedi svet! Dakle, nemamo decu, jer nemamo porodicu ili smo na putu da je izgubimo; nemamo porodicu jer nemamo parohiju, kao živu i životvornu zajednicu, liturgijsku i molitvenu; nemamo opet parohiju jer je naša katiheza izgubila svoj iskonski i sveobuhvatni dinamizam.
A zašto ga je izgubila? - Zato što je prestala da se ogleda i da organski izrasta iz jedine nepromenljive i večne stvarnosti u večnopromenljivom svetu i istoriji: iz Božanstvene Liturgije. Drugim rečima, parohija je prestala da bude u praksi, ili je na mnogim mestima u opasnosti da prestane, ono što je u biti; njena konkretna istorijska realnost i delatnost kao da prestaje da bude projekcija i ovaploćenje u svaki istorijski tren i svaku dušu, onoga što je ona po svojoj prirodi i prizvanju: Telo i Krv Gospoda i Boga i Spasa našega Isusa Hrista. Toga jednog Tela Gospodnjeg i Duha Svetog životvornog, gladan je čovek svakog vremena, pa i ovog našeg, gladan i kao pojedinac i kao zajednica. Moderni čovek i te kako oseća da se iza svake njegove gladi krije glad za onim što Crkva nosi u svojoj Liturgiji. To Sve sveto Telo Hrista Bogočoveka, darovano za život sveta (Molitva Uznošenja) i da svi budu jedno, kao što si ti, Oče u meni i ja u tebi (Jn. 17, 21), i Njegova Prečasna Krv izlivena u žilu kucavicu sveta, kao dar novog života, daju se u Liturgiji Crkve, svima gladnima i žednima.
Ako je to tako, onda šta nam preostaje da radimo? - Šta drugo nego da se pronađemo u Liturgiji Crkve, u kojoj je Crkva, kroz sve mene i promene, ostala ono što je bila, i u kojoj uvek iznova postaje ono što treba da bude. Otuda je ona i njen saborni etos bila i ostala merilo celokupnog istorijskog života i delovanja Crkve, a prema tome i merilo crkvene katiheze. I ne samo što je Liturgija merilo katiheze: ona je sama najsavršenija katiheza, koja ne samo što vaspitava i prosvetljuje nego i pita, hrani Hlebom života. Eto, zašto svaka prava katiheza mora i treba da bude liturgijska katiheza i svako pravo obrazovanje i vaspitanje - liturgijsko vaspitanje. Samo onda kada se celokupni svetotajinski život i delanje Crkve u svetu vrati Liturgiji i prožme Liturgijom, kad postane Liturgija, i po meri tog povratka njoj i prožimanja njome, samo tada parohija postaje živa molitvena i liturgijska zajednica, tj. svetlost svetu i večni kvasac u promenljivim istorijskim strukturama života.
Koje su, ukratko, glavne osobine liturgijske katiheze? -
1. Liturgijska katiheza je crkveno-saborna. Kad kažemo: crkveno-saborna, isto je kao kad bi rekli: hristološki usmerena i utemeljena katiheza. Zašto? Zato što je Bogočovek Hristos upravo ta saborna tajna Crkve. I kao što se Liturgija vrši "u spomen Gospoda i Spasa našega Isusa Hrista" i objavljuje Njegovu smrt i vaskrsenje "dok ne dođe (1. Kor. 11, 26), postajući tako samim svojim činom - najsavršenija katiheza, tako i liturgijski utemeljena i prožeta katiheza - Njega objavljuje i Njega posvedočuje, i kroz Njega Svetu Trojicu. To je katiheza sa raspeća i savaskrsenja Hristu. To saraspinjanje se odnosi prvenstveno na onoga koji je vrši (sveštenika), pa tek onda onoga koji sluša i koji je prima, saslužujući. U tome se upravo i sastoji njena sabornost; time ona postaje saborni čin i akt kroz koga dolazi do sabornog sretanja i večnog sjedinjavanja i prosvećenja duša. Samo onaj koji istinski prima Njegov, Hristov, način života za svoj, poput proroka, apostola i mučenika, samo taj može zadobiti Njegov um i miomir i biti Njegov istiniti svedok. Samo takav može iz sebe iznedriti i izreći umom Hristovim ispunjenu i preobraženu i blagodaću Duha Svetog posoljenu reč.
Katiheza je crkveno-saborna jer izvire iz vekovnog sabornog Predanja, tj. Predanja koje nosi u sebi iskustvo ne jednog ili dva pokolenja, nego svih pokolenja Crkve. Saborna je i zato što se obraća, kao i Liturgija, svima uzrastima od deteta do starca, i to poštujući dostojanstvo svakoga od njih pojedinačno. Za nju je već malo dete, ako je kršteno, punopravni član Crkve; od samog momenta krštenja ono stiče "pravo glasa" i sva prava. Na taj način Crkva daje čoveku od samog rođenja takvo dostojanstvo, kakvo niko drugi nije u stanju da mu dade. Nje kao takve, osnovni je zahtev i poziv: "Sami sebe i jedni druge Hristu Bogu predajmo". Kao takva liturgijska katiheza ne "docira", ne uzdiže kirigmu, propoved, iznad i izvan večnog ovaploćenog Logosa Božjeg, tj. iznad i izvan Liturgije, odnosno Crkve, kao bogočovečanskog Tela Hristovog. Ona samo poziva, kao Apostol: "Dođi i vidi". Koliko se beskrajno poštovanja skriva u takvom poštovanju slobode svakoga, u takvom nenametljivom liturgijskom pozivu i stavu, poštovanja prema svima i svakome! Ona nije priča, apstraktna reč ljudska o životu, ma kako genijalna bila, nego je priziv na zajedničko učestvovanje u Životu, na pričešćivanje večnim Životom i prosvećivanje večnom Istinom. Kao takva ona ne vrši nasilje, niti na čulima niti na osećanjima, ni nad umom ni nad voljom. To važi za sve što iz Liturgije izrasta; važi, na primer, i za muziku, koja je jedan od puteva i načina liturgijskog katihiziranja. Prava liturgijska muzika ne sme nikada da zagospodari sv. Prestolom, ne sme da potisne, zameni ili zaguši reč ili da tiraniše slušaoce. Čim se u takvu pretvori, ona postaje antiliturgijska. Kao takva, doduše, ona može da zadovolji emocije, ali ono što je glavno u duši, um, ostaje nepreobražen i neprosvećen, pri čemu i samo osećanje ostaje slepo, a o celovitom vaspitnom dejstvu na čovekovu ličnost ne može biti ni govora. Sve što je liturgijsko samo "kuca" na vrata svih čovekovih čula i priziva ih na slobodni rast i uzrast "u meru rasta visine Hristove". U kontekstu sa rečenim nameće nam se pitanje: nije li upravo u tome razlog što pravoslavna svest i podsvest, vekovima vaspitavana i vaspitana takvim etosom liturgijske pouke, tako teško prihvata školsku veronauku, poniklu iz jednog sasvim drugačijeg etosa? Ne treba izgubiti iz vida činjenicu da je moderna evropsko američka škola, kao i njoj svojstvena školska veronauka, da su se razvile i nastale iz onoga što bi mogli nazvati ne evharistijskim i ne liturgijskim rimsko-papskim učiteljstvom, preraslim od vremena renesanse i reformacije u protestantsko "dociranje" i obožavanje ljudske reči o Bogu, iz koga se na kraju razvilo obožavanje ljudske pameti uopšte, kao apsolutnog autoriteta. Rimsko apsolutističko "učiteljstvo", kome je pripisan nepogrešivi autoritet i protestantski subjektivizam, sa papirnatim "telom" Svetog Pisma kao konačnim kriterijumom svega, i sa svojom kirigmom o njemu, zamračili su sobom i potisnuli saborno i životvorno Telo Bogočoveka Hrista i preprečile puteve slobodnog urastanja u njega i opštenja i zajedništva sa Njim. Konačni rezultat pouke na takvim načelima utemeljene, ne može više biti saborno učestvovanje u Istini i stvarno preobražavanje i prosvećivanje večnom nestvorenom Svetlošću. U najboljem slučaju ona kao takva može dati spoljašnje znanje o Istini i racionalno naziranje Svetlosti. Takve vrste autoriteti na mesto Istine, podmeću svoje idole i pomućene slike Istine, isfabrikovane maštovito u tamnom vilajetu čovekove podsvesti, ali spojene sa neugasivom i neuništivom žeđu za Istinom. Neliturgičnost je osnovni nedostatak katiheze nastale na takvim načelima; glavno svojstvo nje kao takve jeste njena nametljivost i jednostranost. Ona kao po pravilu previđa da je čovek celovito biće i da je kao takvo po prirodi upućeno na celovito vaspitanje i prosvećenje, tj. da se on nuždava ne samo u sticanju znanja o Istini preko jedne ili druge vrste posrednika, nego da mu je neophodno neposredno saborno opštenje sa Istinom i celovito prožimanje njome, vavek. Moderno renesansno i postrenesansno školstvo i poučavanje je u tom pogledu učinilo korak dalje i postalo još jednostranije. Zasnovano na ljudskom razumu i čulnom iskustvu, ono se svojim veštačkim strukturama, naturalističko jednostranom usmerenošću i neadekvatnošću celosnoj Istini i celovitosti ljudske prirode, pretvorilo u neku vrstu polu lažne ili lažne "liturgije", koja se takođe "prinosi" i daje za "život sveta" i za čovekovo prosvećenje, pri tom sakateći sam taj život i izgoneći iz njega večnog Logosa Božjeg, kao jedini "put, istinu i život". Jednostrano, ono daje znanje o prirodi i njenim zakonima i donekle pomaže čoveku da privremeno ustroji svoj život na zemlji i da uskladi svoje odnose sa drugim ljudima, ali je nesposobno da otkrije slovesnost (logosnost) svega postojećeg i da čoveku daruje večno prosvećenje. Ono prikazuje životom sveta ono što u stvari nosi u svojim nedrima, samo za sebe, i donosi sobom samim smrt ono je nešto što hrani smrtnom rečju i smrtnim znanjem i što prosvetljuje smrtnom svetlošću. Što znači: nešto što svemu oduzima onaj smisao koji mu otkriva i daje Liturgija - evharistijski smisao i bogočovečnu (slovesnu) Punoću.
Zato, ono što danas zabrinjava svaku probuđenu savest pravoslavnu, nije toliko nedostatak veronauke kod nas, u uobičajenom smislu reči. Vekovima je nismo imali, ali smo imali narod duboko prožet Liturgijom i njome prosvetljen. Ono što danas zabrinjava to je sve manji broj živih liturgijskih zajednica, unutar gradskih i mesnih svetovnih zajednica, koje nose svoj tegobni krst i klecaju pod njim, postajući sve manje evharistijske, i kroz to sve nemoćnije da nam daju i daruju, ne samo Boga, nego kroz to ni drugog čoveka, kao večnog brata i sabrata. Zasnovane samo na interesu i potrošnji robe, nije slučajno što se te zajednice i zvanično počinju nazivati "samoupravne interesne zajednice, tj. zajednice zasnovane u dubini na vučjem samoljublju; sveta Ljubav koja "ne traži svoje" i koja je srce liturgijske zajednice, iz njih se progoni, ponekad i sa demonskom mržnjom, i polako gasne, a sa njom i u čoveku brat i večni sabrat. Rezultat svega toga? - Trijumf truležne ploti, kao vesnik demonskog uzajamnog proždiranja i samouništenja. Sav tragizam takvih zajednica, i razloge tog tragizma, još davno je vidovito opisao Apostol Jakov: "Otkuda ratovi i borbe među vama? Ne dolaze li od vaših pohota koje, ratuju u vašim udima? Žudite - i nemate, ubijate i zavidite - i ne možete da postignete, borite se i vojujete, i nemate, zato što ne ištete; ištete i ne dobijate, zato što na zao način ištete, da u svojim slastima potrošite" (Jak. 4, 14). U tome i jeste tragizam celokupne evropsko-američke moderne civilizacije: u svesnoj i nesvesnoj tendenciji da pričešće Telom i Krvlju Gospoda i Boga i Spasa našega Isusa Hrista, darovanih "za život sveta", zameni "pričešćivanjem" ("gde je blago vaše tamo je i srce vaše") mrtvim stvarima i njihovom pohotljivom potrošnjom. Upravo zato i zabrinjava iščezavanje živih liturgijskih zajednica iz jednog sveta prepunog razvezanih eolskih vetrova. I to bolno zabrinjava, ali ne "radi nas", jer to "radi nas", koje se čuje ponekad, znači pretvaranje i same Crkve u demonizovanu "interesnu zajednicu"; zabrinjava radi sudbine samog sveta, koji se u svojoj pomahnitalosti odriče Života, prisutnog u njemu kroz Crkvu.
2. Liturgijska katiheza je molitveno-pokajna. Nema prave i zdrave reči o Bogu, još manje istinskog znanja o njemu, bez - pokajanja. Otuda je svaka reč Crkve, osobito svaka njena liturgijsko bogoslužbena reč, natopljena od samog početka, suzom pokajanja i prožeta pokajnim duhom i molitvom. Ako takav duh ne poseduje u sebi i katiheza, ona prestaje da bude reč koja rađa i preporađa i koja istinski prosvećuje i vaspitava. Samo su veliki pokajnici, tj. ljudi koji su pokajanjem "kupili", kako kaže prepodobni Jovan Lestvičnik, "smirenje" i njime "očistili savest i svest"[19], saznali pravu cenu i silu reči, ali i njenu razornu moć, kao i pravu cenu ćutanja. Stojeći sa sveštenim trepetom pred svetinjom reči, nikada toliko ne obesvećenom kao u naše vreme, prepodobni Lestvičnik čak smatra da onome "koji plače (pokajniku) ne priliči bogoslovlje". Jer kako, kaže on pozivajući se na proroka Davida, "kako da zapevam pesmu Gospodnju u zemlji tuđoj" (Ps. 136, 4), tj. kako da radosno svedočim i govorim o Bogu, obuzet strašću?[20] Zato, sve drevne katiheze počinju sa pokajanjem.
3. Liturgijska katiheza je biblijska. Bogosluženje, a posebno sveta Liturgija, nije ništa drugo nego Biblija prepevana u molitvu. Za Liturgiju je Biblija - njena Knjiga, tj. knjiga Crkve. Ona je sama po sebi njeno živo i delotvorno tumačenje, nadahnuto istim Duhom kao i ona. Kroz Liturgiju Biblija prestaje da bude neki okamenjeni simvol prošlosti preko koga se Bog otkrio svojim izabranicima jednom za svagda u neka pradavna vremena: ona na njoj postaje živa i doživljena stvarnost, koja svaki put iznova, kroz ulazak Evanđelja na Vhodu i njegovo tumačenje otkriva i radosno svedoči, večno prisutnog Hrista, silom Duha Svetoga, i naše zajedničarenje s Njim i pričešće Njime. Samo takvom stvarnošću prožeta katiheza, postaje - istinska katiheza, tj. čudotvorna reč koja preobražava i preporađa, a ne samo daje prazno znanje. Znati Sveto Pismo na liturgijski način, znači istinski ga poznavati, i kroz to na pravi način ga tumačiti.
4. Liturgijska katiheza je svetootačko-bogoslovska. Svetootačko bogoslovlje je došlo do svog vrhunca u bogoslužbenom i liturgijskom bogomisliju. Ono je najzdraviji plod duše bogovidaca; najlepšu reč koja se začela i rodila u njima iz susreta sa Bogom oni su pretvorili u molitvu. Pravoslavno bogoslovlje (istine vere, dogmatika) i pravoslavna narav (etos, etika) i nalaze se unutar bogosluženja u svom organskom kontekstu: otkrivaju se tu kao svete tajne i svete vrline života, a ne kao apstraktni beživotni objektivizovani misaono-etički sistemi. U takvom i samo u takvom kontekstu i prava katiheza otkriva istine vere i života. Otkriva ih i saopštava, ne na apstraktni racionalistički način, nego uvek na svetootački način: u organskoj povezanosti sa samim životom Crkve i sa potrebama sveta svake pojedine epohe i kroz opštenje sa samim Izvorom svake svete istine i svake svete vrline i tajne.
5. Liturgijska katiheza je dinamično-aktivna. Liturgija i bogosluženje uopšte ne znaju za pasivne posmatrače. Liturgija je delo Božje, ali istovremeno i delo svih sabranih u liturgijsku zajednicu, tj. delo naroda Božjeg, ne pojedinca, ma ko on bio. Ona se ne "posmatra", u njoj se učestvuje svim bićem. To što važi za Liturgiju važi i za celokupni život Crkve i delovanje. Da bi došlo do obnove tog aktivnog učešća svih članova u životu liturgijske zajednice, neophodno je vratiti laicima, narodu Božjem, ono što mu po prirodi stvari pripada: zajedničko odgovaranje, pevanje, čitanje, narodni jezik. A da bi do toga moglo doći treba prvenstveno obnoviti dinamičnu i sveobuhvatnu katihezu prvih vekova. Crkva je prosvetljivala i vaspitavala svakim svojim delom i svetotajinskim činom i svim onim što mu je prethodilo i sledilo. Zato je onaj koji se udostojavao njene liturgijske zajednice bio živo čedo Božje a ne pasivno mrtvorođenče pribrojano crkvenoj zajednici na neki magijski način. Dovoljno je pročitati samo katiheze sv. Kirila Jerusalimskog pa da se shvati sa kakvim strahom i trepetom je Crkva pristupala svakoj oglašenoj duši i koliko brige je vodila o tome da ne "baca Svetinje psima". Sveta tajna niti je "običaj" niti magijski čin. Ona traži apsolutno slobodne ljude, koji sa punom odgovornošću i saznanjem pristaju na radikalno preumljenje i promenu načina života kao i na svecelosno predavanje Hristu Bogu. Bogu ne trebaju mrtvaci, On ostavlja mrtvima da sahranjuju mrtve (sr. Mt. 8, 22) boraveći u društvu "malog stada" živih, tj. onih koji prihvataju Njegov život za svoj život.
Da li mi, savremeni sveštenoslužitelji rađamo takvu decu preko svetih tajni i celokupnog čina Crkve, mi koji smo savremeni "ikonomi", domostrojitelji tajni Božjih? (sr. 1 Petr. 4, 10). Ako rađamo, zašto su nam onda crkve prazne? Da ne važi tu onda ona tužna reč svetog Vladike Nikolaja: "prazne duše pa prazne i crkve"?! - Zar sa nama i u nama nije isti onaj Bog koji je bio sa našim Ocima, i Njegova nepobediva sila, i zar ovaj svet nije isti onaj svet koji "u zlu leži" i tada i sada? - Bez sumnje, što se toga tiče, sve je isto. Nije samo isto - snaga naše vere i duhovnog truda i gorenja. Ako bi naša savremena katiheza mogla simvolički da se izobrazi onda nema boljeg simvola za nju od načina na koji krštavamo, ne samo decu nego i odrasle: sa malo vode obavimo čin, često puta ni odelo im ne svlačeći. To je manje više sav trud koji uložimo da bi jedna duša bila rođena "vodom i Duhom", trud koji nije u stanju da opere ni prljavštinu tela, a kamo li duše. Ne čudimo se onda što nas ima tako mnogo nedokrštenih i mrtvorođenih.
6. Liturgijska katiheza je ikonična. Bogosluženje i kao reč, i kao ikona, i kao hram, i kao pokret bogoslužitelja, i kao sećanje na celokupni domostroj spasenja, i kao Božiji Darovi - "Predobrasci" budućih dobara - sve je slikovito, ikonično, vaspitava sva čula, i preko ikona uzvodi dušu, ikonu Božju - Prvoobrazu, čineći je hristopodobnom i hristonosnom. Upotreba slike u katihezi ima očevidno ontološki i dogmatski osnov. Samo, ne bilo kakve slike: samo ona slika, ikona koja odražava u sebi, koliko je to moguće, bogočovečansku tajnu Liturgije, tj. tajnu ovaploćenog Logosa Božjeg, može biti upotrebljena za nastavu i naslikana u hramu u kome se sabira liturgijska zajednica vernih. Renesansna religiozna umetnost sakati tu tajnu, zato ne može biti upotrebljena u katihezi - zbog sakaćenja duše i umova. Znači, dakle, daje metod očigledne nastave jedno od osnovnih svojstava liturgijske katiheze; u tome leži njena večna savremenost.
7. Liturgijska katiheza je praktično teorijska. Liturgija je dela Božje ali i delo naroda, ona je praksa ali i bogoopštenje i bogoviđenje, sozercanje Božje tajne ("videsmo svetlost istinitu, primismo Duha nebesnoga"). Jedinstvo tako shvaćene prakse i teorije (sozercanje tajne), osnovnije preduslov uspeha katiheze i vaspitanja uopšte. Mi često puta zaboravljamo kad ustajemo protiv "teorije", boreći se za "praksu", da je pravilno shvaćena teorija ustvari bogoviđenje, bez koga je praksa slepa i osuđena da zauvek ostane slepa. Teorija, bogosozercanje je vrhunski domet čovekovog usavršavanja i bogoopštenja, darovan čoveku. Ako je ta reč vremenom van Crkve izgubila svoje prvobitno i izvorno značenje, mi u Crkvi, ne smemo dopustiti razdvajanje onoga što je po svojoj prirodi jednosuštno, tj. ne smemo odvajati praksu, koja je uzvođenje teoriji, bogoviđenju, od teorije, kojom se praksa proverava i koja je njena večita sigurnost i osmišljenost.
Liturgijska katiheza, pouka, je praktična, zato što Liturgija čije je ona svojstvo i sveobuhvatno zračenje, praktično angažuje sobom i svojim duhom celog čoveka. Ona je sama po sebi praksa, delo i kao takva podstiče i pokreće na delo i na neprestanu dinamičnost čoveka u svim okolnostima života, u svakom vremenu i na svakom mestu. Povezan sa teorijom taj dinamizam se usmerava i osmišljuje, a sama teorija se ovaploćuje u konkretni istorijski život ona se posvedočuje kao Istina i otkriva kao putokaz i konačni cilj života. Liturgija je sva zasnovana na bogoopštenju i sva usmerena na još prisnije pričešćivanje Hristom u nevečernjem Carstvu Njegovom. Upravo tom svojom usmerenošću ona prožima dinamizam prakse, prosvećuje ga i otkriva mu njegovu logosnost i slovesnost. A to znači: život u vremenu i prostoru ona osvetljuje i ispunjuje večnom Punoćom. Ta objedinjenost prakse i teorije u Liturgiji i liturgijskoj katihezi pokazuje da liturgijsko obrazovanje angažuje sobom celog čoveka, sve njegove psihofizičke moći i da nikad ne prepušta čoveka, ni u vremenu ni u večnosti, onome što bi mogli nazvati - slepom praksom i jalovom teorijom, ili još bolje: demonskom dinamizmu i aktivizmu i lažnoj istini.
8. I na kraju da podvučemo da je liturgijska katiheza stalnoobrazujuća. A to znači: ona se tiče svih uzrasta i primenjuje na sve momente čovekovog života. Liturgijsko sećanje na "Gospoda i Boga i Spasa našega Isusa Hrista" i kroz njega Njegovo oprisutnivanje sve prisnije i dublje u nama, vrši se neprestano, ne može imati kraja ni završetka. Jer što nam je on bliži, to je i potreba za Njim veća a Njegova tajna sve neiscrpnija i milija. On je neiscrpan, Njegova tajna bezdana, a čovekove moći za usavršavanje bezgranične, Njime i Njegovim darom.
Osnovni zahtev liturgijskog večno ponavljanog čina jeste: "Opet i opet Gospodu se pomolimo", opet i opet: "nispošlji Duha Svetoga na nas i na ove Svete Darove". Što znači:
Božjem darivanju nema kraja, a čoveku u usavršavanju i obrazovanju nema počinka. On je po prirodi biće koje stalno priziva Punoću, tj. epikletičko biće; stalno priziva i čezne za Punoćom i savršenstvom jer je biće prijemčivo za Punoću i božansko savršenstvo. Ta epikletičnost se utemeljuje, s jedne strane, na čovekovom nesavršenstvu i zahtevu njegovog bića za savršenstvom, a s druge strane, na neiscrpnosti tajne Božije i Božijeg prosvećenja, o kome Liturgija uči i u koje se trudi da uvede čoveka.
U Crkvi su svi učesnici i to do kraja života. Upravo je Liturgija i njen duh ono što nam najbolje pokazuje i dokazuje da zaista u Crkvi postoji samo jedan Učitelj: Gospod Hristos. Svi ostali, bilo da se uče ili uče druge, u stvari su samo učenici, i to kroz ceo život, do poslednjeg daha života. I opet da se vratimo na ono o čemu smo govorili kad je bilo reči o crkveno sabornom karakteru liturgijske katiheze: to učenje nije dociranje niti apsolutističko manipulisanje sa čovekovom ličnošću, kroz korišćenje njegove nesavršenosti i podređenosti drugima, odnosno upućenosti na druge, u raznim fazama njegovog života i uzrasta. To je zajedničko i slobodno urastanje u Tajnu, stalno saborno uzrastanje i prosvećivanje. Onaj koji uči druge, ima samo ulogu mistagoga, tj. uvoditelja u tajnu, u koju uvodi po meri svoje uvedenosti u nju: da bi mogao druge uvoditi, on neprestano uvodi samog sebe. Nikad nije dovoljno "učen" da bi mogao biti samo učitelj. Uspeh njegovog učiteljstva zavisi prvenstveno od razvijenosti kod njega duha i žara učeništva. Zato nije nimalo slučajnost što se Liturgija naziva "mistagogija", tj. uvođenje u tajnu, i što je najsavršeniji vid katiheze - mistagoška katiheza, tj. pouka koja otkriva, objašnjava i tumači neizrecivu Tajnu, time što saborno i neprestano obrazuje njome i uvodi u nju, darujući je, ali ne prosto kao racionalno znanje, nego kao sve prisnije i celovitije opštenje sa Punoćom života, Ocem Sinom i Duhom Svetim, Trojicom jednosušnom i životvornom.
Život Crkve, a ona je - Bogočovek Hristos produžen, silom prisustva Duha Svetog, kroz vekove, počiva na jednoj nepromenljivoj istini. Ta istina glasi: Dobro koje se ne učini na dobar način, nije dobro (Sv. Simeon Novi Bogoslov). To osnovno načelo crkvenog života, načelo je i neizmenljivi stav i njene istorijske misije u svetu. S jedne strane, svakom razumnom biću jasno je i očevidno: Bez poznanja Istine i Dobra, čovek ne može biti ni postati pravi čovek. No, s druge strane, nije dovoljno prosto poznanje Istine i Dobra. Istina i Dobro treba da budu pretočeni u čovekov svakidašnji život, lični i društveni, i za to je neophodno pronaći pravi metod, koji će uvesti u preoblikovanje života, kroz ovaploćenje u njega svega onoga što je dobro i istinito. Samo kroz pravilan pristup i odnos prema Istini, Istina oslobađa; samo ono Dobro koje se tvori na dobar način - ostaje Dobro i postaje istinska preobražajna sila čovekovo gledanja i življenja, oplođujući ga i ispunjavajući večnim i neoduzimljivim sadržajima i vrednostima.
Ovo je bio i ostao glavni razlog što je za Crkvu i njeno vekovno iskustvo pitanje metoda, tj. pitanje načina prenošenja na druge tajni vere i života po Hristu (i kroz to ostvarivanja njenog istorijskog prizvanja i misije), bilo ne prosto tehničko ili znanstveno pitanje i problem. Pitanje metoda je za nju bilo i ostalo neodvojivo od same Istine. Metod i iz njega razvijena metodika, uslovljen je samom Istinom, ona ga ustvari i oblikuje kako svojim sadržajem tako i svojim dejstvom. Slobodno možemo reći: metod je svojstvo Istine. Sama reč "metodos" (Μέθοδος) po svom etimolokom značenju ukazuje na metod kao na "saputnika", odnosno - kao na put koji vodi Istini (μετά +`οδός). Istini se ne može stići bilo kakvim putem: njoj se dopire i do nje se može doći samo onim putem koji je njoj saglasan, koji je njome obasjan i osvetljen i ispunjen. Kad bi Istina bila stvar ili apstraktna ideja, onda bi put njoj zavisio od čoveka kao subjekta i njegove veštine da joj se približi; ona bi pasivno čekala da on dođe do nje, ostajući nedelatna i nedelotvorna. Tajni vere, međutim, i dubljem iskustvu i blagodatnom prozrenju, Istina se otkriva kao živa i živonosno lična stvarnost, kao sveprožimajuća Ličnost. Kao takva ona se otkriva ili skriva, slobodno se daruje kao sila, mudrost i svetlost ili postaje nedostupna i nedodirljiva. Darujući se i otkrivajući se ona onim čime se podarila i otkrila uzvodi sebi i privodi sebi oboga čime se podarila i otkrila i ono čemu se podarila i otkrila. Na taj način postaje "saputnik" na putu njoj, bolje rečeno - postaje sam put i putokaz. U njenoj svetlosti se otkrivaju pravi putevi njoj - nedostupnoj; ona kao Svetlost postaje nepogrešivi put za noge istinoiskatelja i bogoiskatelja. Otuda, svi putevi koji njoj vode i uzvode, njoj se prilagođavaju i njome osvetljavaju, nikako obratno. Zato ni metod ne sme ni u kom slučaju biti shvaćen kao autonomni čovekov pokušaj i njegov subjektivni dvig do Istine: Istini se prilazi uz njenu pomoć, u zajednici sa njom, kroz neposredno opštenje sa njom. Samo ona Istina koja se slobodno daje, oslobađa; samo onaj put koji poštuje slobodu Istine - vodi i uzvodi njenoj neiscrpnoj Tajni. Samo ona Istina koja je bezgranična, oslobađa od granica i daruje istinsku slobodu ograničenom čoveku i svetu. Istinu podrediti svojoj "autonomiji" i svojim ljudskim svetovnim metodama znači proterati je iz sebe i izvršiti nasilje nad njom, ostati bez nje i osuditi sebe na večno robovanje svojoj ograničenosti i neminovnostima tvarnog sveta oko sebe i njegovim stihijama.
Sa ovog razloga neprihvatljivo je shvatanje, zapadnog (manje više rimokatoličkog) porekla, po kome je moguće puno ili delimično prilagođavanje sadržaja otkrivene Istine, bilo kakvim (novim) svetovnim metodama. To shvatanje jednostavnog prenošenja svetovnih metoda u crkvenu metodiku i prilagođavanje sadržaja Otkrivenja tako primljenom metodu, vodi u suštini bezbožnom obezčovečujućem načelu koje glasi: Cilj opravdava sredstvo. Isto tako neprihvatljivo je i shvatanje (svojstveno protestantizmu) zasnovano na učenju o predestinaciji i iz njega nastalom antropološkom pesimizmu, po kome je čovek nemoćan da bilo šta učini svojim naporom i metodama u dosezanju do Istine i zadobijanju spasenja. Po takvom shvatanju Istina se ne postiže kroz saradnju Boga i čoveka, ona se nameće i pasivno prima. Metod je autonomni ljudski trud i pokušaj nezavisan od same Istine, zato i promenljiv i relativan. Kao što ovom suprotno shvatanje pasivizira Istinu, gledajući na nju kao na pasivni objekt i pripisujući čoveku kao subjektu sav dinamizam, ovo shvatanje pasivizira čoveka, lišavajući ga i poričući njegov bogodani dinamizam i dar radosne saradnje sa Istinom. I jedno pak i drugo shvatanje počivaju u dubinama na izgubljenom ili nedovoljno stečenom osećanju mogućnosti i opitne stvarnosti prisnog odnosa i opštenja između Boga i čoveka, čoveka i Istine.
Za izvorno evanđelsko shvatanje, opitno potvrđeno i provereno vekovnim iskustvom Crkve, pitanje metoda i crkvene metodike, kao i pitanje odnosa između Istine i načina kojim se ona prima i predaje, rešeno je jednom za svagda rečima samog Gospoda Hrista koje glase: "Ja sam put, istina i život" (Jn. 14, 6). Njima Hristos posvedočuje sebe ne samo kao Istinu i Život nego i kao jedini istinski Put kojim se dolazi do Istine i zadobija punoća Života. Put, istina i život su u njemu jedna i jednosušna stvarnost, trojedna nerazdeljiva tajna. Šta se podrazumeva pod Hristom kao "putem"? On kao "put" označava i predstavlja način Njegovog življenja među nama i za nas, Njegovo bogočovečansko delo, Njegovu bogočovečansku praksu i način na koji je ona ostvarena, i ostvarivši se - ostala za svagda prisutna u nama i među nama, kao naša mera, put i putokaz. Usvajajući taj njegov način življenja mi pronalazimo Put kojim, i jedino njime, možemo doći Ocu (sr. Jn. 14, 6). I kao što je On, kao Istina, provera svake istine, isto tako je isti On, kao Put, odnosno kao način života i metod, unutarnja mera i provera celokupnog ljudskog ponašanja, življenja i delanja, kao i same metodike toga delanja. Istina koja je u njemu otkrivena i njime postala vidljiva i opipljiva, po svojoj prirodi je bogočovečanska Istina: Istina o pravom Bogu i pravom čoveku, tj. o Bogočoveku. To znači opet da se u njemu ne otkriva samo tajna skrivenog Boga nego i tajna sveta i njegovog smisla u vremenu i u večnosti. Tako su te dve tajne u njemu jednom za svagda sjedinjene u dvojednu nerazdeljivu tajnu, bogočovečansku tajnu. U njemu se otkriva de samo način na koji Bog postaje čovek i ulazi u svet, nego i način na koji čovek postaje pravi čovek, tj. Bog po blagodati. Tako, kao što je Istina u njemu otkrivena, bogočovečanska Istina, isto tako su i put i metodika puta koji njoj vodi -bogočovečanski. Način na koji se On proslavio slavom koju je imao u Ocu od iskoni, postao je od vremena njegovog ovaploćena način našeg proslavljanja u Bogu.
Iz ovoga postaje očevidno da sve ono što nije hristoliko i hristonosno, sve ono što je odvojeno ili što se odvojilo od Hrista, što bi želelo da bude ili je postalo "autonomno", sve što nije njime ispunjeno i što ne stremi njemu, prestaje da bude pravo i istinsko i kao takvo - nemoćno je da oblikuje pravi ljudski lik i da postane temelj i putokaz istinskom životu. Sve je pozvano da se ohristovi i uhristovi, da se obogočoveči i ubogočoveči, i tek onda kad postane takvo, nalazi svoj put i postaje put i pravilo života.
Na koji način se Hristos proslavio i na koji način živi On kao Bogočovek među nama? Način njegovog života među nama i otkrivenja njegove slave posvedočuje nam Jovanovo Evanđelje: "Logos postade telo i nastani se u nama, i videsmo slavu njegovu, slavu kao Jedinorodnog od Oca, pun blagodati i istine" (Jn. 1, 14). Iz ovog svedočenja se vidi da se Bog ne otkriva kao neki apstraktni put i način života, nego kao u nama prisutna i delatna bogočovečanska stvarnost, kao punoća blagodati i istine, kao vidljivi i opipljivi put. On kao "Put" je put "pravde i mira" (Mt. 21, 32) (Lk. 1, 79), "uski put" (Mt. 3, 14); njegovi putevi, kojima treba ići, jesu "putevi života" (Jn. 14, 4), njegov put "pravi put" (2 Petr. 2, 15), "put istine" (2 Petr. 2, 2). Njega je Bog Otac "proslavio i opet će ga proslaviti" (Jn. 12, 28). On se otkriva i daruje kao život i taj život postaje svetlost ljudima, "i svetlost svetli u tami i tama je ne obuze" (Jn. 1, 5). Njemu darovana zapovest za nas i njime nama podarena "zapovest je života večnoga" (Jn. 12, 49). Sve dok On živi među nama i u nama, i mi ćemo živeti (sr. Jn. 14, 19), a on među nama i sa nama živi - večno.
On živi među nama i u nama, i vidljiv je za nas, kao Crkva. I kao što je On "Put", tako se već u Delima Apostolskim i Crkva njegova i njegovo učenje takođe nazivaju "putem". To je "put" kome se pripada (D. ap. 19, 5) i koji je kao i On progonjen (D. ap. 22, 4 ), koji se upoznaje "tačnije" i kojim se hodi (14, 6; 9, 22), koji će biti klevetan (2 Pet. 2, 2), koji se priprema (Lk. 1, 76; Mt. 11, 10), "put svetih" (Jevr. 9, 8). Istovetan sa njim večno prisutnim To je bliski živi put", koji nam je On podario i otvorio "zavesom" tj. telom svojim -Crkvom (Jevr. 10, 20). Dakle, kao što je On Put, tako je i Crkva njegova, kao njegovo bogočovečansko Telo - isti taj Put, jer u suštini ona je istovetna sa njim, kao što je istovetan i njegov način življenja i bogočovečanskog delanja - sa njenim načinom življenja i delanja."
Crkva kao bogočovečanska Zajednica i kao Put, živi i bliski, jeste "put svetih", koji se tek onda otkrio u potpunosti kada se otkrio i javio Duh Sveti (Jevr. 9, 8). Duh Sveti je onaj "koji uvodi u svaku istinu", tj. koji otkriva tajnu pravog Puta koji vodi i u vodi u život večni. Ovaj značaj Duha Svetog i njegovog "uvođenja u svaku istinu" druga je izuzetno važna komponenta za shvatanje i pronalaženje istinskog metoda i razvijanje prave metodike Crkve radi što uspešnijeg ostvarenja njene misije u svetu. Samo čovek ozaren Duhom svetim u stanju je ne samo da pronađe istinu nego i da otkrije pravi način i put kojim se dolazi do Istine. Čovek je prizvan da bude radosni saradnik Duha Svetog i njegov primalac, on ne izmišlja metode, one se daju i otkrivaju njegovoj dinamičkoj slobodi u Hristu Isusu, dejstvom Duha Svetog. Upravo na toj tajanstvenoj saradnji ljudske slobode i blagodatnog dejstva Duha Svetog razvijala se kroz vekove crkvena metodika i ostvarivala misija Crkve u svetu, u istorijskom vremenu i prostoru. Sinergizam ljudske slobode i Duha Svetog vekovno je načelo crkvenog življenja i istorijskog delovanja.
Iz rečenog sledi zaključak da od same Istine i od stepena koliko je ona postala deo nas samih zavisi i metod način na koji ćemo predati drugome Istinu i otkriti mu puteve savršenom životu. Samo onaj koji doživi Hrista kao "bliski i živi put" i koji se ispuni silom Duha Svetog u stanju je da vodi druge putevima pravde Božje i spasenja.
Ko je u istoriji najneposrednije doživeo Hrista kao "bliski i živi put"? To su prvenstveno i iznad svega bili sveti ljudi Božji. Zato se Put koji je Hristos, i njegovo Telo - Crkva, s pravom naziva - "put svetih". Oni su najbolji i jedini istinski "nastavnici i učitelji puta koji vodi u život" (kako se peva u troparu jednog od njih - Svetog Save Srpskog) upravo stoga što je taj Put postao jednom za svagda unutarnja pokretačka sila njihovog bića i ličnosti, svetlost uma i srca njihovog i putokaz stopama njihovim. Tako se bogočovečanski i duhonosni metod i metodika Crkve otkrivaju i pokazuju i kao svetiteljski metod i metodika. Znači: metodika Crkve je metodika Svetih, a metod Svetih je metod ugledanja na Hrista i na njegove Apostole ("ugledajte se na mene kao ja na Hrista" - poziva Apostol Pavle). To je metod bezrezervnog idenja za Hristom i hođenja njegovim svetim putem ("ko hodi za mnom neće hoditi po tami, nego će imati svetlost života", Jn. 8, 12), "zajedno sa svima svetima". To idenje za njim je ustvari življenje u Hristu i saglasno Hristu.
Idenje za Hristom "zajedno sa svima svetima" ukazuje na to da je metod Crkve po svojoj prirodi - saborni metod, a njena metodika - saborna metodika. To znači: metod Crkve nije rezultat individualnog domišljanja pojedinaca nego sabornog doživljavanja jedne i iste sveobuhvatne i neiscrpne Istine. Crkva uči i vaspitava ne samo rečju i propoveđu svojih propovednika. Ona uči i vaspitava svim svojim bogočovečanskim bićem i celim bogatstvom svog sabornog Predanja i istorijskog svetiteljsko ispovedničkog opita i doživljaja Hrista. Mnogovekovno iskustvo svetih Božjih ljudi, njegovo celosno usvajanje i korišćenje, najbolja je garancija ispravnosti metoda na tom iskustvu zasnovanog i puta Crkvom propovedanog i posvedočavanog. Taj metod može pronaći samo onaj koji živi, misli, diše sabornim Predanjem i životom Crkve. Onaj pak koji postigne takav stepen duhovnog savršenstva da misli, živi i diše sabornim svetiteljskim Predanjem i životom Crkve, i sam postaje "pravilo vere" i sigurni učitelj puta koji vodi u život večni. Takvi su bili i ostali sveti Božji ljudi preko kojih se na najbolji mogući način ostvarivala i ostvaruje misija Crkve, kako za vreme njihovog života tako i posle njihove smrti. Oblikovani i ozareni Istinom za života oni zrače njome i privlače i u životu i u smrti: svetim primerom, vrlinama, delima i svetim moštima. Otuda su Žitija svetih bila i ostala neiscrpna riznica u kojoj se mogu naći ne samo životopisi njihovih svetih nadahnjujućih likova nego i bezbrojni primeri načina njihovog postupanja i ponašanja u najrazličitijim uslovima i okolnostima i vremenskim periodima kao i blagodatni metodi njihovog sopstvenog duhovnog uzrastanja i rukovođenja drugih putevima spasenja. I kao što su Žitija svetih organski produžetak Dela apostolskih i ostalih starozavetnih i novozavetnih sveštenih spisa (o. Justin Popović) tako je i svetiteljska saborna metodika organski produžetak metodike Proroka i Apostola.
Crkva je po svojoj prirodi neprekinuti i neprekidni rast istog života i iste vere; zato je u njoj sve saborno, zato se u njoj svi uče neprestano i svi sarađuju na spasenju i preobraženju svih. Ovo neprestano učenje u Crkvi i usavršavanje zajednicom i u zajednici sa svima svetima, od iskoni poživevšim do današnjeg dana, osnovno je pravilo i program života Crkve i njene misije. Ono je i jedinstveni put zadobijanja punoće Istine i Života, otkrivenim i podarenim u Hristu Isusu. Saborni karakter te crkvene metodike između ostalog ogleda se i u tome što se ona ne ograničava samo na jedan period života ili na poučavanje samo jednog uzrasta (na primer, dece). Ona sobom obuhvata načine poučavanja svakog vernika od rođenja do njegove smrti. Čovek je biološki posmatrano dete samo u jednom uzrastu, duhovno pak gledano on je "dete Božje" u svim svojim uzrastima i kao takav prizvan je na neprestani rast u bezgraničnu meru "rasta visine Hristove". Otuda se misija Crkve sastoji upravo u tome da otvori čoveka za te i takve njegove večne horizonte, na načelima sabornog uzrastanja u Hristu.
Na tu potrebu neprekidnog obrazovanja i uzrastanja u veri, vrlinama, i hristolikom životu, kao i na saborni karakter tog uzrastanja, ukazuje na najočevidniji način godišnji krug crkvenog bogosluženja. Godišnji bogoslužbeni krug je priziv na stalno i ponovno ("opet i opet") doživljavanje istina vere i urastanje, i to sve dublje, u jednu i istu ali i neiscrpnu tajnu Hrista Bogočoveka i življenja po Hristu. Bogosluženje je disanje Crkve, njeno saborno i sabirno neuništivo pamćenje. Sa tajnom Evharistije u svom središtu, ono je oprisutnjenje živog Hrista u životu čoveka i sveta i time stvarno osvećivanje i preobražavanje tvorevine i vremena. Kao takvo ono se pokazuje kao "bliski i živi put" Istini, kao način i sredstvo neposrednog i prisnog opštenja sa njom.
"Bogosluženje kao disanje Crkve i kao njeno saborno pamćenje bilo je oduvek od izuzetnog značaja za ostvarivanje crkvene misije u svetu. To pokazuje da je pravoslavna metodika imala oduvek liturgijski karakter. Ono je bilo i ostalo nezamenljiva, u životu Crkve neprekidno prisutna blagodatna škola i to večno nova škola. U njoj se ne vaspitava samo čovekov um, sticanjem znanja, kao što je to bio i uglavnom ostao slučaj evropske škole, u njenim raznim izdanjima. Ono obrazuje celog čoveka, bilo kao pojedinca bilo kao zajednicu. Zato nije čudo što je u toku cele istorije, na početku i na kraju svake crkvene misije (bilo u odnosu na one koji su unutar nje, bilo u odnosu na one koji su tek prizvani da uđu u njeno spasonosno zajedništvo) stajalo bogoslužbeno, evharistijsko sabranje. Bogosluženje po samoj svojoj prirodi poseduje u sebi večno obnavljajuću silu, sadržeći u sebi nezastarive metode čovekovog preobražaja. Njegova suština je molitva, a za molitvu je s pravom rečeno daje ona, naročito kad je liturgijska, najdelikatniji vaspitač uma, srca i cele ličnosti kao i "jedini metod suštastvenog sebepoznanja" (o. Justin Popović).
Ako je molitva sadržaj i stalni pratilac crkvenog života u svim njegovim pojavama, a crkvena metodika kroz to - molitvena metodika, onda je i molitvenošću prožeta misija, jedina istinska crkvena misija. Molitvenost kao unutarnje svojstvo je upravo ono po čemu se crkvena metodika razlikuje od svake druge metodike i po čemu se crkvena misija u svetu razlikuje od svake druge misije i načina obavljanja te misije. Molitvenošću Crkva ne samo što oblikuje i preporađa i prosvećuje večnom svetlošću ljude i zajednice nego stvara i novu molitvenu kulturu. I sama reč "kultura" posvedočuje njenu organsku vezanost za "kultus", tj. za bogosluženje i molitvu. Zato nije čudo da je sve što je veliko i istinski vredno u svim oblastima ljudske kulture vezano za kult i utemeljeno na molitvi. Istorija nam jasno i očevidno svedoči: ne molitvena kultura se uvek, pre ili kasnije, pokazivala kulturom bez daha i duha, bez istinske dubine, površna, jednostrana i kao takva - lažna. To što važi za kulturu uopšte važi takođe i za nemolitvenu prosvetu, nemolitvenu etiku, jednom rečju, za svaki ljudski trud i delo bez izuzetka. Zašto je to tako? Zato što jedino molitveni podvig u stanju je da otkrije najskrivenije dubine ljudskog bića i da sabere sve ljudske moći u jedan jedinstveni dvig prema Večnome, otkrivajući tako i neizrecive dubine Večnog i omogućujući Večnom, otvorenošću čoveka i otvaranjem, da ga ono sobom oplodi, probudi, uzdigne i preobrazi, preobražavajući, kroz njega i u njemu, i ovekovečujući - vreme, tvar i njegova dela.
Molitva je priziv (ὲπίκλησς) Duhu Svetom životvornom da dođe i da se useli u nas, da sobom osveti i prosveti nas i naša dela i naše darove, naše zajedničko vreme i zajedničku večnost. To pak znači da se crkvena metodika i misija Crkve zasnivaju i ostvaruju svoje ciljeve epikletičko blagodatnim metodom. Taj metod niti je samo božanski niti samo čovečji, nego je, kako po svojoj najdubljoj prirodi, bitijno, tako i po svojoj konkretnoj primeni na ljudsku i kosmičku svakidašnjicu, praktično, to jest u primenjivanju na stvarnost - bogočovečanski metod. Na tom i takvom epikletičko blagodatnom metodu počiva ne samo istorijska misija Crkve, nego i sama Crkva, kao sveobuhvatni bogočovečanski organizam. Ukoliko je više bio prisutan taj metod u životu Crkve i njenih poslenika, utoliko je i njena istorijska misija bivala efikasnija, odnosno - utoliko je Crkva bila prisutnija i delotvornija u životu čoveka i sveta. I obratno: ukoliko manje je taj metod primenjivan utoliko je crkvena misija bila neefikasnija i njeno prisustvo neraspoznatljivije i nedelotvornije na život čoveka i sveta. Epikletičko blagodatni metod je znak raspoznavanja crkvene metodike i njenog stvarnog prisustva. Njegovim slabljenjem jača u Crkvi primena metoda ovoga sveta, metoda stvorenih od čoveka i po čoveku, a to neminovno vodi i odvodi njenom postepenom ali sigurnom posvetovnjačenju i pretvaranju u jednu od mnogobrojnih ideološko društvenih organizacija ovoga sveta, zatvorenih za večnu Istinu i njen neuništivi i čudesni sjaj. Primenom, međutim, takvih metoda Crkva neće biti u stanju da ostvari svoju misiju u svetu: istinsko spasenje i preobraženje čoveka i cele tvorevine.
Liturgijsko molitvenoj metodici Crkve svojstven je, pored epikletičkog i mistagoški metod. Mistagoški metod ima svoj biblijski koren. Bog postepeno otkriva svoju večnu tajnu i uvodi u nju. On se otkriva, saglasno čovekovim moćima i prijemčivosti, sve jasnijim i sve dubljim bogojavljenjima, počevši sa Zakonom i Prorocima pa produživši preko javljanja i ovaploćenja Jedinorodnog Sina i slanja Duha Svetoga, koji uvodi u svaku istinu, otkrivajući je na još dublji i savršeniji način i pripremajući čoveka na gledanje Boga "licem k licu" u večnosti i za još prisnije opštenje sa Hristom "u nevečernjem Carstvu njegovom".
Ovaj mistagoški metod je veoma mnogo primenjivan u prvim rano hrišćanskim vekovima misije Crkve. Naročito je došao do izraza u ustanovi katihumenata i tzv. "tajne discipline": katihumenat je služio kao priprema za postepeno uvođenje prosvećenih, odnosno krštenih, u dublje tajne vere i to ne samo preko mistagoških katiheza nego preko celokupnog crkvenog stila i načina života, mišljenja i ponašanja. Samo ustrojstvo Liturgije i do danas je živi svedok tog neizbrisivog mistagoškog karaktera crkvene metodike. Ustrojstvo Liturgije izražava sobom unutarnje ustrojstvo same Crkve i njenog duha. Liturgija oprisutnjuje na mistagoški način, u svakom novom vremenskom trenu, sav Božiji Domostroj spasenja, počinjući sa starozavetnim pred ukazanjima i "senkom", dajući stvarnost Tela i Krvi Hristove, ali i otkrivajući zajedništvo i jednog i drugog kao predukus budućih večnih dobara.
Svi opitni nosioci crkvenog duha kroz vekove primenjivali su ovaj liturgijski u tajnu uvodeći metod na svakidašnji život, to jest na propovedanje Evanđelja i na njegovo ovaploćivanje u život pojedinaca, počinjući sa "mlečnom" i postepeno idući ka "tvrdoj" hrani. Tako je ovaj u tajnu uvodeći (mistagoški) metod organski povezan sa praktičnom stranom čovekovog života. Osnovno načelo te praktične strane, koja nikad nije samo svrha, glasi: "Praksom se uzlazi do bogoviđenja, sozercanja bogotajne". Ovo načelo je nezamenljivi metod, preduslov i put istinskog uzrastanja, sazrevanja i prosvećenja. Praksom Istina postaje potka svakidašnjeg života i njegova provera, otkrivajući se istovremeno u samom svom oprisutnjenju kao nešto nadumno i nedostižno i neizrecivo. Kao takvom, mistagoškom metodu je svojstvena očevidnost i opipljivost ali se istovremeno njime razvija sve više i više živo i opitno saznanje o nedostupnosti i neizrecivosti tajne. Upravo je to i najbolji način ostvarivanja crkvene misije u svetu: preko opipljivog, realnog života i stvarnosti, preko konkretne prakse i u samoj praksi, nalaziti dublju realnost i uzlaziti njoj, kao nekim stepenicama; preko vidljivog i u vidljivom, preko njegovog istinskog doživljaja i preko otkrivanja njegovog smisla - otkrivati nevidljivo, u njegovim dubinama skriveno i zapretano, i s one strane njegovih dubina...
U vezi sa tim treba istaći i još jedno svojstvo liturgijske metodike koje je takođe veoma važno za ostvarivanje misije Crkve, za njeno dopiranje do čovekovog uma i srca, za čovekov istinski preobražaj i uzrastanje. Liturgijski život se služi naime ikoničnim metodom, koji može biti nazvan i simvoličko-tipološki. Bogosluženje nikad ne daje, kao uostalom ni Biblija, racionalno definisane i formulisane istine. Jezik Otkrivenja i Liturgije, a otuda i jezik Crkve - jezik je ikona, simvola, obraza, slika. On je svestan toga da sobom izražava - neizrazivo, da je riznica Nesmestivog. Zato, izbegavajući da razumski obuhvati i definiše ono što je po samoj prirodi neobuhvativo, trudi se istovremeno da preko trezvoumnih simvola, obraza i slika, učini dostupnim doživljaju i vidljivom sabirnom i sabornom oku srca - čudo neviđeno Božje tajne. Stoga nije čudo što taj jezik uvek ima u sebi nečega sveštenoga i slikovitoga, bolje reći krilatoga. No, i pored sve svoje raskošnosti i nadahnutosti, on nikada nije jezik romantične maštovitosti niti nebulozne zamršenosti. U njemu je sve jasno i prosto, neposredno i trezvoumno, ali istovremeno uzvišeno. U njemuje spojena detinja prostota sa neiscrpnom mudrošću; on namesto da zatvara, sve više sobom otvara horizonte i vidike čovekovom umu, srcu i biću. On nenametljivo vodi od senki - slikama (ikonama), od slika - stvarnosti, i kroz susret sa njom - sve dubljoj stvarnosti. I to stvarnosti koja je tu među nama i u nama, kao Emaniul, što znači kao - s nama Bog, tj. kao živi i čudesni Hristov lik, koji je i podario čoveku i njegovom jeziku, da u sebi smesti Nesmestivog, da sobom opiše Neopisivog, Lik u kome se ogleda i kojim se otkriva sva punoća Božje tajne, ostajući istovremeno skrivena u svojim apofatičkim, zaumnim dubinama.
Simvoličko tipološki metod, služeći se tim i takvim jezikom, ne zasniva se na praznoj alegoriji: liturgijski simvol sobom ispoveda i svedoči prisustvo tajne, otkriva njenu stvarnu silu i moć, uvodeći opitno u njeno neobuhvatno bezgraničje i nedostupnost. Za razliku od tog i takvog jezika Crkve kojim se ona služi upotrebljavajući ikonični metod jezik novovekovne evropske kulture ili je jezik racionalističkog plitkoumlja i na površna čula ograničenog gledanja, ili opet iracionalne nebuloznosti i apstraktne maglovitosti, čija je jedina pozitivna strana - u njoj prikrivena žeđ za onostranim. No ta žeđ, namesto pravim vrednostima, često se utoljuje i truje ledenim mrakovima magijskih misticizama, koji umesto svetlosti i prosvetljenju vode i uvode u bezizlaznu tamu.
Rekli smo da crkvena metodika, a kroz to i ostvarenje misije Crkve, zavisi od same Istine koja oslobađa, kao njeno svojstvo, ali isto tako i od sabornog doživljaja te Istine. Ovome treba dodati i činjenicu da je ona zavisila i kroz vekove izgrađivana i saglasno mogućnostima i prijemčivosti onih kojima se Istina saopštava, kao i uslovima pod kojima oni žive. Pravi metod mora uvek da ima u vidu i da se zasniva na tom živom susretu između Istine, prenosioca Istine i njenog primaoca, kao i da uzima u obzir vreme i prostor u kojima se odigrava taj sveti susret (epoha, kultura, obrazovanje, uzrast, nasleđe itd.). Pri tom uvek ostaje na snazi jedno sveto i nezamenljivo pravilo: Sve ono što čoveku zamračuje večne horizonte, što ga čini plenom smrti i propadanja, što mu zatvara put ka ostvarenju njegovog večnog naznačenja; jednom rečju - sve ono što ga ograničava i sakati, to nikako ne može biti prihvaćeno kao metod Crkve, niti može biti uzeto za sredstvo ostvarenja njene misije u svetu. Ovde ostaje za svagda na snazi načelo Apostola Pavla: "Ne prilagođujte se veku ovome" (Rim. 12, 2). Prilagođavanje vremenu i duhu vremena, onome što Apostol naziva "ovim vekom", zatvara vidike prema večnosti. Čovek je po prizvanju večno i bogovečno biće i kao takav mora da se ponaša u svim okolnostima koje mu vreme i život nameću. Vreme jeste čovekova kolevka ali nije i njegova večna otadžbina: Vreme i život u vremenu osvetljuju se i dobijaju svoj smisao svetlošću večnosti, nikad obratno. Zato je čovek prizvan da se "preobražava obnavljanjem uma" (Rim. 12, 2) i da ispunjuje ("iskupljuje") vreme - večnošću (sr. Ef. 4, 16).
Crkva zna da zaista "svako vreme ima svoje breme" pa se stoga, ostvarujući svoju misiju, trudi da to breme svakog vremena i svake epohe pretvori u svoje, u blagi jaram Hristov, preobražavanjem i unutarnjim osmišljavanjem vremena i njihovih bremena. Kao što je Hristos primio na sebe ljudsko telo, pa čak i grehe sveta, tako je i Crkva po svojoj hristolikoj prirodi i misiji prizvana da se ovaploćuje u svako vreme i da ponese na sebe grehe i rane sveta, previjajući ih i isceljujući ih. Jer samo saovaploćena i "ranjena" može isceljivati i pretvarati se u melem sveta (ne kaže li se za Hrista, koji je njena Glava: "mi se ranom njegovom iscelismo?"). To pak znači da je njen metod (kao i njena misija koja se njime ostvaruje) - sotirijski, tj. spasonosni metod. Kao Gospod Hristos, tako ni ona ne sudi, jer nije u svetu da sudi, nego da se svet njome spasava, tj. da zadobija njome svoje izgubljeno zdravlje i svoju željenu punoću i savršenstvo.
Ispunjena vaskrsne i vaskrsavajuće sile Hristove, ona se raduje sa radosnima i tuguje sa tužnima, služeći se metodikom krsta i metodom sastradalne samožrtvene ljubavi. Krstonosnom ljubavlju i metodikom krsta ona pristupa svemu: bićima i duhovima, vremenu i idejama. U tu crkvenu metodiku krsta spada takođe post duše i tela i uzdržanje. S pravom je rečeno da post, naravno kad je obostran i pravi, menja kod čoveka filosofiju života (o. Milutin Ranisavljević), čisteći čoveka od svake prljavštine duševne i telesne i pripremajući ga da istinski postane hram Duha Svetoga. Post i uzdržanje ne spadaju u disciplinu zakonskog tipa, kako ih je shvatao Stari Zavet ali i zapadna pozno hrišćanska duhovnost. Post i uzdržanje su unutarnja preporodilačka sila i moćno sredstvo kojim se vaspitava čovekova volja, um i osećanje, kao i telo; njima se čak utvrđuje u nepokolebljivoj vernosti Bogu, pripremajući se i postajući njegov svedok, životom, rečju i krvlju. Postom i uzdržanjem čovek postaje proziran za tajnu i radosni propovednik i svedok vaskrslog Gospoda. Iz ovoga je jasno da crkvena misija ne može biti ostvarena na pravi način niti uroditi pravim plodovima bez posta i uzdržanja, kao moćnog i efikasnog sredstva za preobražaj i preporod čoveka i njegovog svakidašnjeg, kako ličnog tako i društvenog života.
Kada je reč o misiji Crkve i njenoj metodici treba istaći još jedno njeno načelo bez kojega je ta misija neostvariva i nezamisliva. To načelo u suštini objedinjuje u sebi sve metode Crkve i prožima svu njenu metodiku. Ono glasi: praksom se uzlazi teoriji (= bogopoznanju, bogoviđenju). Sveti Grigorije Palama otkriva još jednu veoma bitnu dimenziju ovog načela, naročito što se tiče onog njegovog prvog dela i njegovog kriterija. Mi propovedamo, kaže Svetitelj, reč - praksom, delom potvrđenu i praksu, delo -slovesno, tj. istinom provereno i osmišljeno. Polazeći od toga načela istinski nosioci crkvenog duha i crkvene misije kroz vekove, imali su jedno izuzetno važno i efikasno metodsko pravilo: nikada nisu savetovali drugima ono što sami nisu prethodno ispunili. Pesnik to pravilo ovako sažima: "Dobar pastir jer što kaže inom, i sam svojim potvrđuje činom" (Ivan Mažuranić, Smrt Smailage Čengića). Ovo načelo, bezbroj puta provereno i posvedočeno životima Svetih, potvrđuje da se misija Crkve ostvarivala kroz vekove a i danas ostvaruje ne pričanjem o Istini, nego pre svega i iznad svega - življenjem u Hristu kao večnoj Istini. Ukoliko više Hristos Bogočovek postaje život našeg života, ličnog i zajedničkog, utoliko mi, kao pojedinci i kao zajednica njime i oko njega sabrani, postajemo verniji i snažniji svedoci i propovednici njegovog svetog Imena. Istina doživljena i u život ovaploćena sama sobom zrači i svedoči, prosvećuje i obasjava, njena svetlost nezadrživo svetli u tami i razgoni tamu, obasjavajući svakog čoveka koji čezne za njom, i koji dolazi na svet (sr. Jn. 1, 5).
Izgrađujući svoj metod i razrađujući svoju metodiku radi ostvarenja svoje bogočovečanske misije u svetu, Crkva je uvek polazila i polazi od činjenice samosvojnosti i raznolikosti svakog pojedinca i svakog pojedinog naroda. Svaki čovek je neponovljivo biće. Treba mu pristupati "na golubijim nogama" (o. Justin Popović). Isto tako i svaki narod ima svoja svojstva i svoje osobito prizvanje, istorijsko i eshatološko. Crkva poštuje ta njegova svojstva i oblikuje njegovo prizvanje. Poštujući jezik i običaje svakog pojedinog naroda ne uniformiše ih, već napaja i objedinjuje sve ljude i sve narode jedinstvom vere i Duha, preobražavajući sve u jedan jedini sveti narod Božji.
Držeći se ovih i njima sličnih metoda Crkva je uspešno ostvarivala svoju istorijsku misiju u svetu. Ti metodi su i dan danas efikasni, ali i do kraja sveta i veka nezastarivi, upravo stoga što su po svojoj prirodi večni i bogovečni. Svi pak oni, toliko neophodni Crkvi za ostvarenje njene misije, mogli bi biti sažeti i otkriveni u jednom jedinom ali sveobuhvatnom načelu: Živeti i misliti u Hristu Isusu Gospodu našem. U tome je metodika Crkve, u tome i njena nezastariva misija i prizvanje.
Napomene
1 Prep. Jovan Lestvičnik, Lestvica, Slovo 5, prev. D. Bogdanovića, str. 58.
2 Arhim. Justin Popović, Na bogočovečanskom putu, Beograd 1980, str. 160.
3 Prep. Jovan Lestvičnik, Lestvica, Slovo 5, str. 58.
4 Prep. Isak Sirjanin, Asketski spisi, grčko izdanje, str. 281-282.
5 Sv. Simeon Novi Bogoslov, Traités Theologiques et Éthiques II, izd. S. Chrétiennes, No 129, 11, str. 334-336. Sr. Arhim. Justin Popović, Na bogočovečanskom putu, str. 160.
6 Lestvica, Slovo 5, str. 58.
- 7 Sv. Simeon Novi Bogoslov, navedeno delo, II, 30, str. 312.
8 Sv. Simeon Novi Bogoslov, Etička slova II, 7, nav. izdanje, str. 605-610.
9 Isto, str. 216, 195-220
10 Makarije Egipatski, Pnevmatike omilije, 5, 5, izd. Dorries Klostermann Kroeger, str. 49-50.
11 Sv. Simeon Novi Bogoslov, navedeno delo, II, 9, 244, 345-355; 10, 266, 105.
12 Sv. Grigorije Palama, Omilie, 59, izd. Ikonomu, str. 241.
13 Sv. Simeon Novi Bogoslov, navedeno delo, II, 10, 266, 105-115.
14 Isto, 13, 416-418, 235-250.
15 Isto, 13, 416, 235.
16 Isto, 13, 416-418, 235-250.
17 Sr. A. Solženjicin, Ispod glib, Pariz, 1974, str. 128-129.
- 18 N. Kavasila, Lit. Exp. 38, PG. 150, c. 452 CD-453 A.
19 Lestvica, Slovo 5, o Pokajanju.
20 Lestvica, Slovo 7, o plaču koji donosi radost.
>>
// Projekat Rastko / Bogoslovlje //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]
|
