Dr Draga Garašanin

Bronzano doba Srbije

Tekst iz kataloga izložbe "Bronzano doba Srbije", Narodni muzej, Beograd, 1972.

Bronzano doba, period čiji arheološki prikaz čini temu ove izložbe, predstavlja u istoriji, umetnosti i društveno-ekonomskim odnosima, značajnu etapu najstarije istorije Evrope. Formalno, period bronzanog doba koji, sa manjim ili većim odstupanjima, obuhvata vremensko razdoblje druge hiljade godina pre n. e. (vreme oko 2000-1000 godina pre naše ere) jeste etapa u kojoj se ovlađivanjem tehnike obrade metala i njegovog dobijanja iz određenih ruda dolazi i do izrade savršenijih sredstava za proizvodnju oruđa, do savršenijih oblika oružja, do različitijih i bogatijih oblika nakita. Ali, ne sme se zaboraviti ni činjenica da ovi oblici zavise i od novih, posebno razvijenih i specifičnih oblika obrade i dobijanja određenih sirovina, jer rudarska tehnika i tehnika obrade metala u određenim oblicima iziskuju i posebnu, specijalizovanu aktivnost čitavih ljudskih grupa u njihovim zajednicama. U ovom dobu više se ne može, kao u ranijem periodu neolita, govoriti samo o podeli posla izmeću muškarca i žene. Sem toga, neravnomerna rasprostranjenost rudnog blaga, pogotovu onda kad se ima u vidu da korišćenje bronze nameće istovremeno i korišćenje dveju vrsta rudnih ležišta, prvenstveno bakra i kalaja, nužno je nametala užu trgovinsku razmenu između raznih oblasti i područja. A isto tako, ova neravnomernost stvarala je i osnove za izvesnu neravnotežu u odnosima raznih ljudskih grupa, a samim tim i veću nesigurnost i češće sukobe, koji se odražavaju u sve većoj potrebi za stvaranjem određene, unutrašnje organizacije odbrane ili napada. Bronzano doba bilo bi u isto vreme i ona epoha, kad se neminovno nameće i jače raslojavanje u okviru primitivnih ljudskih zajednica, prvi začeci one podele koja dovodi konačno i do društvenog razdvajanja, u krajnjoj liniji do formiranja izdvojene, bogatije i vodeće plemenske aristokratije, kakvu, u razvijenim etapama gvozdenog doba, možemo ustanoviti na primer u kneževskim grobovima Trebeništa ili Novog Pazara, u oblastima tada već formiranih ilirskih plemena Desidijata ili Autarijata. Odatle, do kasnijeg formiranja prvih ilirskih državnih organizacija koje, kako se sve jasnije vidi, predstavljaju izvesnu prelaznu etapu izmeću plemenskih saveza i robovlasničkih državnih zajednica rimskog tipa ili helenističkih država, postojao je još samo jedan korak, koji je u raznim oblastima pod raznim posebnim uslovima, učinjen sa izvesnim odstupanjima. Poređenje takozvane ilirske i dačke države, bilo bi po našem mišljenju veoma poučno u ovom smislu, ali prevazilazi uže granice ovde obrađene problematike.

Drugo je pitanje etničke i jezičke pripadnosti nosilaca kulture bronzanog doba. O tome je u arheologiji, donekle i u lingvistici, mnogo raspravljano, pogotovu u jugoistočnoj Evropi i na Balkanu. Prihvatajući teze pojedinih arheologa koje su dobrim delom bazirane i na kritičnom korišćenju lingvističkih rezultata, može se reći da, u tom smislu, početak bronzanog doba predstavlja etapu stabilizacije posle dugog perioda prelaza iz neolita u metalno doba kad, u nizu često arheološki neuhvatljivih talasa, prodiru ka Evropi i posebno njenom jugoistoku, indoevropski stočari iz ruskih stepa. Dovoljno je, osobito od strane arheologa, isticano da ovi prodori ne moraju nužno značiti, niti znače potpuno uništavanje starijeg, neolitskog stanovništva. Bilo je tu, u pojedinim momentima, nesumnjivo i spaljivanja naselja, pljački i potpunog uništavanja. Ipak, u toku dugog procesa ovih i sličnih kretanja, došlo je konačno do sažimanja, simbioze, starog zemljoradničkog elementa neolita, sa pridošlicama koje sa sobom donose svakako primitivniju materijalnu kulturu, ali isto tako i savršeniju i razvijeniju patrijarhalnu organizaciju, a zajedno s tim i nove elemente u jeziku. Tako bi bronzano doba, onako kako to misle mnogi arheolozi balkanskih zemalja, predstavljalo period indoevropeizacije domorodačkog stanovništva, vreme u kojem se i stvara osnova za kasniji razvoj širih starobalkanskih etničkih grupacija kao što su Iliri, Tračani, a eventualno i Dako-Mizijci, južno od Save i Dunava, a severno od Dunava u kasnijoj Dakiji - Dačani i Geti.

Poslednja etapa ovog razvoja vezuje se, pre svega, za kraj bronzanog doba i prelaz ka gvozdenom dobu, za ono vreme koje je u srednjoj Evropi, prema karakterističnom načinu sahranjivanja te epohe, obeleženo kao period polja sa urnama (Urnenfelderzeit). I ovde se, svuda na Balkanu i na donjem Dunavu, može računati sa novim pomeranjima i kretanjima plemena koja nastaju, kako izgleda, pod pritiskom opet sa Ponta, novih grupacija koje se kreću u pravcu donjeg Dunava. Ovo, sada, izaziva dalja pomeranja i pokretanja čiji istorijski refleks, kako je to već u više mahova isticano, predstavljaju takozvana Egejska seoba ili najezda pomorskih naroda, pad Troje, rušenje mikenskih država i propast hetitskog kraljevstva, kao i prodor pomorskih naroda do Egipta, zabeležen na poznatom natpisu Ramzesa III u hramu u Medinet Habu.

Kako kulturno, tako i ekonomski i istorijski, bronzano doba predstavlja, prema tome, izvanredno važnu etapu u razvoju Evrope, pri čemu težište pada na njen jugoistočni deo koji je već samim svojim geografskim položajem bio predodređen da u ovom smislu odigra veoma značajnu ulogu.

***

Kako su sada, u okviru ovog istorijskog razvoja, pojedina područja, odnosno oblasti došli do manjeg ili većeg izražaja, kako su se oni uklapali u šire kulturne celine i njihovu određenu evoluciju, predstavlja u izvesnom smislu drugi problem. Ne može se sporiti da je geomorfološki momenat u ovom pogledu igrao veoma značajnu ulogu. Pri tome je područje Srbije, na jednoj od glavnih prirodnih saobraćajnica starog Balkana, moravsko-vardarskom putu, čiji je značaj na osnovu arheoloških istraživanja danas već dovoljno utvrđen, bila oblast u kojoj se, kako je poznato, sučeljavaju kulturni uticaji raznih velikih područja ranih civilizacija: egejsko-maloazijske oblasti, panonsko-karpatske, uže balkanske sa njenim posebnim specifičnostima i, konačno, od kraja neolita i u toku viševekovnog perioda prelaza iz neolita u metalnog doba, nomadsko-stepskih, već pomenutih elemenata koji sa sobom donose prelaz na indoevropske jezike i nove forme ekonomskog života koje sačinjavaju značajnu komponentu u stvaranju kulture bronzanog doba. I ovde, prirodne odlike pojedinih zona igraju značajnu ulogu: tako se mogu izdvojiti i nekoliko velikih kulturnih oblasti u kojima se, baš u toku bronzanog doba, stvaraju osnove za dalje kulturno i etničko izdvajanje. U širem smislu one se vezuju i za šira kulturna područja. Dok, na primer, centralna Srbija, vezana za dolinu Morave i njenih pritoka, u kulturnom smislu stoji u vezi s jedne strane sa čitavom oblašću donje podunavske ravnice između Stare planine i Karpata, a s druge strane sa uticajima iz egejskog sveta i oblasti formiranje u današnjoj Grčkoj visoke mikenske kulture, područje užeg Podunavlja, široko vezano za Panonsku niziju i Karpate, pokazuje, u suštini sličan kulturni razvoj, u kojem je, međutim, jači uticaj srednjoevropske komponente. A zapadna Srbija, brežuljkasto i planinsko područje južno od posavske ravnice, usko se vezuje, već sada za oblast zapadnog dela Balkanskog poluostrva, oblast u kojoj se formiraju i razvijaju ona međusobno srodna plemena koja će kasniji pisci obeležiti imenom Ilira, šireći tako na šira područja jednu etničku determinaciju koja je, u suštini prvobitno obuhvatala samo južni deo ove zone: Albaniju i Crnu Goru, ilirsko jezgro, ali isto tako oblast koja je pogotovu kasnije, u prvoj hiljadi godina pre n. e. bitno uticala na determinaciju kulturnog razvoja tih područja. Odmah se mora reći da granice u bronzano doba još uvek nisu dovoljno jasne, te se pojave pojedinih od ovih velikih kulturnih kompleksa: balkansko-karpatskog, tračkog, shvaćenog u smislu geografskog područja Trakije u južnoj Bugarskoj i zapadno-balkanskog, često se međusobno ukrštaju, spajaju i asimiluju, što u krajnjoj liniji znači proces etnogeneze kasnije poznatih starobalkanskih naroda. I ovde se ostvaruju široke perspektive daljih proučavanja i konfrontacije već postojećih podataka i izvorne, arheološke građe što, međutim, prelazi okvire ove izložbe i njenih zadataka.

Konačno, dolazimo i do jednog za vremensko praćenje etapa kulturnog razvoja ne manje značajnog pitanja: hronologije, vremenske podele perioda bronzanog doba. Dugo vremena primenjivan je u tom pogledu sistem vremenske podele koji je, zasnivajući se na srednjoevropskom materijalu, izgradio poznati nemački arheolog P. Rajneke (R. Reinecke). Polazeći od karakterističnih pojava utvrđenih solidnom analizom sigurno zatvorenih celina arheološkog inventara, predmeta koji su sigurno u isto vreme bili u upotrebi, nalazeći i elemente za određivanje brojevima izraženih datuma, on je bronzano doba podelio u četiri velike faze obeležene, kod njega kao bronzano doba A-D, a čiji vremenski okviri uglavnom idu između 1800. i 1200. pre n. e. Sistematska arheološka istraživanja na Balkanu i u donjem Podunavlju pokazala su, nesumnjivo, da se ovaj sistem ne može i ne sme šematski preneti na naše oblasti. Tako, uzeto u celini, mora se računati sa jednom fazom ranog bronzanog doba, koja obuhvata vreme do oko 1600. godine pre n. e. i približno odgovara fazi A. Rajnekeovog hronološkog sistema, iako se njeni počeci moraju verovatno staviti pre 1800. godine, zatim sa srednjim bronzanim dobom koje obuhvata, po Rajnekeu već i njegovu poslednju etapu ranog bronzanog doba (Rajneke A2) i traje do oko 1300/1200, završavajući se sa Rajnekeovom fazom S, i konačno kasno bronzano doba, oko 1300/1200, Rajnekeova faza D, ili, po drugim arheolozima početak takozvanog perioda polja sa urnama u srednjoj Evropi. Ovaj period obeležen je karakteristikama kulture na početku velikog istorijskog događaja Egejske seobe, sa kojom zapravo nastaje i prelaz iz bronzanog u gvozdeno doba, epoha tokom koje, u viševekovnom procesu asimilacije i pregrupacije dolazi, po mišljenju mnogih balkanskih arheologa, do stvarnog formiranja starobalkanskih naroda, u prvom redu Ilira i Tračana.

***

Polazeći od gore iznetih činjenica, odnosno njihove interpretacije, želeći da izložbu bronzanog doba Srbije propratimo i odgovarajućim tekstom koji daje podatke o našim arheološkim saznanjima i njihovom istorijskom tumačenju, potrebno je najpre se kratko osvrnuti na uvodni deo ovog perioda, prelaz iz neolita u metalno doba, a zatim na kulturu bronzanog doba u njenom razvoju po izdvojenim teritorijama, onako kako su one u ranijem izlaganju opredeljene i ograničene odgovarajućim vremenskim etapama, ukazujući pri tome kako na posebne odlike razvoja u svakoj od ovih oblasti, tako i na njihov uzajamni odnos i veze. U tom smislu i nastavljamo ovo izlaganje.

***

Već je istaknuto da period prelaza iz neolita u metalno doba predstavlja epohu kad u nizu uzastopnih prodora, dolazi do seobe indoevropskih stočara iz stepske oblasti u razne delove Evrope, a posebno ka donjem Dunavu i Balkanu. Iz simbioze, sažimanja i spajanja domorodačkih i pridošlih elemenata, ponikao je niz kulturnih grupa ovog vremena vezanih za razna područja Panonije, Balkana, a posebno naše zemlje. Krajnja etapa ovog više vekova dugog procesa, vreme kad se konačno donosi stabilizacija što se manifestuje i u odlikama izvesnih kulturnih grupa na teritoriji današnje Srbije, zapravo je već faza ranog bronzanog doba u užem smislu tot pojma.

Prelaznom periodu pripadaju na teritoriji današnje Srbije sledeće kulturne grupe: Tisapolgar i Bodrogkerestur grupa (Tiszapolgar i Bodrogke resztur), raširene posebno u Potisju i Banatu, ali čije elemente nalazimo čak i u zapadnoj Srbiji na Drini, u veoma zanimljivim i još uvek nedovoljno objašnjenim nalazima iz Višesave kod Bajine Bašte; badenska grupa, raširena na celoj teritoriji Vojvodine u okviru svodih posebnih prostorno, a donekle i vremenski izdvojenih grupa kao badenske u užem smislu toga, čisto arheološkog pojma badensko-kostolačke grupe, kao posebne pojave vezane za podunavsko područje Srbije i današnje Vojvodine; konačno tzv. vučedolska grupa, čije elemente, kao i pojave badenske, nalazimo izmeću ostalog i u Šumadiji. U svim ovim slučajevima, bez ulaženja u detalje radi se van svake sumnje o kombinaciji ranijih, autohtonih i novih, pridošlih elemenata. Kako se sada sve pojave ove vrste, koje se, u okviru izložbe, povezuju u zatvorene određene celine, imaju i mogu objasniti, pri čemu se arheologija, već prema karakteru svoje dokumentacije prvenstveno ograničava na keramiku i njeno tumačenje ostaje, naravno, još uvek otvoren problem. Teritorijalno izdvajanje zasada je još uvek veoma teško. Uporedno s tim, u okviru raznih, izdvojenih grupa, pojavljuju se i izvesni utvrđeni oblici metalnih predmeta - bakarnih sekira. Njihova izrada vezana je, pre svega za određene centre metalurgije i za izvesne radionice. Iz ovakvih centara metalni objekti bili su rašireni u daleko šire područje.

Prva etapa, rano bronzano doba prema ranije fiksiranim stavovima, doba definitivne stabilizacije nastale iz sukoba i sažimanja domorodačkog i novog elementa, manifestuje se pojavom nekoliko lokalno izdvojenih kulturnih grupa sa njihovim jasno opredeljenim odlikama. Tako, u užem Pomoravlju, ovom periodu pripada kultura, obeležena od strane dosadašnjih istraživača kao Bubanj-Hum III. Ranije faze ove evolucije u centralnom Pomoravlju Bubanj-Hum I i II, vezuju se, bez sumnje za period prelaza iz neolitskog u metalno doba: njihovo praćenje pokazuje da se već tokom prelaznog perioda mora računati sa izvesnim pomeranjem domorodačkog stanovništva izvesnih delova donjeg Podunavlja, posebno iz današnje Oltenije, u pravcu juga. Ovo pomeranje, o tome ne može biti nikakve sumnje, objašnjava kako se u Pomoravlju, a zatim i dalje na jugu do Pelagonije, pa čak i do severne Tesalije i delova Albanije, može protumačiti pojava kulturnih elemenata kakvi se vezuju za grupe Krivodol-Salkuca, Bubanj- Hum I i II i u Makedoniji, na teritoriji Pelagonije, za grupu Suvodol- Šupljevac, kao i, posebno, u jugoistočnom području Albanije za fazu Malič (Maliq) II. U pitanju su prva pomeranja nastala pod pritiskom indoevropskih elemenata sa donjeg Dunava. Nasuprot tome u sistematskim, više godina vođenim, iskopavanjima na Bubnju kod Niša konstatovano je postojanje već opredeljene faze Bubanj-Hum III, okarakterisane intenzivnijim razvojem stočarstva (u slojevima ovog perioda postoji izvanredan porast životinjskih kostiju), a posebno pojavom tipičnih oblika sudova sa dve drške koji se, naročito vezuju za pojave kasne faze ranog bronzanog doba u Makedoniji, osobito u Pelagoniji i severozapadnom delu egejske Makedonije, kao i za pojave vezane za kulturnu etapu Malič III a-b u odgovarajućem delu Albanije. Vremenski, pomenute pojave odgovaraju epohi pre početka mikenske civilizacije sa njenim bogatim kneževskim grobovima tzv. "šaht"-grobovima (Schachtgraber). U kulturnoistorijskom smislu moguće je pomisliti na definitivnu stabilizaciju indoevropeiziranog stanovništva, koja je, kako smo već istakli, osnova daljeg razvoja i nastanka poznatih paleobalkanskih naroda.

Slična, uz sve moguće regionalne razlike, bila bi i evolucija u panonskom delu pomenute teritorije i zapadnoj Srbiji. U severnom delu Banata, području oko ušća Moriša, susrećemo, u ovo doba pojavu takozvane mokrinsko-perjamoške grupe, o čijem su karakteru, nova iskopavanja u Mokrinu kod Kikinde pružila osobito zanimljive podatke. Sahrane su ovde još uvek u tradiciji onih tipičnih u neolitskoj epohi: ravni grobovi sa postavljanjem skeleta u zgrčenom stavu. Grupisanje grobova u određene manje celine, upućuje na izvesne rodovske ili porodične zajednice. U grnčariji, osnovni su oblici sudova sa jednom ili dve drške koje ne prelaze obod suda, kao i izuzetno siromaštvo u ornamentici. Oblici, a posebno tehnika izrade, upućuju na stare tradicije, metalni nalazi, grupisanje i raspored grobova na izvesne uticaje novih elemenata sa strane. Zanimljivo je, međutim, da u ovoj oblasti sahrana pod humkama, posebna karakteristika indoevropskih elemenata vezanih za stepske uticaje, ne dolazi do izražaja. Međutim, u nizu elemenata materijalne kulture mađarski arheolozi utvrdili su, s jedne strane nesumnjivi kulturni kontinuitet sa ranijim epohama, a sa druge strane izvesne pojave kao one u tzv. Šomođvar grupi (Somogyvar), koje upućuju na manifestacije materijalne kulture i pojave, u načinu sahranjivanja, što bez sumnje ukazuje, sahranom pod humkama, ne samo na vezu sa stepskim područjem, već posebno sa načinom sahrane u zapadnoj Srbiji (Belotić-Bela Crkva, Dragačevo). Sa ovim, konačno, dolazimo i do ocene, kulturno-istorijske, najranijih grobova pod humkama na teritoriji zapadne Srbije, u okviru grupe Belotić- Bela Crkva kojoj se nesumnjivo moraju pripisati i drugi nalazi ranog bronzanog doba ove oblasti. Način sahrane ovde je nesumnjivo vezan za novu pojavu sahrane pod humkama, pogrebni ritual koji sa sobom donose indoevropska stepska plemena. Pod ovim humkama sahranjivanje je vršeno u obliku skeletnih grobova pri čemu je grob muškarca, kao starešine porodične zajednice bio posebno istaknut (na primer, grob 24-25 u Beloj Crkvi - humka I, ili konstatacije učinjene u humci II nekropole u Beloj Crkvi). Sastav i konstrukcija ovih humki upućuju na tesne veze sa područjem ruskih stepa. Ovo, uostalom važi i za način sahranjivanja. Ali, pored skeletnih grobova sa sahranom u zgrčenom stavu i odavanjem posebnog poštovanja muškarcu, što upućuje na patrijarhalno uređenje ranih, indoevropskih stočara, nalazimo i sahrane sa spaljivanjem pokojnika, (na primer, Belotić, humka XII), gde su spaljeni ostaci, zajedno sa darovima a bez stavljanja spaljenih kostiju u sud-urnu bili ostavljeni na spalištu na kojem je spaljivanje bilo izvršeno. Od toga vremena nadalje, ovaj isti običaj, uz izvesne promene, možemo pratiti u celoj oblasti zapadne Srbije do rimske epohe, upravo do vremena kad ilirska etnička pripadnost stanovništva oblasti više ne podleže nikakvoj sumnji.

Tako, dakle, u ranoj fazi bronzanog doba, uz još uvek nedovoljnu diferencijaciju po određenim područjima, nalazimo, kako u oblicima materijalne kulture, tako i u drugim manifestacijama konstatovanim arheološkim putem osnove one stabilizacije bronzanog doba, koja u kasnijoj evoluciji pruža osnove daljeg etničkog razgraničenja na području starog Balkana. Nesigurnost ovih razgraničenja, ali, s druge strane i kulturno jedinstvo, uz sva lokalna odstupanja koja jasno proizlaze iz činjenica iznetih u ranijem izlaganju, potvrđuje, izmeću ostalog, i pojava, u Sremu i Slavoniji takozvane vinkovačke grupe, koja u detaljima ostaje još uvek nedovoljno poznata, no koja, po izvesnim oblicima materijalne kulture, posebno grnčarije, upućuje na tesne veze kako sa grupom Belotić-Bela Crkva u zapadnoj Srbiji i ilirskom području, tako i sa pojavama u Panoniji, gde, s druge strane pojava humki u Šomođvar grupi, takođe upućuje na kompleksnost problema koji istorijski valja obeležiti kao pitanje indoevropeizacije u rano bronzano doba. Ne manje značajni u tom pogledu bili bi i grobovi pod humkama u Vrbici u Olteniji, koji, danas je to nesumnjivo, pokazuju tesne veze sa pojavama u Beloj Crkvi i samim tim doprinose daljem rešavanju pitanja indoevropeizacije u ranom bronzanom periodu u svim ovim krajevima od Karpata do zapadnog Balkana.

***

U sledećoj etapi, periodu razvijenog, srednjeg bronzanog doba koji, gotovo svuda i bez prekida kontinuiteta kulture prelazi u kasno bronzano doba, epohu kad se može računati sa stvorenim osnovama velike Egejske seobe, pojedina, geografski određena područja izdvajaju se već nešto jasnije. Kako se različite pojave materijalne kulture uprkos izvesnim pojavama dublje unutrašnje veze, a posebno prekoračenja većih zajednica i njihovih granica, imaju tumačiti sa stanovišta istorije, pokušaćemo da objasnimo kroz interpretaciju arheološkog materijala, koji za ove epohe predstavlja još uvek osnovni i glavni izvor. Tako se, u stvari, vraćamo na izvesne konstatacije zasnovane na ranijim arheološkim istraživanjima i na njihovu interpretaciju, u istorijskom smislu, onakvu kakva je bila data na Simpozijumu o teritorijalno i hronološkom razgraničenju Ilira u praistorijsko doba, u Sarajevu 1964. godine. Čini se da nova arheološka proučavanja nisu u osnovi izmenila tada izneta gledišta, već, naprotiv, da su pružila samo novu građu za njihovu potvrdu.

U području Pomoravlja susrećemo se, tokom ovog razdoblja sa nekoliko arheološki jasno izdvojenih kulturnih grupa. Takva je pre svega Slatinska grupa, koja svoje ime nosi po nalazištu u Donjoj Slatini kod Leskovca, gde su, iskopavanjima, njene odlike najpre mogle da budu jasnije utvrđene i opredeljene. Vremenski, ova se grupa vezuje za sam početak srednjeg bronzanog doba, što, opet, odgovara fazama A2/V1 hronološkog sistema Rajnekea. Njeno je postojanje za sada sa sigurnošću utvrđeno samo u južnom Pomoravlju. Nalazi koji joj pripadaju poznati su, sem iz same Donje Slatine, sa Gradca kod Zlokućana u blizini Leskovca i Velike Humske Čuke u Humu kod Niša. Položaj naselja po pravilu je dominantan, zgodan kako za odbranu, tako i za kontrolu svakog kretanja prirodnim saobraćajnicama kroz kotline, polja moravske doline: niško ili leskovačko. Kultura toga perioda još uvek je nedovoljno poznata, pre svega na osnovu keramičkog materijala. Tehnikom izrade - fakturom, a delom i načinom ukrašavanja - kose rebraste kanelure - grupa pokazuje veze sa bubanjsko-humskom u njenim fazama I i II. S druge strane, izvesni oblici kao konične zdele sa drškom koja prelazi preko oboda i završava se dugmastim ispupčenjem, ili veći sudovi sa širokim, zaravnjenim obodom, predstavljaju početak jedne duge kulturne evolucije u Pomoravlju, koja, možda, može da se veže za izvesne etape tzv. Černavoda kulture u Rumuniji čija je pojava zavisna od prodora novih ljudskih grupa sa donjeg Dunava prema Olteniji. Kulturni odnosi ovde su još uvek nedovoljno jasni. Dokle god ne bude moguće da se većim istraživanjima utvrdi karakter ove grupe sa svim njenim manifestacijama, ono će morati da se ostavi manje ili više otvoreno.

Mnogo zanimljivija u tom pogledu bila bi tzv. paraćinska grupa, raširena u celom području sliva Velike Morave, tako da njene pojave možemo pratiti čak i do doline Timoka (Pišura česma kod Zaječara). Grupa čija su zasada najvažnija nalazišta Gloždar u Paraćinu i Rutevac kod Aleksinca, poznata nam je isključivo iz grobalja-nekropola. Naselja ove grupe zasada nisu ni utvrđena, ni ispitana. Veoma značajan, međutim, je način sahranjivanja u ovim nekropolama: u pitanju su grobovi sa urnama, gde su spaljeni ostaci pokojnika bili stavljani u sudove, urne, zajedno sa nizom drugih darova: manjih sudova, delom i metalnih predmeta, uglavnom nakita. Takođe su sudovi stavljani i pored urni. Ovim odlikama, paraćinska grupa se posebno vezuje za već ranije pomenuti široki balkansko-karpatski kulturni kompleks na celom prostoru od Stare planine do Karpata i u današnjoj Vojvodini. To opet, bez sumnje pokazuje, da ovo područje, u krajnjoj liniji, ne može da se poveže ni sa užom oblašću nastanka Tračana, niti pak Ilira, već najpre za onu oblast u kojoj se formiraju takozvana dako-mizijska plemena, na što je, uostalom, takođe ukazivano u arheološkoj literaturi. Time bi pretpostavka koju iznose lingvisti (V. Georgijev), o postojanju jedne posebne dako-mizijske jezičke grupe na Balkanu, mogla naći i svoju potvrdu, pogotovu kad se ima u vidu da baš ove teritorije Pomoravlja pripadaju oblasti Mezije, kako je ona i izdvojena kasnije, prilikom formiranja rimskih provincija na Balkanu. Što se pak tiče arheološkog materijala, treba posebno istaći, da keramika paraćinske grupe, pokazuje takođe izvesne veoma zanimljive odlike; sudovi sa jednom drškom sa dugmastim ispupčenjem, koja prelazi preko samog oboda, neposredni su nastavak pojava poznatih u slatinskoj grupi. Sudovi sa dve drške koje prelaze obod, nekada takođe sa takvim ispupčenjima, iako predstavljaju jednu od najtipičnijih pojava u celoj jugoistočnoj Evropi tokom bronzanog doba, imaju, opet, najbliže paralele u istočnoj Panoniji i Olteniji, pri čemu posebno valja ukazati na odgovarajuće oblike u tzv. Verbičoara (Verbicioara) grupi u Rumuniji. Zdele sa uvučenim obodom, u krajnjoj liniji, vode poreklo još iz bubanjsko-humske grupe u njenim fazama I-II. U vrlo oskudnom ukrašavanju sudova paraćinske grupe, kanelure se vezuju kako za slatinsku, tako i, možda njenim posredstvom, za raniju bubanjsko-humsku evoluciju. Urezani ukrasi, ornamenti, na sudovima, naročito izvijeni motivi izvedeni u obliku spirala povezanih meću sobom motivom u obliku slova M pokazuju vezu sa Verbičoara grupom. U celini, dakle, paraćinska grupa može se oceniti kao lokalna pojava u slivu Velike Morave, vezana, svojim osnovnim odlikama, kako za kulturni razvoj na ovom području, tako i za širu balkansko-karpatsku oblast a, samim tim, donekle i za razvoj odgovarajućih i istovremenih pojava u Panoniji, pogotovu u Banatu, o čemu će u daljem izlaganju još biti govora.

Veoma je zanimljiva, međutim, pojava da se na samom nalazištu Gloždar u Paraćinu nalaze i izvesni grobovi koji, sigurno, pripadaju već kasnom bronzanom dobu, periodu koji neposredno stoji u vezi sa Egejskom seobom. Ovu pojavu, na izložbi, ilustruje grob 1962-2 iz Paraćina. Mnogi oblici sudova koji se kao darovi nalaze u ovom grobu, kao oni sa uvučenim obodom i drškama preko oboda, zatim i ukrašavanje izvedeno kanelurama, upućuju na neposredno povezivanje sa paraćinskom grupom srednjeg bronzanog doba. Ali, oblik urne u koju su stavljene sagorele kosti pokojnika, sa visokim vratom i zaobljenim kanelovanim ramenom, kao i oblici drški i njihov raspored na ovoj urni, povezuju je nesumnjivo sa kasnijim vremenom, pojavom velikih polja sa urnama, bez humki, u Vojvodini, pre svega u Banatu. Tako se ovde, mora, bez ikakve sumnje računati sa jednom unutrašnjom evolucijom svakako bez prekida u sastavu stanovništva, od srednjeg do kasnog bronzanog doba i perioda prelaza u gvozdeno doba.

Kako se, uporedo s tim, u južnom Pomoravlju, razvija bronzano doba do kasne faze i perioda prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba, nije još uvek dovoljno jasno. Posle slatinske grupe, pojedini nalazi, kao urna iz Lapotinca sa svojim vertikalno bušenim drškama i urezanim ornamentima šrafiranih trouglova, upućuju, kako je to već pokazano u dosadašnjim arheološkim proučavanjima, na izvesne veze sa Makedonijom i tračkim kompleksom. Ali, tek sa kasnim bronzanim dobom, moguće je ovde izdvojiti jednu potpuno jasno oformljenu kulturnu grupu koja je ispitivana sistematskim iskopavanjima u Brzom Brodu kod Niša i u arheologiji obeležena imenom Medijana grupe (glavno nalazište u Brzom Brodu, u neposrednoj blizini rimske Medijane). Oblici grnčarije, sudovi sa uvučenim, na razne načine kanelovanim obodom, predstavljaju evoluciju starih oblika čije se tradicije mogu pratiti čak do vremena prelaza iz neolita u metalno doba i prodora ljudskih grupa iz Oltenije u naše Pomoravlje - do bubanjsko-humske grupe. Oblici sudova sa jednom drškom koja prelazi preko oboda i završava se metalnim ispupčenjem, forma koja tokom razvoja Medijana grupe doživljava izvesnu evoluciju, imaju svoje korene u staroj tradiciji bronzanog doba Pomoravlja, slatinskoj i paraćinskoj grupi. S druge strane, izvesne forme sudova najranije faze podsećaju i na oblike urni sa kraja paraćinskog perioda, dok i zdele sa obodom, i sudovi sa širokim, ravnim, često kanelovanim obodom, moraju da se vežu za sam kraj bronzanog doba i početak prelaza ka gvozdenom dobu u Panoniji i Posavini, na primer u Donjoj dolini. Njihova veza sa tzv. grupom Bajerdorf-Velatice (Baierdorf-Velatice) u alpskom području takođe upućuje na ovaj period, bronzano doba D po hronološkom sistemu Rajnekea, iako pojedini naši arheolozi pokušavaju da ih opredele u nešto kasnije vreme.

Daleko značajnija bila bi, međutim, dalja istorijska interpretacija Medijana grupe, kako je ona u našoj arheološkoj literaturi već predložena, a našla je i svoju potvrdu u novim, velikim sistematskim iskopavanjima Medijane pod rukovodstvom M. Garašanina u 1972. godini. Ovim iskopavanjima potvrđeno je, naime, da se u Medijana grupi sigurno mogu konstatovati, na osnovu stratigrafije izdvajanja slojeva, tri faze (Medijana I-III), pri čemu se materijal prve od njih osobito vezuje za pojave koje u Makedoniji prate rušenje starih naselja bronzanog doba, propraćeno nasilnim uništavanjem i spaljivanjem naselja na samom početku Egejske seobe. Otuda se može tvrditi da su u Egejskoj seobi učestvovala i plemena iz Pomoravlja, koja su, predstavljala jednu od njenih komponenata, naime, onu koja se kretala dolinom Morave i Vardara ka Grčkoj i mikenskom svetu, nasuprot drugoj iz Trakije i Dobrudže, koja je odigrala značajnu ulogu u rušenju Prijamove Troje, čiji pesnički refleks nalazimo u homerskim epovima. Važno je, takođe, da u Medijani, u vreme Egejske seobe, nema nikakvih tragova uništavanja naselja, niti prodora došljaka sa strane. Drugim rečima iz Pomoravlja su nesumnjivo krenule ka jugu grupe stanovnika ovih oblasti, privučene bogatstvom mikenskog sveta, svakako i pod pritiskom plemena sa strane, ali, kulturni razvoj u toj oblasti nije u vezi s tim imao velikih promena. Ovo su, dakle, arheološki podaci, koji umnogome doprinose rešavanju istorijskih problema ove toliko važne epohe, bacajući novu svetlost kako na značaj i ulogu ove balkanske oblasti, tako i na istorijske događaje i njihov tok u toj značajnoj epohi.

U dosadašnjem izlaganju pokušali smo da na osnovu arheološke rpabe pružimo i sliku evolucije Pomoravlja u toku bronzanog doba do vremena Egejske seobe. Ovo izlaganje bazira se na arheološkoj građi kojom do sada raspolažemo i njenoj interpretaciji u istorijskom smislu, koja, najzad, predstavlja i krajnji cilj i zadatak moderne arheologije, na koji je u našoj i stranoj arheologiji ponovljeno i u više mahova iskazano od strane istraživača pojedinih područja (A. Benac, M. Garašanin, I. Nestor, V. Dumitrescu, M. Korkuti, F. Prendi, autor ovih redova i drugi). Namerno, pri tome nije govoreno o metalnim predmetima koji se, sa manje ili više sigurnosti mogu vezati za pojedine kulturne grupe o kojima je bilo govora. U tom pogledu, veoma je zanimljiva činjenica da ovi predmeti, velikim delom, predstavljaju tipične oblike metalurgije srednjeg bronzanog doba u srednjoj Evropi i Karpatima. Neki od tih oblika, kao igle sa glavom u obliku pečata (Petschaftkopfnadel) u paraćinskoj grupi vezani su za određeno vremensko razdoblje srednjeg bronzanog doba (Rajneke V2-S). U Medijani dosada nisu nađeni metalni predmeti, no pojava kalupa za njihovo livenje upućuje i na lokalnu metalurgiju. Na žalost, iz oštećenih kalupa otkrivenih prilikom iskopavanja 1972. godine ne može se doći do određenijih zaključaka o oblicima ovih predmeta. Posebno zanimljivu vrstu nalaza predstavljaju, međutim, velike grivne sa proširenim završecima, tzv. šakaste grivne, bogato ukrašene geometrijskim ornamentima a izvedene u tehnici livenja čija se rasprostranjenost uglavnom koncentriše oko planine Juhora i u donjem Pomoravlju. Van ovih oblasti grivne ove vrste nađene su samo u manjem broju u Banatu i u Pelagoniji (kod Bitolja). U ostavi bronzanih i zlatnih predmeta iz Truđevca kod Svetozareva, koja pripada početku srednjeg bronzanog doba, zastupljene su grivne ove vrste u primitivnoj formi. Sve ovo upućuje na činjenicu da je tokom bronzanog doba, Pomoravlje stajalo u tesnoj vezi razmene sa srednjom Evropom, no da je isto tako, verovatno, imalo i svoje lokalne radionice za izradu metalnih predmeta od kojih neki, kao grivne juhorskog tipa, predstavljaju lokalnu formu zlatarske veštine u tim krajevima.

***

Sa Pomoravljem, u kulturnom razvoju u bronzano doba, usko se vezuje i područje Kosova. Ova je veza razumljiva već kad se uzmu u obzir i mogućnosti prirodnih komunikacija, kao dolina Toplice, koja je u rimskom periodu bila korišćena kao prirodna trasa značajnog puta Niš-Lješ (Naissus-Lissus). S druge strane, nesumnjivo je da Kosovo već u to doba ima užih kulturnih, a svakako i etničkih veza sa zapadnobalkanskim ilirskim područjem. U današnjem stanju naših znanja o bronzanom dobu, na žalost je nemoguće o tome doneti potpuno siguran sud, niti pružiti jasnu sliku. Ipak je značajno da nalazi sa naselja bronzanog doba u Ljušti kod Kosovske Mitrovice i Gladnicama kod Prištine, upućuju na pojavu jedne kulture bronzanog doba veoma bliske Medijani, a sudeći po oblicima sudova u svojoj genezi i paraćinskoj, pa i ranijoj slatinskoj grupi. Urna otkrivena u Ljušti pokazuje, međutim, u svom obliku i ukrašavanju odlike koje je bliže vezuju za Panoniju, ali je nemoguće na osnovu ovog jednog, usamljenog nalaza o tom pitanju i tim kulturnim odnosima doneti određeniji sud.

Nasuprot tome, danas je potpuno sigurno da na Kosovu u bronzano doba, postoje i pojave koje se bliže vezuju za zapadnobalkanski kompleks. U tom smislu osobito upućuju nalazi iz grobova pod humkom u Rogovu. Ipak, način sahranjivanja koji je ovde konstatovan (postavljanje mrtvih na kameno ležište) nije do sada našao svoje analogije u drugim krajevima. Metalni predmeti iz jednog od rogovskih grobova: bronzane grivne sa krajevima proširenim u obliku pečata, kao i igla sa glavom u obliku pečata upućuju na srednje bronzano doba i na tipove predmeta koji se delom vezuju za srednju Evropu, no donekle (grivne) i za zapadnobalkanske oblasti. Svakako će tek dalja iskopavanja i istraživanja u ovim krajevima omogućiti da se o tome stvori određeniji sud.

***

Kao i Pomoravlje, tako se i područje Vojvodine, dobrim delom usko povezuje sa balkansko-karpatskim kompleksom, iako se nalaze i izvesne pojave bliže vezane za ostala područja Panonije. Danas se, uglavnom, može ustanoviti u ovim krajevima postojanje dveju kulturnih grupa: vatinske, po glavnom nalazištu Vatinu kod Vršca i dubovačko-žutobrdske po nalazištima Dubovcu kod Kovina i Žutom Brdu u selu Vincima kod Golupca u Srbiji. Odmah u vezi sa tim treba podvući da se pojave ovih grupa mogu pratiti i u srpskom Podunavlju, na desnoj obali Dunava, u istom obliku kao i u Vojvodini, iako, međutim, uglavnom ne prodiru dalje ka jugu, u centralnu Srbiju i Pomoravlje. Pojave u zapadnoj Srbiji, koje u odlikama materijalne kulture pokazuju tesne veze sa Vojvodinom, iako se načinom sahranjivanja i drugim odlikama bliže vezuju za zapadnobalkanski kompleks, biće posebno tretirane u daljem izlaganju.

Vatinska grupa poznata je u arheologiji, kao izdvojena kulturna pojava, već od samog početka ovog veka. Njeni tipični oblici i manifestacije rasprostranjeni su u celoj Vojvodini, pri čemu se ipak, kao glavni centar mora oceniti oblast Banata, bliže Karpatima. U pitanju je tipična kultura srednjeg bronzanog doba, koja je, izmeću ostalog, ispitivana i u pojedinim naseljima, kao u Vatinu i Židovaru, gde su otkriveni i ostaci praistorijskih kuća četvrtastog oblika, građenih na površini zemlje. Daleko više, međutim, poznati su grobovi ove grupe. Njihov oblik i raspored odgovaraju uglavnom pojavama utvrđenim i u drugim područjima balkansko-karpatskog kompleksa, uključujući tu, uz razlike u oblicima i načinu ukrašavanja predmeta i pojave paraćinske grupe. Sahranjivanje je vršeno tako što su spaljeni ostaci kostiju stavljani u urne, pri čemu se u grobovima nalaze kao darovi, raspoređeni oko urne i razni drugi sudovi, dok su metalni predmeti uglavnom stavljani u urne. Ali, pored toga, postojalo je sigurno i sahranjivanje sa skeletima u opruženom stavu. Nema, međutim, nikakvih podataka o tome da bi se sahrane vršile pod humkama, onako kako je to utvrđeno u zapadnobalkanskoj oblasti. Očigledno se radi o ravnim grobovima, grupisanim u izdvojene manje celine, koje po svemu sudeći odgovaraju pojedinim porodicama ili rodovima.

Kao i u drugim kulturnim grupama bronzanog doba, tako i ovde osnovni elementi za utvrđivanje i praćenje odlika kulture čini grnčarija, keramika. U njenim oblicima često do izražaja dolazi imitiranje metalnih objekata, kako je naročito vidljivo na izvanrednom primerku suda sa dve drške koje prelaze preko oboda iz Omoljice kod Pančeva. Pored ovih, karakteristični su i sudovi sa jednom drškom koja prelazi obod, pehari na nozi, poklopci sa ukrštenim drškama, zatim urne, često sa cilindričnim vratom, zaobljenim ramenom i trakastim i bradavičastim drškama na trbuhu, raspoređenim u određene sisteme na način sličan onom koji se konstatuje i u Paraćinu posebno u grobu kasne paraćinske faze (1962-2). Nasuprot bogatstvu oblika, a osobito drški, tako se javljaju drške polumesečastog preseka, tzv. ansa lunata ili pak drške koje na gornjem delu imaju rožasta ispupčenja ili dodatke uvijene u obliku voluta. Ornamentika je ovde srazmerno siromašna. Široke, žlebljene, rebraste kanelure, postavljene koso i horizontalno, javljaju se tek ponekad. Češći su urezani ornamenti izvedeni u obliku girlanda ili spiralno uvijenih vreža. Često su na urnama ovakvi ornamenti izvedeni utiskivanjem kanapa (šnur ornamentika). Ipak, u suštini, glavnu estetsku vrednost ove grnčarije čine skladni, oštro profilisani oblici kod kojih se podražavanje metalu ne može dovesti u sumnju. Skulptura, plastika, tako česta u neolitskom periodu, a koju ne susrećemo u grupama iz bronzanog doba Pomoravlja, ovde je nešto bolje zastupljena, osobito sudovima u obliku životinjskih figura iz Vatina, i poznatim sudom u obliku ptice iz Starčeva, gde je takođe otkriven grob kasne vatinske faze.

Vremenski u okviru vatinske grupe moguće je danas izdvojiti tri faze. Ovo je učinjeno uglavnom na osnovu razlika u materijalu pojedinih nalazišta i zatvorenih nalaza iz pojedinih grobova. Na poznatom nalazištu Židovaru kod Vršca postoje i jasno izdvojeni slojevi vatinske grupe i drugih kulturnih grupa metalnog doba, što će, nesumnjivo, kad materijal bude objavljen, takođe doprineti jasnijoj slici. Najstariju fazu vatinske grupe predstavlja tzv. pančevačko-omoljička po glavnim nalazištima u Pančevu i Omoljici. Ona se može staviti na sam početak srednjeg bronzanog doba (Rajneke bronza A2/B1) i okarakterisana je uglavnom sudovima sa jednom ili dve drške tipa ansa lunata, koji retko mogu imati već razvijenije oblike. U Pančevu, nađen je i jedan sudić na tri noge koji pripada tzv. Mađarovce grupi srednje Evrope, što takođe odgovara tome vremenu. Kasnija faza, vatinsko-vršačka, zapravo je klasična etapa vatinske grupe, kada su zastupljene razne tipične forme keramike kao i one koje se zadržavaju još od ranijeg doba. Inventar metalnih predmeta jednog groba iz samog Vatina, sa karakterističnom bronzanom sekirom i iglom sa glavom u obliku pečata dopušta vremensko izdvajanje ove faze. Najzad, velike nekropole sa urnama, ukrašenim često šnur ornamentima, kao što su Belegiš, Surčin, Ilandža, zatim i nekropola na Rospi-ćupriji u Beogradu pripadaju kraju srednjeg bronzanog doba. U ovom smislu upućuje i bronzana igla sa žljebljenom glavom iz jednog groba u Ilandži, koja predstavlja tipičnu formu bronzanog doba C po hronološkom sistemu Rajnekea. Ova faza nesumnjivo se produžuje i kasnije pa se mora računati sa neprekinutom evolucijom do u neposredno sledeću kulturnu fazu prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba, kada se i na dalje zadržava sahrana u urnama, no ove dobijaju nešto drukčije karakteristike, naročito primenom kanelovanih ornamenata kao u grobu 1962-2 iz mlađe faze paraćinske grupe u Paraćinu ili iz groba 13 na Rospi ćupriji. Ovde je urna sa višim vratom, zaobljenim kanelovanim ramenom i drškama bila pokrivena zdelom čiji oblik nalazi najbližu analogiju u grobovima iz Dobrače kod Kragujevca koji takođe pripadaju kasnom bronzanom dobu i samom početku prelaska ka gvozdenom.

Teritorijalno, kako je već istaknuto, vatinska grupa sem Banata i srpskog Podunavlja, širi se i u Srem, gde je zastupljena u jednoj posebnoj varijanti. Datiranje ovih nalaza omogućeno je ostavama metalnih predmeta otkrivenim u Lovasu i Vukovaru, koje pripadaju srednjem bronzanom dobu. Posebno ćemo se vratiti u daljem izlaganju na zapadno-srpsku varijantu ove grupe.

Svojim karakterom vatinska se grupa nesumnjivo vezuje za balkansko-karpatski kompleks, okarakterisan nizom grupa koje su sa njom istovremeno i slične kako u načinu sahranjivanja, tako često i u karakteru i odlikama svog inventara. Takve su na primer, grupe Otomani, Verbičoara ili Tej u Olteniji, Transilvaniji i Vlaškoj. Posebno zanimljiv u ovom pogledu je položaj zapadno-srpske varijante kojoj, uprkos uskoj povezanosti sa vatinskom grupom treba, po svemu sudeći, dati nešto drukčiju etničku interpretaciju.

Takođe u Banatu u srpskom Podunavlju, šireći se ka istoku i u podunavsku Olteniju i severozapadnu Bugarsku - oblast Vidina, rasprostranjena je dubovačko-žutobrdska grupa. Kulturno, ona se vezuje i za druge grupe okarakterisane osobito grnčarijom čiji su urezani ornamenti ispunjeni belom inkrustacijom (inkrustirana keramika). Takve su južnopanonska i zapadnopanonska inkrustirana keramika. U suštini se može reći da se radi o jednom istom kulturnom kompleksu u kojem se izdvajaju razne grupe ili varijante, od kojih je dubovačko-žutobrdska bez sumnje najbogatija. S druge strane i ovde postoje izvesne lokalne razlike i odstupanja, koja se, međutim, još uvek ne mogu u potpunosti sagledati. Grupa je uglavnom poznata iz grobnih nalaza, dok je o naseljima vrlo malo poznato. Najpotpunije ispitana nekropola u Korbovu, pokazuje sahranjivanje na način sličan onom u vatinskoj i drugim grupama sa poljima sa urnama bronzanog doba u panonskom i karpatskom području. Meću oblicima grnčarije karakteristične su urne sa visokim vratom, nekada stepenasto profilisane, takozvane etažne urne, sudovi sa jednom ili dve drške takođe često oštre profilacije, slični vatinskim razni oblici profilisanih zdela koje su često služile kao poklopci urni, zatim postolja od pečene zemlje, dvojni sudovi kakvi su poznati i iz vatinske i paraćinske grupe. Osobito značajno je izuzetno bogatstvo ornamentike sa nizom raznih motiva od kojih su neki, kao duguljasti ornament takozvanog grčkog meandra, tesno vezani i za kasniji fond motiva primenjivanih u grčkoj umetnosti. Posebno valja pomenuti i zvečke urađene u obliku ptice, kao i bogatstvo statueta, plastike, čime se dubrovačko žutobrdska grupa jasno izdvaja od drugih u bronzanom periodu. Među statuetama, naročito su tipične one sa širokom zvonastom suknjom. Predstava ljudske figure inače je jako uprošćena, ali bogata ornamentika ukazuje na prikazivanje metalnog nakita. Ovakve statuete poznate su sa niza nalazišta, kao što su Vršac, Korbovo, razni lokaliteti na Dunavu u nas, Krna u Olteniji, Novo Selo u Bugarskoj i drugi. Najpoznatiji, svakako i najlepši do sada poznati primerak, bio je kličevački idol, nađen u jednom grobu u Kličevcu kod Požarevca, koji je propao u Prvom svetskom ratu. Posebno značajne kultne predmete predstavljaju dvoja kolica od pečene zemlje koja su nađena u Dupljaji kod Vršca. Na kolicima koda vuku barske ptice prikazana je stojeća ljudska figura u odelu tipičnom za statuete ove grupe. Na primerku iz Narodnog muzeja u Beogradu, radi se o muškoj figuri obučenoj u ženske haljine. Ovakva predstava, nesumnjivo se povezuje sa mitom o delfijskom Apolonu koji boravi šest meseci u zemlji Hiperborejaca, dalekoj i maglom pokrivenoj oblasti koja u koncepcijama antike može da se veže za Panoniju i donje Podunavlje, da bi zatim narednih šest meseci proveo u osunčanom grčkom svetu, kod svetilišta u Delfima. Ako se, međutim, ovi podaci antičkog mita i arheologije dalje dovedu u vezu sa istorijskim podacima o najranijoj grčkoj istoriji i onim što nam u tom smislu pruža arheološka građa, vidi se da u Grčkoj, baš u periodu prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba, ili, u smislu grčke istorije i mitologije u periodu vezanom manje ili više za epohu trojanskog rata, nalazimo niz pojava u materijalnoj kulturi (ornament meandra) u religijskim koncepcijama (kult delfijskog Apolona) a, konačno i drugde, što upućuje na tesnu povezanost sa balkanskim područjem. Ovde posebno treba istaći i činjenicu da su, u nekim grobovima na Keramejkosu kod Atine, nađeni, u vreme kad oblici više materijalne kulture grčkog sveta protogeometrijskog i geometrijskog doba dolaze do punog izražaja, i oblici i predmeti koji, tehnikom izrade, formom i ukrašavanjem, stoje u najtešnjoj vezi sa dubovačko-žutobrdskom grupom. Moralo bi se, prema tome pretpostaviti, da su u toliko puta već pomenutoj Egejskoj seobi i nosioci ove kulturne grupe iz panonske, karpatske i donje podunavske oblasti igrali određenu ulogu. Vremenski položaj dubrovačko-žutobrdske grupe u okviru kulturnog razvoja jugoistočne Evrope u toku bronzanog doba ne podleže nikakvoj sumnji. Sigurno je da ona obuhvata razdoblje srednjeg pa i kasnog bronzanog doba (Rajnekeove faze A2/V1 do faze D). Veoma je zanimljivo da izvesne dubovačko-žutobrdske vrste predmeta nalazimo čak i u grobovima sa tipičnim formama urni prelaznog perioda ka gvozdenom dobu, onakvim kakvi su poznati iz Paraćina ili iz groba br. 13 u značajnoj nekropoli na Rospi ćupriji. Takav je slučaj u grobu br. 32 iz poznate nekropole u Kručen (Cruceni) u rumunskom Banatu. U istorijskom smislu ovo treba da znači da su elementi ove kulturne grupe, koji su nastali već tokom bronzanog doba, nadživeli ovaj period tako da se mogu, makar i delimično, pratiti u kasnijoj kulturnoj evoluciji. Nasuprot tome, nejasno je kakav je ovde odnos prema već ranije obrađenoj vatinskoj grupi. Kulturno i istorijski teško je pretpostaviti da su pojave, bez obzira koliko su one međusobno slične mogle kroz nekoliko vekova da se razvijaju uporedo na jednoj istoj, užoj teritoriji, i to tako da bi u neposrednoj blizini, na odstojanju od jedva nekoliko kilometara, uporedo i istovremeno, uz puno izdvajanje posebnih odlika materijalne kulture mogle živeti dve različite kulturne grupe (vatinska i dubovačko-žutobrdska). Arheologija, svojim dosadašnjim istraživanjima pruža u tom smislu sigurne podatke. Istorijski, međutim, ove je podatke nemoguće objasniti. Očigledno je da se još uvek radi o nedovoljnom naučnom saznanju i da će tek buduća sistematska, u prvom redu arheološka istraživanja moći da u ovom smislu pruže koliko-toliko zadovoljavajuće rešenje.

***

Po svom geomorfološkom položaju, a konačno i po karakteru svoje kulture iz ove oblasti se nesumnjivo odvaja područje zapadne Srbije. U dosadašnjem izlaganju, u više mahova je istaknuto da se po oblicima i odlikama pokretnog inventara te kulture ova oblast nesumnjivo mora uže povezati sa vatinskom grupom, to jest sa panonskim i u krajnjoj liniji balkansko-karpatskim područjem. S druge strane, imajući u vidu običaje sahranjivanja, čiji je izraz u etničkom smislu posebno odlučujući, ovo se područje mora povezati za Bosnu i dalje za evoluciju zapadnog dela Balkanskog poluostrva u celini gde na osnovi nastaloj simbiozom indoevropskih stepskih nomada i domorodačkog stanovništva, dolazi do stvaranja preduslova za dalji razvoj ilirskih plemena.

U takvoj, arheološki nedovoljno jasnoj situaciji, nužno je vratiti se, pre svega, na arheološke podatke da bi se tek potom, na toj osnovi, pokušalo pristupiti rešavanju istorijskih problema u širem smislu. Za zapadnosrpsku varijantu vatinske grupe, raširenu u celom području zapadne Srbije, kao oblik naselja, izgleda da su karakteristična utvrđenja na dominantnim položajima, takozvane gradine, čija se tradicija u ovim oblastima, uz razumljivo unutrašnju evoluciju kroz razne etape praistorije, održava do perioda gvozdenog doba i epohe kada, sa mnogo više sigurnosti možemo govoriti o nastajanju i postojanju ilirskih plemena. Na žalost, arheološka proučavanja još uvek su nedovoljna da bi se, na osnovu ove vrste izvorne građe, mogla sa sigurnošću pratiti ova duga evolucija koja vremenski obuhvata više stoleća. Na nalazištu u Ljuljacima kod Kragujevca, gde je konstatovano postojanje ovakve gradine i gde arheološka građa, iako nedovoljno razvrstana na osnovu modernih metoda istraživanja, bar u svojim tipovima upućuje na nekoliko faza, izgleda da je pomenuta varijanta vatinske grupe zastupljena u nekoliko svojih etapa. Izgleda takođe da bi ovde sistematskim iskopavanjima bilo moguće sa odgovarajućom sigurnošću izdvojiti zgrade i delove naselja raznih faza. Na žalost, u tom smislu nije gotovo još ništa učinjeno, te ovaj problem mora zasada biti ocenjen kao otvoren i nerešen. U načinu sahranjivanja u ovoj grupi osobito je karakteristična pojava grobova pod humkama. Postojanje nekropola ove vrste, vezanih za bronzano doba, poznato je već od kraja prošlog veka, blagodareći pre svega iskopavanjima vršenim na čitavom nizu nalazišta-nekropola u području Valjeva, Loznice i u Dragačevu u okolini Čačka. Tek u poslednje dve decenije sistematska iskopavanja na pojedinim nekropolama, osobito u Belotiću i Beloj Crkvi, zatim, donekle u okolini Čačka, pružila su u tom smislu nove i potpunije podatke.

Nesumnjivo je, da je u ovo vreme sahrana po pravilu vršena pod humkama, u okviru manjih ili većih nekropola, koje verovatno čine groblja pojedinih porodičnih ili rodovskih zajednica. Gde su se uz te nekropole nalazila njihova naselja zasada je još uvek nejasno. Sva nastojanja da se prilikom iskopavanja na humkama pojedinih nekropola pronađu i ostaci odgovarajućih naseobina ostala su do sada bez rezultata. Znači li to da su ta naselja bila sastavljena isključivo od koliba građenih od tako prolaznog materijala da o njemu nije ostalo nikakvog traga, što, s obzirom na visoku tehniku arheoloških iskopavanja koja se danas primenjuje kako u Jugoslaviji, tako i u susednim zemljama izgleda malo verovatno? Ili, pak, da se radilo o provizornim, letnjim nastambama na "bačijama", možda pod šatorima, o čemu nije ostalo, pogotovu s obzirom na karakter zemljišta nikakvih vidljivih arheoloških tragova? To je pitanje koje dosada arheolozi nisu sebi postavili a koje, čini nam se, može da pruži izvesne osnove za dalje rešavanje tog problema. U samim humkama, sahranjivanje je vršeno prema dva osnovna principa, kako su oni već konstatovani u rano bronzano doba u okviru grupe Belotić - Bela Crkva: spaljivanjem i sahranjivanjem pokojnika. Konstrukcija i izgled humki pri tome ne pokazuju velikih razlika: pored običnih humki, jednostavno nasutih od zemlje, postoje i takve, veoma tipične, na čijoj se periferiji nalazi poseban od kamena izgrađen venac. Nasuprot tome, u grobovima sa spaljivanjem nesumnjivo je postojanje izvesnih novih momenata: sada se, po pravilu, u središnjem delu humke, nalazi kameno jezgro, nastalo nabacivanjem blokova kamena u obliku kupe, ispod kojeg je postavljen sud, urna, u kojem se nalaze spaljeni ostaci pokojnika. Uz to se u samom sudu ili pored njega nalaze i drugi grobni darovi, kao manji keramički sudovi ili razni metalni predmeti, uglavnom nakit koji je pokojnika pratio u grob, takođe nakit od ćilibara. Uporedo s tim, istovremeno, kako to pokazuje karakter grobnog inventara pojavljuju se, kao i u ranijem periodu, u grupi Belotić - Bela Crkva, skeletni grobovi: ovde je pokojnik bio postavljen na zemlju, po pravilu u opruženom a ne više u zgrčenom stavu kao u ranijem vremenu. Nekad je, ovako postavljeno telo bilo ograđeno nekom vrstom kovčega od kamena, kao na primer, u središnjem grobu humke br. 14 u Belotiću. Na sličan način bio je opružen i skelet u centralnom grobu humke br. 19 u ovoj nekropoli, koji je, inače, od posebnog značaja za određivanje i praćenje unutrašnje evolucije kulture bronzanog doba u ovim krajevima. U nekim slučajevima moguće je, na osnovu sigurnih arheoloških zapažanja, doći i do daljih zanimljivih zaključaka. Tako, u humci br. 16 postoji urna sa ostacima pokojnika, brižljivo sakupljenim u urnu. Sama humka postavljena je na spalište na kojem je bilo izvršeno spaljivanje pokojnika, a čiji se ostaci jasno izdvajaju ostacima pečene zemlje i pepela. Ispod spališta, na kojem je urna bila postavljena u naročitu kamenu konstrukciju, otkriven je skeletni grob, tako da je potpuno jasno da spalište nije bilo probijano u vezi sa njegovim postavljanjem, Grob je, prema tome, postojao pre izvršenja spaljivanja i sakupljanja u urnu ostataka spaljenog pokojnika. U ovom grobu nađen je i sud koji svojim tipom u potpunosti odgovara izvesnim drugim nalazima nekropole u Belotiću. Otuda se može pretpostaviti da je ova skeletna sahrana izvršena pred postavljanje pomenutog groba sa urnom, te da se, verovatno radi o prinošenju ljudske žrtve.

Koliko se na osnovu dosadašnjih iskopavanja može zaključiti, postoje i neke lokalne, uže regionalne razlike u načinu sahranjivanja koje se bar zasada ne mogu izdvojiti kao šira, opštija pravila. Tako, u nekropoli pod humkama u Dobrači, u jednoj iskopanoj humci, grobovi sa urnama pojavljuju se u vidu dva pravilna kovčega, građena od kamenih ploča, Ispred ovih kovčega u kojima su se nalazile same urne, postavljeni su sudovi koji čine sastavni deo grobnog inventara. Na jednom od kovčega na bočnoj strani poklopne ploče urezani su znaci koji, možda, mogu da se protumače kao neka vrsta primitivnog pisma.

U arheološkom materijalu zapadnosrpske varijante vatinske grupe, osnovnu, najtipičniju pojavu predstavlja grnčarija-keramika. Pored tipičnih urni, zdele, sudovi sa dve drške koji nekada imaju oštru profilaciju, a po pravilu drške koje prelaze preko oboda i završavaju se dugmastim ispupčenjem, zatim dvojni sudovi, kao i karakteristični urezani i kanelovani ornamenti, usko se vezuju za tipične oblike vatinske grupe. Ipak, osnovnu karakteristiku predstavlja znatno primitivniji i grublji način izvođenja, neveštija i nezgrapnija tehnika izrade. Ovo upućuje, uprkos sigurnoj vezi sa vatinskom grupom, na lokalnu izradu ove grnčarije, nezavisnu od bilo kakvog stalnog, neposrednog dodira, sem u samoj početnoj fazi nastanka.

Da je zapadnosrpska varijanta vatinske grupe postojala i živela kroz srazmerno dugo vremensko razdoblje, svakako kroz celo srednje i do u kasno bronzano doba, pokazuje i metalni inventar pojedinih grobova. Tako inventar groba sa urnom u kamenom kovčegu iz humke III nekropole u Beloj Crkvi, pogotovu ukrasna ploča sa trnom, upućuje na srednje bronzano doba. Istom vremenu ima se pripisati i kratak mač sa jezičkom iz groba pod humkom u Joševi, nađen zajedno sa tipičnom vatinskom keramikom koja se, prema svom karakteru ima vezati za vatinsko-vršačku fazu u Banatu. Velike igle sa pločastom glavom i nešto proširenim gornjim delom, ukrašene geometrijskim ornamentima, predstavljaju jednu od lokalnih karakteristika nekropola zapadne Srbije u srednje bronzano doba. Posebno zanimljiv bio bi, međutim, metalni inventar centralnog groba humke 19 u Belotiću. Grivne elipsastog oblika sa naspramnim krajevima, koje potiču iz tog groba, predstavljaju preteče poznatih oblika grivni tipa Gučevo-Barajevo-Jajčić, koje su početkom perioda prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba (Rajneke bronzano doba B - halštat A1), tipične gotovo svuda u metalnim nalazima, ostavama, a možda i u grobovima pod humkama Srbije. Što se tiče velike igle u obliku vretena, čija se forma najpre pojavljuje krajem srednjeg bronzanog doba (Rajneke bronzano doba C), njene prevelike, neprirodne dimenzije (dužina 117,5 cm) - možda se radi o oznaci dostojanstva, predstavljaju tipičnu pojavu u širem području Evrope na kraju bronzanog doba i na samom početku perioda prelaza u gvozdeno doba. Da ovakve pojave u Belotiću nisu niti usamljene, niti slučajne, pokazuju slični nalazi iz Ročevića kod Zvornika, gde nalazi iz grobova pod humkama imaju i inače veoma usku vezu sa nalazima iz nekropole u Belotiću. Najzad, u već pomenutoj humci u Dobrači u jednom od grobova, u kičmenom pršljenu, nađena je bronzana strelica sa trnom, oružje koje je svakako ovde sahranjenom pokojniku, zadalo smrtnu ranu. I oblik ove strelice pripada kasnom bronzanom dobu i samom početku perioda prelaza u gvozdeno doba.

Karakter grnčarije zapadnosrpske varijante vatinske grupe, upućuje na najuže veze sa ovom grupom u Vojvodini o čijoj je raširenosti tokom srednjeg i kasnog bronzanog doba u ovim krajevima već bilo dovoljno govora u ranijem izlaganju. Metalni inventar koji se vremenski daje rasporediti na nekoliko etapa, pokazuje i ovde, u prvom redu uže veze sa industrijom bronze u srednjoevropskoj i karpatskoj oblasti. Po svemu tome, ovi nalazi mogli bi se, dakle, bez teškoća uvrstiti u celinu kojoj pripada i vatinska grupa, to jest u balkansko-karpatski kompleks bronzanog doba. Bitnu razliku, međutim, predstavlja ovde način sahranjivanja pod humkama. Vezan za tradicije koje se u ovim krajevima mogu pratiti već od ranog bronzanog doba, za oblike sahrane koje u raznim varijantama nalazimo tokom bronzanog doba na celom području zapadnog Balkana i dalje ka jugu čak do Maratona, za pojave koje se bez prekida u zapadnobalkanskom području mogu pratiti i tokom gvozdenog doba kada, sigurno u ovim krajevima dolazi do formiranja i punog razvoja ilirskog etničkog življa, ovi oblici sahrane ukazuju na drukčiju evoluciju nego u južnoj Panoniji. Pri tome se ne sme zaboraviti da su običaji sahranjivanja, kako je to u arheološkoj literaturi već istaknuto, bili i ostali uvek veoma konzervativni: oni prema tome pružaju daleko više mogućnosti etničke interpretacije, nego što je to slučaj sa pokretnim inventarom materijalne kulture, koji se u datom momentu lakše može preuzeti i adaptirati lokalnim formama i izradi. Otuda nam, pogotovu ako se ima u vidu neprekinuti kontinuitet kulturnog razvoja u zapadnom delu Balkanskog poluostrva, izgleda jasno da se ovde već može računati sa indoevropeiziranim stanovništvom koje predstavlja osnov za dalje formiranje Ilira, koji nastaju u daljem procesu pregrupisavanja, asimilacije i sažimanja etničkih elemenata na zapadnom delu Poluostrva u vreme velike Egejske seobe, na prelazu iz bronzanog u gvozdeno doba posle 1200. godina pre nove ere.

***

U ovom izlaganju prikazana je, prema danas raspoloživom arheološkom materijalu, slika bronzanog doba i njegovog razvoja u toku nekoliko vekova koji odgovaraju i kulturnoj i hronološkoj podeli ove značajne etape praistorije. Izdvajanje u pojedine kulturne oblasti, zavisno dobrim delom i od geografskog i topografskog karaktera zemlje, pokazuje i osnove za dalje izdvajanje iz pisanih izvora poznatih paleobalkanskih naroda. Veoma je značajno pri tome da se tokom celog bronzanog doba može pratiti neprekinut kulturni razvoj, kontinuitet koji se produžuje i u narednu etapu prelaza iz bronzanog u gvozdeno doba. Ova se povezanost manifestuje kod svih kulturnih grupa, čak i dubovačko-žutobrdske, koju u Olteniji i južnoj Vojvodini, sleduju nove grupe, kao ona poznata pod imenom Insula Banului u Olteniji, a kasnije Basarabi grupa u ovim krajevima i Transilvaniji (uporedi i neke nalaze iz Saraoraca kod Smedereva), dok se u Trakiji u to doba pojavljuje nova, Pšeničevo grupa koja je održavala uske veze sa stanovništvom srednjeg Pomoravlja, sa takozvanom Medijana grupom. I, takođe, može se konstatovati da je stanovništvo koje u ovo doba živi na teritoriji današnje Srbije u određenim kulturnim grupama, učestvovalo, makar i delimično u velikim pomeranjima Egejske seobe. Tako se bronzano doba ocrtava kao jedna značajna etapa u procesu formiranja starobalkanskih naroda, njihovoj etnogenezi, i u istorijskim događajima koji su utisnuli svoj pečat kasnijoj, u užem smislu reči, istorijskoj evoluciji starog Balkana. O svemu tome, arheologija, svojim sredstvima i izvorima, prva je pozvana da pruži onu građu na kojoj se zasniva i istorijska interpretacija. Dosada, nije posvećivana dovoljna pažnja afirmisanju, isticanju i vrednovanju ove značajne etape najstarije istorije jugoistočne Evrope u širim okvirima, van najužeg zainteresovanog kruga stručnjaka. Cilj ove izložbe bio je da tu prazninu, koliko-toliko popuni i da o ovoj nedovoljno poznatoj epohi pruži potpuniju i jasniju sliku. Bićemo zadovoljni ako izložba i ovaj, kratki, sintetički propratni tekst, doprinesu ostvarenju tog zadatka naše arheologije.

Dr Draga Garašanin

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]